آفرینش در معارف و سیره رضوی: تفاوت میان نسخه‌ها

آفرینش یعنی نشأت گرفتن [[جهان هستی]] و ماسوای [[خداوند]] از وی. معادل [[عربی]] واژه آفرینش “خلق” است. [[خلق]] در [[کلام عرب]] به پدید آوردنی اطلاق می‌شود که بدون نمونه پیشین صورت می‌پذیرد<ref>لسان العرب، ج۱۰، ص۸۵.</ref>. گفته‌اند که اصل معنای آن تقدیر و اندازه‌گیری است و خداوند از آن رو “خالق” نامیده می‌شود که بر طبق تقدیر و اندازه‌گیری اشیا را پدید می‌آورد<ref>لسان العرب، ج۱۰، ص۸۵.</ref>. حتی برخی، بسیاری از [[آیات]] مربوط به [[خلقت]] را به این معنا [[فهم]] و [[تفسیر]] کرده‌اند و آن را در کاربردهای [[قرآنی]] مندرج دانسته‌اند<ref>التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ج۳، ص۱۱۴- ۱۱۵.</ref>.  

[[مفسران]] و [[اهل]] لغت برای “خلق” معانی دیگری در [[قرآن کریم]] نشان داده‌اند، از جمله [[جعل]]<ref>{{متن قرآن|وَتَذَرُونَ مَا خَلَقَ لَكُمْ رَبُّكُمْ مِنْ أَزْوَاجِكُمْ بَلْ أَنْتُمْ قَوْمٌ عَادُونَ}} «و آنچه را از همسرانتان که خدا برایتان آفریده است وا می‌نهید؛ بلکه گروهی تجاوزکارید» سوره شعراء، آیه ۱۶۶.</ref>، صورت نگاشتن<ref>{{متن قرآن|إِذْ قَالَ اللَّهُ يَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ اذْكُرْ نِعْمَتِي عَلَيْكَ وَعَلَى وَالِدَتِكَ إِذْ أَيَّدْتُكَ بِرُوحِ الْقُدُسِ تُكَلِّمُ النَّاسَ فِي الْمَهْدِ وَكَهْلًا وَإِذْ عَلَّمْتُكَ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَالتَّوْرَاةَ وَالْإِنْجِيلَ وَإِذْ تَخْلُقُ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ بِإِذْنِي فَتَنْفُخُ فِيهَا فَتَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِي وَتُبْرِئُ الْأَكْمَهَ وَالْأَبْرَصَ بِإِذْنِي وَإِذْ تُخْرِجُ الْمَوْتَى بِإِذْنِي وَإِذْ كَفَفْتُ بَنِي إِسْرَائِيلَ عَنْكَ إِذْ جِئْتَهُمْ بِالْبَيِّنَاتِ فَقَالَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ}} «یاد کن که خداوند فرمود: ای عیسی پسر مریم! نعمت مرا بر خود و بر مادرت به یاد آور هنگامی که تو را با روح القدس پشتیبانی کردم که در گهواره و در میانسالی با مردم سخن می‌گفتی و هنگامی که به تو کتاب و حکمت و تورات و انجیل آموختم و هنگامی که با اذن من از گل، همگون پرنده می‌ساختی و در آن می‌دمیدی و به اذن من پرنده می‌شد و نابینای مادرزاد و پیس را با اذن من شفا می‌دادی و هنگامی که با اذن من مرده را (از گور) برمی‌خیزاندی و هنگامی که بنی اسرائیل را از (آزار) تو باز داشتم آنگاه که برای آنان برهان‌ها (ی روشن) آوردی و کافران از ایشان گفتند: این (کارها) جز جادویی آشکار نیست» سوره مائده، آیه ۱۱۰.</ref>، [[دین]]<ref>{{متن قرآن|وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّيَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُبَتِّكُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَيُغَيِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَمَنْ يَتَّخِذِ الشَّيْطَانَ وَلِيًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِينًا}} «و بی‌گمان آنان را گمراه می‌کنم و به آرزو (های دور و دراز) می‌افکنم و به آنان فرمان می‌دهم آنگاه گوش چارپایان را (به خرافه‌پرستی) می‌شکافند و به آنان فرمان می‌دهم آنگاه آفرینش خداوند را دگرگونه می‌سازند؛ و هر که به جای خداوند، شیطان را به یاوری برگزیند زیانی آشکار کرده است» سوره نساء، آیه ۱۱۹.</ref>.  

