بیت المال در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

== طبقه‌بندی منابع بیت المال ==

[[منابع مالی دولت اسلامی]]، به لحاظ ویژگی‌های موارد مصرف آنها سه گونه‌اند:

#'''[[اموال]] [[حکومتی]]''': این اموال، ملک امام [[مسلمانان]] است که بر اساس تشخیص خود، آن را در مصالح اسلام و مسلمانان صرف می‌کند. یکی از موارد مصرف این اموال، هزینه‌های شخصی [[رهبری]] مسلمانان است. [[خمس]] و [[انفال]]، [[قطایع]] [[ملوک]] و صفایای [[غنایم]]، غنایم [[جنگ]] خودسرانه، [[میراث]] بدون [[وارث]] و [[اموال مجهول المالک]] از مصادیق این قسمند. این اموال به مثابه حساب ویژه تحت [[اختیار]] [[رهبر]] است که در چگونگی تخصیص آن، [[آزادی]] عمل بیش‌تری دارد. ویژگی این اموال این است که برخلاف اموال خصوصی، پس از [[وفات]] [[امام]] فقط به امام بعدی منتقل می‌شود.

#'''اموال عناوین خاص''': بخشی از منابع مالی که در اختیار حکومت اسلامی قرار می‌گیرد، عناوین خاصی دارد و نقش [[حکومت]] در این‌گونه اموال مانند واسطه‌ای است که بر اساس [[وظیفه]]، [[مالی]] را از جایی برداشته، در جای دیگری قرار می‌دهد. [[زکات]] و [[اوقاف]] در [[فقه اسلامی]] چنین حکمی دارند.

 

مفهوم [[بیت المال]]، به صورت اصطلاح، برای اموال عمومی مسلمانان، به طور خاص بر قسم دوم از اقسام سه‌گانه پیشین منطبق است. در قسم سوم همان طور که دیدیم، زکات حقی در اموال [[ثروتمندان]] برای اصناف هشت‌گانه ([[فقیران]]، [[مسکینان]]، عاملان زکات و...) است و از میان آنها فقط سهم [[سبیل الله]] را از آن جهت که اختیارش در دست [[ولی امر]] مسلمانان قرار دارد، می‌توان به بیت المال ملحق کرد. قسم اول نیز در فقه شیعه به طور کلی از اموال امام مسلمانان به شمار می‌رود و طبعیت اولیه چنین اموالی از اموال بیت المال متمایز است؛ ولی از آنجا که تشخیص موارد مصرف این قسم به عهده امام مسلمانان است، می‌تواند در صورت صلاحدید، این [[اموال]] را در [[بیت المال]] داخل کند. با این حال، گاهی بیت المال در معنای مطلق [[اموال عمومی]] به کار می‌رود. بسیاری از نویسندگان معاصر، واژه بیت المال را در چنین معنایی استعمال کرده‌اند.

 

# هلال بن مسلم از جدش نقل می‌کند: عصر بود، [[مالی]] برای [[بیت المال]] آوردند، خود [[شاهد]] بودم که [[حضرت علی]] {{ع}} فرمود: «این [[مال]] را تقسیم کنید». گفتند: عصر است یا [[امیرالمؤمنین]]! تا فردا تأخیر بینداز. فرمود: آیا ضمانت می‌کنید که تا فردا زنده باشم؟ گفتند: چه چیز در [[اختیار]] ماست؟ [[امام]] فرمود: پس تأخیر نیندازید و تقسیم کنید. راوی می‌گوید: شمعی آوردند و آن مال را در [[روشنایی]] شمع تقسیم کردند<ref>وسائل الشیعه، ج۱۱، ص۸۲.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]] ص ۱۰۳.</ref>

حضرت امیر {{ع}} دو [[روز]] پس از [[بیعت]]، خطبه‌ای خواند و در آن، تصمیم خود را برای استرداد بیت المال، به مردم اعلام کرد: همانا هر زمینی از زمین‌های بیت المال را که [[عثمان]] بخشیده و هر [[مالی]] از [[اموال]] [[خدا]] را که به افراد داده است، به [[بیت المال]] برمی‌گردد؛ زیرا [[حق]] پیشین را چیزی [[باطل]] نمی‌کند. اگر چیزی را که عثمان بخشیده، کابین [[زنان]] کرده و در [[شهرها]] پراکنده ساخته باشند، به جای خود بازخواهم گرداند؛ زیرا در [[دادگری]] [[گشایش]] است و آن‌که از دادگری به تنگ آید، از ستمی که بر او می‌رود، بیش‌تر به تنگ آید<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۶۹.</ref>؛ سپس [[فرمان]] داد تا همه سلاح‌ها و شتران [[صدقه]] را که در [[خانه]] عثمان بود، به بیت المال برگردانند و از تصرف در دارایی‌های عثمان بپرهیزند و هر جا به [[بیت]] المالی برخوردند که جزو بخشش‌های عثمان بود، آن را برگردانند<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۷۰.</ref>.<ref>[[سید حسین میرمعزی|میرمعزی، سید حسین]]، [[اصلاحات اقتصادی (مقاله)| مقاله «اصلاحات اقتصادی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۴۸۲.</ref>

[[حضرت علی]] {{ع}} همان‌گونه که در ابتدا اعلام فرمود، هدفش [[احیای سنت پیامبر]] و از بین بردن [[بدعت‌ها]] بود؛ از این رو، در تقسیم بیت المال نیز به [[پیامبر]] [[اقتدا]] و [[صدقات]] را صرف اصناف خاصی که در [[قرآن]] ذکر شده، و فیء را به طور مساوی بین [[مردم]] تقسیم می‌کرد. در [[روز]] دوم [[خلافت]] خود، ضمن خطبه‌ای که خواند، فرمود: [[آگاه]] باشید! هر مردی از [[مهاجران]] و [[انصار]] از [[اصحاب رسول خدا]] {{صل}} که خود را به سبب همراهی‌اش با پیامبر [[برتر]] از دیگران می‌بیند، بداند که [[برتری]] روشن در روز [[آخرت]] نزد خدا و [[ثواب]] و [[پاداش]] آن بر عهده او است. هر مردی که [[دعوت]] خدا و رسولش را پذیرفته و روش ما را تصدیق و به [[دین]] ما وارد شده و به [[قبله]] ما رو کرده است، همانا [[حقوق]] و [[حدود الهی]] بر او [[واجب]] می‌شود؛ بنابراین، شما [[بندگان]] خدایید و این [[دارایی‌ها]] نیز از آن خدا است که بین شما به طور مساوی تقسیم می‌شود. هیچ کس را بر دیگری برتری نیست. [[تقوا]] پیشه‌گان نزد [[خداوند]]، بهترین پاداش و [[برترین]] [[ثواب]] را دارند. [[خداوند]] [[دنیا]] را [[پاداش]] و ثواب [[پرهیزگاران]] قرار نداده است و آن‌چه نزد [[خدا]] است، برای [[نیکوکاران]] بهتر است. فردا صبح بیایید تا [[مالی]] را که نزد ما قرار دارد، بین شما تقسیم کنیم و هیچ کس غایب نشود. [[مسلمان]] حر، چه [[عرب]] باشد و چه [[عجم]]، چه قبلاً مشمول عطای [[خلیفه]] بوده و چه نبوده است، حاضر شود...<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۳۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۲، ص۱۷، ح۷؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۷۲۷، ح۱۵۳۰.</ref>.