در منابع آمده است که اسم فاعل ماده [[خلق]] با الف و لام ([[الخالق]]) خاص [[خداوند متعال]] است و روا نیست که جز برای وی به کار رود<ref>المصباح المنیر، ص۱۸۰.</ref>. آنچه مربوط به [[آفرینش الهی]] است با [[افعال]] دیگری از جمله {{متن قرآن|بَدَأَ}}<ref>{{متن قرآن|قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ}} «بگو: پروردگارم به دادگری فرمان داده است و در هر نمازگاهی روی خود را (به سوی او) راست گردانید و او را در حالی که دین را برای وی ناب می‌سازید بخوانید؛ چنان که شما را در آغاز آفرید (به سوی او) باز می‌گردید» سوره اعراف، آیه ۲۹.</ref>، “بدع”<ref>{{متن قرآن|بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}} «پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷؛ {{متن قرآن|بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَنَّى يَكُونُ لَهُ وَلَدٌ وَلَمْ تَكُنْ لَهُ صَاحِبَةٌ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}} «آفریننده آسمان‌ها و زمین است، چگونه او را فرزندی تواند بود در حالی که او را همسری نیست و همه چیز را آفریده است و او به هر چیزی داناست» سوره انعام، آیه ۱۰۱.</ref>، “برأ”<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ مُوسَى لِقَوْمِهِ يَا قَوْمِ إِنَّكُمْ ظَلَمْتُمْ أَنْفُسَكُمْ بِاتِّخَاذِكُمُ الْعِجْلَ فَتُوبُوا إِلَى بَارِئِكُمْ فَاقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ ذَلِكُمْ خَيْرٌ لَكُمْ عِنْدَ بَارِئِكُمْ فَتَابَ عَلَيْكُمْ إِنَّهُ هُوَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ}} «و (یاد کنید) آنگاه را که موسی به قوم خود گفت: ای قوم من! بی‌گمان شما با (به پرستش) گرفتن گوساله بر خویش ستم روا داشتید پس به درگاه آفریدگار خود توبه کنید و یکدیگر را بکشید، این کار نزد آفریدگارتان برای شما بهتر است. آنگاه، خداوند از شما در گذشت که او توبه‌پذیر بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۵۴؛ {{متن قرآن|هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}} «اوست خداوند آفریننده پدیدآور نگارگر، نام‌های نکوتر او راست؛ هر چه در آسمان‌ها و زمین است او را به پاکی می‌ستایند و او پیروزمند فرزانه است» سوره حشر، آیه ۲۴.</ref> و “نشأ”<ref>{{متن قرآن|قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنْشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ}} «بگو: همان کس که آن را نخست آفرید زنده‌اش می‌گرداند و او به (حال) هر آفریده‌ای داناست» سوره یس، آیه ۷۹؛ {{متن قرآن|قُلْ سِيرُوا فِي الْأَرْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأَ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَّهُ يُنْشِئُ النَّشْأَةَ الْآخِرَةَ إِنَّ اللَّهَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}} «بگو روی زمین گردش کنید و بنگرید چگونه آفریدن (آفریدگان) را آغاز می‌کند سپس خداوند آفرینش جهان واپسین را پدید می‌آورد، بی‌گمان خداوند بر هر کاری تواناست» سوره عنکبوت، آیه ۲۰.</ref> نیز در [[قرآن]] بیان شده است.  

در [[عرف]] [[اهل فلسفه]] عمدتاً ماده “خلق” برای [[آفرینش]] [[امور مادی]] به کار می‌رود، اما در قرآن و [[روایات]] چنین اختصاصی وجود ندارد و برای آفرینش مجردات نیز همین ماده استفاده شده، چنان که در روایات از [[خلق]] [[عقل]] سخن رفته است<ref>الکافی، ج۱، ص۹-۱۰.</ref>. بر اساس قرآن در [[خالق]] بودن [[خداوند]] تردیدی نیست<ref>{{متن قرآن|اللَّهُ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ وَكِيلٌ}} «خداوند آفریننده همه چیز است و او بر هر چیزی نگاهبان است» سوره زمر، آیه ۶۲؛ {{متن قرآن|ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ خَالِقُ كُلِّ شَيْءٍ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ فَأَنَّى تُؤْفَكُونَ}} «این است خداوند پروردگار شما، آفریننده هر چیز که هیچ خدایی جز او نیست پس چگونه (از حق) بازگردانده می‌شوید؟» سوره غافر، آیه ۶۲؛ {{متن قرآن|هُوَ اللَّهُ الْخَالِقُ الْبَارِئُ الْمُصَوِّرُ لَهُ الْأَسْمَاءُ الْحُسْنَى يُسَبِّحُ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}} «اوست خداوند آفریننده پدیدآور نگارگر، نام‌های نکوتر او راست؛ هر چه در آسمان‌ها و زمین است او را به پاکی می‌ستایند و او پیروزمند فرزانه است» سوره حشر، آیه ۲۴.</ref> و [[خداوند]] آفرینش خود را [[نیکو]] و به اندازه می‌داند<ref>{{متن قرآن|الَّذِي أَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ وَبَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسَانِ مِنْ طِينٍ}} «اوست که هر چه آفرید نیکو آفرید و آفرینش آدمی را از گلی آغازید» سوره سجده، آیه ۷؛ {{متن قرآن|اللَّهُ يَعْلَمُ مَا تَحْمِلُ كُلُّ أُنْثَى وَمَا تَغِيضُ الْأَرْحَامُ وَمَا تَزْدَادُ وَكُلُّ شَيْءٍ عِنْدَهُ بِمِقْدَارٍ}} «و خداوند می‌داند که هر مادینه چه در شکم دارد و بچّه‌دان‌ها چه می‌کاهند و چه می‌افزایند و هر چیز نزد او اندازه‌ای دارد» سوره رعد، آیه ۸؛ {{متن قرآن|الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَلَمْ يَتَّخِذْ وَلَدًا وَلَمْ يَكُنْ لَهُ شَرِيكٌ فِي الْمُلْكِ وَخَلَقَ كُلَّ شَيْءٍ فَقَدَّرَهُ تَقْدِيرًا}} «همان که فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین او راست و فرزندی نگزیده است و در فرمانفرمایی او را انبازی نیست و هر چیز را آفرید آنگاه آن را به شایستگی اندازه نهاد» سوره فرقان، آیه ۲؛ {{متن قرآن|إِنَّا كُلَّ شَيْءٍ خَلَقْنَاهُ بِقَدَرٍ}} «ما هر چیزی را به اندازه‌ای آفریده‌ایم» سوره قمر، آیه ۴۹.</ref> و اشاره می‌کند که همه [[عوالم]] زیرین و زبرین مخلوق اوست و در مدت شش [[روز]] آنها را [[آفریده]] است<ref>{{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَلَئِنْ قُلْتَ إِنَّكُمْ مَبْعُوثُونَ مِنْ بَعْدِ الْمَوْتِ لَيَقُولَنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا إِنْ هَذَا إِلَّا سِحْرٌ مُبِينٌ}} «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت تا شما را بیازماید که کدام نکوکردار ترید و اگر بگویی که شما پس از مرگ برانگیخته خواهید شد بی‌گمان کافران می‌گویند این جز جادویی آشکار نیست» سوره هود، آیه ۷؛ {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مَا مِنْ شَفِيعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ ذَلِكُمُ اللَّهُ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ أَفَلَا تَذَكَّرُونَ}} «به راستی پروردگارتان خداوندی است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ کار (هستی) را کارسازی می‌کند، هیچ میانجی مگر با اذن او (در کار) نیست، این است خداوند پروردگار شما، او را بپرستید! آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره یونس، آیه ۳.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش (مقاله)|آفرینش]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>