بسیاری از [[اصحاب]] مانند [[سهل بن حنیف]]، [[طلحه]]، [[زبیر]]، [[عبدالله بن عمر]]، [[سعد بن عاص]]، [[مروان بن حکم]] و دیگران که در زمان عمر و [[عثمان]] از بخشش‌های ویژه برخوردار بودند، به روش حضرت [[اعتراض]] کردند. او در پاسخ فرمود: «اما در این فیء هیچ کس را بر دیگری ترجیحی نیست، و خداوند پیش از این، آن را تقسیم کرده است»<ref>اشاره به سوره حشر، آیه ۷: {{متن قرآن|مَا أَفَاءَ اللَّهُ عَلَى رَسُولِهِ مِنْ أَهْلِ الْقُرَى فَلِلَّهِ وَلِلرَّسُولِ وَلِذِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينِ وَابْنِ السَّبِيلِ كَيْ لَا يَكُونَ دُولَةً بَيْنَ الْأَغْنِيَاءِ مِنْكُمْ وَمَا آتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَمَا نَهَاكُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}} «آنچه خداوند از (دارایی‌های) اهل این شهرها بر پیامبرش (به غنیمت) بازگرداند از آن خداوند و پیامبر و خویشاوند و یتیمان و مستمندان و در راه مانده است تا میان توانگران شما دست به دست نگردد و آنچه پیامبر به شما می‌دهد بگیرید و از آنچه شما را از آن باز می‌دارد دست بکشید و از خداوند پروا کنید که خداوند، سخت کیفر است».</ref>؛ پس فیء [[مال]] خداست و شما [[بندگان]] مسلمان خدایید و این [[کتاب خدا]] است که به آن [[اقرار]] کرده و [[تسلیم]] شده‌اید<ref>اشاره به سوره حجرات، آیه ۱۳: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}} «ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز‌شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، به راستی خداوند دانایی آگاه است».</ref>، و [[سیره پیامبر]] نیز بین ما روشن است؛ پس هر کس [[راضی]] نیست، هر چه می‌خواهد بکند. همانا کسی که به دستورهای [[خداوند]] عمل، و به [[حکم خدا]] [[حکم]] می‌کند، از چیزی نمی‌هراسد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۳۷؛ مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج۳۲، ص۱۷، ح۷؛ شیخ طوسی، الامالی، ص۷۲۷، ح۱۵۳۰.</ref>.

[[حضرت علی]] {{ع}} به دنبال [[طلحه]] و [[زبیر]] فرستاد و از آنها پرسید: چرا از کار من [[کراهت]] دارید و بر خلاف آن رأی می‌دهید؟ آن دو در پاسخ گفتند: برای اینکه خلاف [[عمر بن خطاب]] در [[تقسیم بیت المال]] عمل می‌کنی. تو [[حق]] ما را مانند دیگران قرار دادی و [[اموال]] و زمین‌هایی را که خداوند متعال به وسیله شمشیرها، نیزه‌ها و تاخت و تاز ما با اسب‌ها و پاهایمان نصیب [[مسلمانان]] کرد و [[تبلیغات]] ما در آنجا واقع شد و آنها را به [[زور]] و فشار از کسانی که [[اسلام]] را فقط با زور پذیرفتند گرفتیم، ستاندی و بین ما و کسانی که با ما برابر نیستند، به طور مساوی تقسیم کردی.

حضرت در پاسخ فرمود: پیش از این قومی به اسلام پیشی گرفته، آن را با شمشیرها و نیزه‌های خود [[یاری]] کردند؛ ولی [[رسول خدا]](صر) سهم بیش‌تری به آنها نداد و آنها را به سبب [[سبقت]] در اسلام [[برتری]] نداد. [[خداوند سبحان]] [[پاداش]] پیشی گیرندگان و [[مجاهدان]] را در [[روز قیامت]] خواهد داد<ref>ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۳۷.</ref>.

[[امام]] در گفت‌وگوی دیگری در پاسخ این دو می‌فرماید: من نمی‌توانم در [[بیت المال]] [[تصرف]] کنم. بیت المال متعلق به مسلمانان است و من نگاهبان و [[امین]] آنها هستم. اگر می‌خواهید به [[منبر]] [[روم]] و آن‌چه را از [[بیت المال]] می‌خواهید، از [[مردم]] درخواست کنم. اگر اجازه دادند، به شما می‌دهم<ref>شیخ مفید، الجمل، ص۸۸.</ref>.

وی به والیان خود نیز دستور می‌داد تا بیت المال را به طور مساوی بین مردم تقسیم کنند<ref>نهج البلاغه، ترجمه آیتی، ج۲، نامه ۴۳، ص۳۱۳.</ref>. در [[احتجاجات]] حضرت دو نکته مهم به چشم می‌خورد. او با کسانی رو به رو بود که [[دنیا]] را [[هدف]] قرار داده، پیشی گرفتن در [[دین]] و [[مجاهدت]] در [[راه خدا]] را ملاک سهم‌بری از بیت المال می‌دانستند و حضرت که بر اساس [[بینش]] [[قرآنی]]، [[آخرت]] را هدف، و دنیا را وسیله می‌دانست می‌فرمود: [[خداوند]] [[پاداش]] این امتیازها را در آخرت خواهد داد؛ اما این امتیازها ملاک سهم‌بری از بیت المال نیست. ملاک سهم‌بری به بعد مادی و [[دنیایی]] [[انسان‌ها]] مربوط است که در این بعد، همه برابرند.

دیگر آن‌که حضرت، [[حق]] برابر در برخورداری از بیت المال را جزو ثابتات [[اسلام]] می‌داند که [[تغییر]] وضعیت، موجب تغییر آن نمی‌شود. در مقابل، کسانی بودند که [[گمان]] می‌کردند [[خلیفه]] در [[تقسیم بیت المال]] مختار است و هر گونه تشخیص داد می‌تواند [[رفتار]] کند. [[حضرت علی]] {{ع}} برای رد این مدعا و [[اثبات]] غیر قابل تغییر بودن روش تقسیم بیت المال به [[کتاب و سنت]] [[حضرت رسول]] {{صل}} استناد فرمود. این مطلب برای ما بسیار مهم است؛ از آن جهت که اگر [[تساوی]] [[حق مردم]] از بیت المال، جزو ثابتات اسلام باشد، [[دولت]] امروز نیز در سیاست‌های مالی و بودجه‌ریزی باید این اصل را در نظر بگیرد، البته همان‌گونه که گذشت، این درباره [[اموال]] فیء و [[غنیمت]] است که به تمام [[مسلمانان]] تعلق دارد و وجوهی مانند [[خمس]]، [[زکات]] و... در [[زمان]] ما - درآمد حاصل از فروش نفت که جزو [[انفال]] است را دربرنمی‌گیرد؛ زیرا بخشی از این وجوه در عناوین خاص مانند [[فقیران]]، [[مسکینان]]، [[در راه ماندگان]]، بدهکاران و... باید به کار رود و برخی دیگر متعلق به [[امام]] است که باید در مصالح اسلام و [[مسلمانان]] صرف شود و [[حاکم اسلامی]] می‌تواند به نیابت از امام [[معصوم]] {{عم}} آن را در اموری مانند راه‌ها، پل‌ها، بیمارستان‌ها، [[بهداشت]]، [[آموزش]] و... که به [[مصلحت]] مسلمانان است، صرف کند. با این همه، اگر حاکم اسلامی [[صلاح]] بداند که درآمد [[انفال]] را بین [[مردم]] تقسیم کند، این عمل باید به طور مساوی انجام شود<ref>[[سید حسین میرمعزی|میرمعزی، سید حسین]]، [[اصلاحات اقتصادی (مقاله)| مقاله «اصلاحات اقتصادی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)| دانشنامه امام علی ج۷]]، ص ۴۸۳.</ref>.

=== تعجیل در [[تقسیم بیت المال]] ===

[[حضرت علی]] {{ع}} با این [[بدعت]] (تأخیر در تقسیم بیت المال تا پایان سال) نیز مقابله کرد و [[سنت پیامبر]] (تعجیل در تقسیم بیت المال) را احیا کرد. از وی چنین نقل شده است: [[خلیل]] من [[رسول خدا]] که [[درود]] و [[سلام]] [[خدا]] بر او باد، هیچ [[مالی]] را تا فردا [[حبس]] نمی‌کرد و [[ابوبکر]] نیز چنین می‌کرد؛ ولی نظر [[عمر]] این بود که دفاتر مالی ایجاد کند و تقسیم [[مال]] را از سالی به سال دیگر تأخیر اندازد. اما من همان کاری را می‌کنم که خلیل من رسول خدا انجام داد<ref>ری‌شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۴، ص۱۹۱، ح۱۴۹۸.</ref>.

در ادامه [[روایت]] آمده است که حضرت، [[جمعه]] به جمعه [[اموال]] را تقسیم می‌کرد. در روایت دیگری نقل شده است که جمعه‌ها چیزی در محل [[بیت المال]] نبود و [[امام]] پنج شنبه اموال رسیده را تقسیم، سپس آنجا را جارو می‌کرد و آب می‌پاشید و در آن، دو رکعت [[نماز]] می‌خواند<ref>ر. ک: ری‌شهری، محمد، موسوعة الامام علی بن ابی طالب {{ع}}، ج۴، ص۱۹۰، ح۱۴۶۲.</ref>.

 

 

=== مصارف خاص ===

نظیر [[آموزش]]، [[عمران]] و آبادی، تأمین [[فقرا]] و [[مستمندان]]، از کار افتادگان، خانواده‌های [[شهدا]]، تأمین حقوق کارگزاران بیت‌المال، قُضات، سربازان، مخارج [[زندانیان]]، بدهی بدهکاران، دیه مقتولانی که ضامن شخصی ندارند و مانند این امور.

مازاد بیت‌المال میان عموم مسلمانان تقسیم می‌گردید، که در متون [[روایی]] از این نوع مصرف به عنوان [[حق]] عام افراد در بیت‌المال یاد می‌شود<ref>موسوعة الامام علی بن ابی‌طالب{{ع}}، ج۴، ص۲۰۱.</ref>. بیت‌المال، این سرمایه ملی که از اهمیت و [[ارزش]] فوق‌العاده‌ای برای [[امت]] و [[نظام اسلامی]] برخوردار است، بعد از [[رحلت پیامبر اکرم]]{{صل}} به ویژه در دوران [[خلیفه سوم]]، مورد سوءاستفاده‌ها و بهره‌جویی‌های برخی رؤسا و صاحبان نفوذ [[قوم]] قرار گرفت، به گونه‌ای که خود را صاحب اختیار و مالک این اموال دانسته و به هر نحو که می‌خواستند از آن بهره می‌بردند. لیست [[دارایی‌ها]] و [[املاک]] این افراد بعد از [[قتل عثمان]]، [[شاهد]] این واقع می‌باشد<ref>موسوعة الامام علی بن ابی‌طالب{{ع}}، ج۳، ص۱۴۴ - ۱۵۰؛ و ر.ک: فصل دوم، مبحث اول.</ref>. اما بعد از ۲۵ سال آنگاه که [[ولایت]] امور در اختیار صاحب اصلی آن [[امام علی]]{{ع}} قرار گرفت، نحوه [[اداره جامعه]] به شیوه [[زمان پیامبر]]{{صل}} بازگشت و [[امام]] در همان روزهای نخست [[خلافت]]، برنامه خود را درباره دارایی‌ها و [[ثروت عمومی]] مسلمانان اعلام کرد.  

 

در بخشی از [[خطبه]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} که در [[روز]] دوم خلافت در [[مدینه]]، راجع به بیت‌المال ایراد کرد، آماده است: همانا هر قطیعه که [[عثمان]] داده و آن‌چه از اموال [[خدا]] به دیگران بخشیده شده، به بیت‌المال برگردانده خواهد شد و حق قدیمی را چیزی [[باطل]] نمی‌کند [و مشمول مرور [[زمان]] نمی‌شود و حتی] اگر آن [[اموال]] را در حالی بیابم که کابین [[زنان]] قرار داده‌اند و در [[سرزمین‌ها]] پراکنده باشند، به حال خود برخواهم گرداند<ref>ر.ک: ابن ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۱، ص۲۶۹.</ref>.

[[امام]] تصمیم [[قاطع]] خود را در بهره‌مندی برابر [[آحاد]] [[مردم]] از [[بیت‌المال]] اعلام کرده و در برابر [[اعتراض]] برخی، از آن به عنوان [[سیره رسول خدا]]{{صل}} معرفی کرده و فرمود: {{متن حدیث|أَ لَيْسَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} يَقْسِمُ بِالسَّوِيَّةِ بَيْنَ الْمُسْلِمِينَ‌}}<ref>محمدرضا حکیمی، الحیاة، ترجمه احمد آرام، ج۴، ص۴۹۵.</ref>؛ آیا [[رسول خدا]]{{صل}} [[غنایم]] را میان [[مسلمانان]]، به صورت مساوی تقسیم نمی‌کردند؟ [[طلحه]] و [[زبیر]] از جمله افرادی بودند که در عصر خلفای پیشین، بهره‌های کلان از [[ثروت عمومی]] به دست آورده بودند. در بخشش‌های [[عثمان]] آمده است که وی به طلحه، دویست هزار دینار و ۳۲.۲۰۰.۰۰۰ درهم و به زبیر ۵.۹۸۰.۰۰۰ درهم بخشیده بود<ref>عبدالحسین الأمینی النجفی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الأدب، ج۸، ص۳۴۴.</ref>. آن دو طبق [[عادت]] خود [[انتظار]] داشتند که [[مولا علی]]{{ع}} نیز برای آنان سهم ویژه‌ای مقرر کند و از اینکه امام{{ع}} میان آن دو و دیگران هیچ تفاوتی نمی‌گذارد به شدت معترض بودند. امام خطاب به آنان فرمود: اعتراض شما که چرا با همه به [[تساوی]] [[رفتار]] کردم، [بدانید] این روشی نبود که به [[رأی]] خود و یا با خواسته [[دل]] خود انجام داده باشم، بلکه من و شما این گونه رفتار را از دستورالعمل‌های [[پیامبر اسلام]]{{صل}} آموختیم<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۰۵.</ref>. از این رو، حضرت در برابر زیاده‌خواهی‌های آنان در بهره‌مندی ویژه از بیت‌المال، هیچ نرمشی از خود نشان نداد و به صراحت فرمود: شما در برداشتن سهم از غنایم چون خود من خواهید بود و من برای خودم نه تنها نسبت به شما، بلکه نسبت به برده [[حبشی]] درهمی و یا کمتر از آن زیادی برنخواهم داشت و این دو پسر من همچنین خواهند بود.

 

[[امیرمؤمنان]]{{ع}} در مورد بیت‌المال هرگز کسی را به سبب داشتن برخی امتیازات و خصوصیات بر دیگران مقدم نمی‌داشتند. آن حضرت در مورد برادرش [[عقیل]] می‌گوید: برادرم عقیل را دیدم که به شدت [[فقیر]] شده بود و از من می‌خواست که یک مَن از گندم‌های شما را به او ببخشم. کودکانش را دیدم که از [[گرسنگی]] موهای‌شان ژولیده و رنگ‌شان بر اثر [[فقر]] دگرگون گشته... عقیل [[اصرار]] کرد و چند بار خواسته خود را تکرار کرد، من به او گوش فرادادم! [[خیال]] کرد من دینم را به او می‌فروشم [اما من برای [[بیداری]] و هشداری‌اش] آهنی گداختم. سپس به بدنش نزدیک ساختم، تا با حرارت آن [[عبرت]] گیرد... به او گفتم: ای عقیل! از آهن تفتیده‌ای که [[انسانی]] آن را به [[بازی]] گداخته چنین می‌نالی! اما مرا به سوی آتشی می‌کشانی که [[خداوند]] [[جبار]] با شعله [[خشم]] و غضبش بر افروخته است! تو از این [[رنج]] می‌نالی و من از [[آتش]] سوزان، نالان نشوم؟!<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۲۴.</ref>

 

 

[[امام علی]]{{ع}} در نامه‌ای خطاب به «[[مصقلة بن هبیره شیبانی]]» نوشت: گزارشی رسیده که تو غنایم مربوط به مسلمانان که به وسیله [[اسلحه]] و اسب‌هایشان به دست آمده و خون‌هایشان در این راه ریخته شده، در بین افرادی از [[بادیه‌نشینان]] قبیله‌ات که خود برگزیده‌ای تقسیم می‌کنی. [[سوگند]] به کسی که دانه را زیر خاک شکافت و [[روح انسانی]] را آفرید! اگر این گزارش صحیح باشد، تو در نزد من [[خوار]] خواهی شد و [[ارزش]] و مقدارت کم خواهد بود. [[حق]] پروردگارت را سبک مشمار و دنیای خود را با نابودی دینت [[اصلاح]] مکن که از زیان‌کارترین افراد خواهی بود<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۳.</ref>.

 

[[امیرمؤمنان]]{{ع}} در [[توبیخ]] خیانت‌های [[مالی]] یکی دیگر از کارگزارانش می‌نویسد: خدای را سوگند! که اگر حسن و حسین کاری همانند تو می‌کردند، با آنان کمتر سازشی نمی‌کردم و در [[اراده]] من هیچ اثری نمی‌گذاردند، تا اینکه حق را از آنان باز می‌ستاندم و باطلی را که از [[ستم]] آنان پدید آمده بود، ناپدید می‌کردم.

از دیگر سیره‌های امیرمؤمنان{{ع}} در مورد بیت‌المال، این بود که برای [[پرهیز]] از هرگونه شائبه اتلاف یا خیانت، از انباشت آن جلوگیری می‌کردند. «هلال بن مسلم» از پدرش نقل می‌کند که گفت: [[خدمت]] [[امام علی]]{{ع}} بودیم، شبانگاه اموالی را آوردند و حضرت دستور تقسیم آن [[اموال]] را دادند. همه گفتند: یا امیرمؤمنان{{ع}}! اکنون شب است، آن را به فردا واگذارید. حضرت فرمود: آیا ضمانت می‌کنید که تا فردا زنده باشم (و بر تخصیص این اموال [[نظارت]] کنم)؟ عرض کردیم: از چنین ضمانتی ناتوانیم. پس حضرت فرمود: این اموال را تقسیم کنید و به تأخیر نیندازید. شمعی فراهم شد و شبانه مال‌ها را تقسیم کردیم (و [[موارد مصرف]] و صاحبان آن مشخص گردید)<ref>موسوعة الامام علی بن ابی‌طالب{{ع}}، ج۴، ص۱۹۱.</ref>.

 

==سامان‌بخشی به نظام مالیاتی==

[[مالیات]] از منابع مهم درآمد، برای تأمین نیازهای مالی [[دولت اسلامی]] است که یا به طور مستقیم از درآمد افراد اخذ می‌شود یا به صورت غیر مستقیم از کالاها و خدمات ارائه شده از جانب [[دولت]]، تأمین می‌گردد<ref>ر.ک: دنی می‌پرز و دیگران، دوره کامل علم اقتصاد، ترجمه مهدوی و عبدالله کوثری، ج۲، ص۳۶۲.</ref>. مالیات‌های اسلامی در دو بخش طبقه‌بندی می‌شوند:

مالیات‌هایی است که مقدار، نسبت و مورد وضع آنها به طور مستقیم از طرف شارع مقدس مشخص گردیده است، مانند [[خمس]] و [[زکات]] یا [[خراج]] و [[جزیه]].

 

[[امیرمؤمنان]]{{ع}} در مورد نحوه اخذ مالیات، سفارش‌های بسیاری به مأموران مالیاتی فرموده‌اند که در همه آنها بر [[ضرورت]] [[احترام]] به [[شخصیت]] و [[حفظ]] [[عزت نفس]] افراد و رعایت [[انصاف]] تأکید زیادی شده است. آن امام همام{{ع}} [[آداب]] برخورد با مردم در گرفتن مالیات را برای مأموران مالیاتی این‌گونه بیان فرموده است:

#[در هر حال] از هرگونه [[اعمال]] [[خشونت‌بار]] و توهین‌آمیز کاملاً دوری نماید<ref>{{متن حدیث|وَ لَا تَضْرِبُنَ أَحَداً سَوْطاً لِمَكَانِ دِرْهَمٍ}}؛ نهج البلاغه، نامه ۵۱.</ref>.

 

توصیه‌های [[مکتب علوی]] در تمامی ابعاد برای [[حفظ]] [[ارزش]] و مقام والای [[انسان]] و ارج نهادن به [[شخصیت]] افراد است، تا با ارتقای سطح [[بینش]] و [[شناخت]] افراد، آنها را [[متعهد]] و مسئولیت‌پذیر بار آورد و با اینکه در همه حال آماده همکاری با حکومت [[حق]] بوده، داوطلبانه در صحنه‌ها حضور داشته باشند. از جمله موارد این [[همکاری]] و حضور، مشارکت و مساعدت در سامان بخشیدن به امور اجتماعی و حل مشکلات با پرداخت مالیات است.

 

[[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} برای سامان بخشیدن به نظام مالیاتی و ایجاد شرایط لازم برای جلب مالیات مورد نیاز به «مالک» چنین سفارش فرمود: سزاوار است که بیشتر از گردآوری [[خراج]] به عمران زمین بیندیشی؛ زیرا خراج جز از راه [[عمران]] به دست نمی‌آید و هرکه بدون عمران خراج بگیرد، کشور را ویران و [[ملت]] را نابود می‌کند و فرمانروایی‌اش چندانی نمی‌پاید. اگر [[مردم]] از سنگینی مالیات و یا رسیدن آفات یا خشک شدن آب چشمه‌ها و یا کمی [[باران]] و یا دگرگونی [[زمین]] در اثر آب گرفتن و [[فساد]] بذرها... به تو [[شکایت]] آوردند، مالیات را به مقداری که حال آنها بهبود یابد، [[تخفیف]] بده و هرگز بار [[مالی]] تخفیفی که برای خراج دهندگان قائل شوی بر تو گران نیاید؛ زیرا آن مقدار ذخیره‌ای است که آنها بالاخره در عمران و [[آبادی]] کشور به کار می‌بندند<ref>نهج البلاغه، نامه ۵۳.</ref>.

 

«منتسکیو» از نویسندگان به نام فرانسوی می‌گوید: وجود این باج‌های گزاف بود که سهولت عجیبی را به [[مسلمین]] در [[فتوحات]] خود اعطا نمود؛ زیرا ملت‌های [[تسخیر]] شده از طرف [[اعراب]] می‌دیدند به جای یک سلسله تعدیاتی که در اثر [[لئامت]] امپراتوران به آنها می‌شد، با یک [[مالیات]] [[ساده]] که به سهولت می‌دهند و به سهولت گرفته می‌شود، مواجه و تابع شده‌اند. این بود که فتوحات [[مسلمانان]] به آسانی پیش می‌رفت و [[ملت‌ها]] خوشبخت‌تر بودند و ترجیح می‌دادند به یک [[ملت]] [[صحرانشین]] [[مطیع]] شوند؛ تا به یک [[حکومت فاسد]] که در آن از تمام معایب و از تمام وحشت‌ها و دهشت‌های [[بندگی]] و نبودن [[آزادی]] در [[عذاب]] بودند. در مورد اخذ باج‌های گزافِ [[افراطی]] و نزدیک به [[جنون]]، در [[تاریخ]] [[مشاهده]] کنید: آناستاز<ref>آناستاز اول (۴۹۱ - ۵۱۸م) و آناستاز دوم (۷۱۳ - ۷۱۵م) امپراتوران روم شرقی بودند. محمد معین، فرهنگ فارسی، ج۵، ص۶۲.</ref> مالیاتی برای استنشاق هوا وضع کرده بود<ref>منتسکیو، روح القوانین، ترجمه علی اکبر محمدی، ص۳۸۴.</ref>.

 

در نتیجه اگر بنا باشد که [[مردم]] در [[مشکلات]] و [[بحران‌های سیاسی]] - [[اجتماعی]] [[یاور]] و مددکار [[حکومت]] باشند و با [[دفاع]] از [[حاکمیت]] آن، از هر عاملی که باعث [[ضعف]] و زوال حکومت می‌شود جلوگیری نموده و در همه حال مشتاقانه آماده [[حمایت]] از کیان [[نظام اسلامی]] باشند، لازم است [[دولت]] مردانِ [[حکومت اسلامی]] خود را خدمتگزار مردم دانسته و تلاش کنند که اصل و محور در [[برنامه‌ریزی‌ها]]، جز [[آسایش]] و خیر و [[صلاح]] مردم نباشد. همچنین آنان باید در ساختار مالیاتی شرایطی به وجود آورند که مردم مشارکت خود در پرداخت درست مالیات را امری [[عبادی]] و خداپسندانه تلقی کنند. در این راستا لازم است از برخوردهای اصولی و [[انسانی]]، پرداختن به [[عمران]] و آبادی [[کشور]] و نیز از سبک نمودن بار مالیاتی [[غافل]] نباشند که بنا به فرموده [[امام علی]]{{ع}} این‌گونه [[رفتارها]] باعث [[نشاط]] و شور و [[اشتیاق]] مردم در آبادی بیشتر سرزمین‌ها و پشتیبانی از حکومت خواهد بود<ref>[[محمد رضا کریمی والا|کریمی والا، محمد رضا]]، [[وظایف متقابل مردم و حکومت در حاکمیت علوی (کتاب)|وظایف متقابل مردم و حکومت در حاکمیت علوی]] ص ۱۶۹.</ref>.