آفرینش در سخن امام منحصر در ایجاد ابتدایی أشیا نیست و بقای مستدام آنها را نیز شامل می‌شود. این مطلبی است که ایشان طی [[تمثیل]] آینه متذکر می‌شود<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۲.</ref>. [[امام رضا]] {{ع}} در مقام پاسخ به [[عمران صابی]] که از نسبت [[خداوند]] [[خالق]] و مخلوقاتش می‌پرسد، به نسبت آینه و تصویر شخص مقابل آینه توجه می‌دهد و این تمثیل را “مثل اعلی” می‌نامد و می‌گوید این تمثیل برای بیان این نسبت در همه حال [[بهترین]] تمثیل است و جایی برای اشکال [[جاهلان]] در آن وجود ندارد<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۲.</ref>. تعبیر “مثل اعلی” اشاره‌ای به [[آیه]] {{متن قرآن|لِلَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ مَثَلُ السَّوْءِ وَلِلَّهِ الْمَثَلُ الْأَعْلَى وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}}<ref>«مثل بد از آن آنان است که به جهان واپسین ایمان ندارند و مثل برتر از آن خداوند است و اوست که پیروز فرزانه است» سوره نحل، آیه ۶۰.</ref> دارد. البته نزدیک به این تعبیر در آیه {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}}<ref>«و اوست که آفریدن (آفریدگان) را می‌آغازد سپس آن را باز می‌آورد و این بر او آسان‌تر است و در آسمان‌ها و زمین مثل برتر، او راست و او پیروزمند فرزانه است» سوره روم، آیه ۲۷.</ref> نیز دیده می‌شود. طبق بیان [[امام]]، مثال آینه مصداق {{متن قرآن|الْمَثَلُ الْأَعْلَى}} برای [[آفرینش]] خداست. اما اینکه چرا امام تمثیل آینه را مثل اعلی دانسته ناظر به خصائص این تمثیل در ایضاح بحث [[خلقت]] و رابطه خالق و مخلوق است. در این تمثیل، همان‌گونه که شخص ناظر در آینه دستخوش هیچ تغییری در اصل وجود نمی‌شود، خداوند نیز با آفرینش [[مخلوقات]] زیادت و نقصان نمی‌یابد. این خصیصه مهم در دیگر امثال رایج در این بحث یافت نمی‌شود. در تمثیل‌هایی چون شراب و جام<ref>دیوان عراقی، ص۱۶۹.</ref>، آهن و [[آتش]]<ref>مثنوی معنوی، ص۲۳۴.</ref>، موج و دریا<ref>الفتوحات المکیة، ج۲، ص۲۹۴.</ref> و نظایر آن اشکالاتی چون شائبه [[مادیت]]، جزء داشتن، [[تغییر]] و دگرگونی و حتی [[حلول]] وجود دارد؛ در صورتی که [[تمثیل]] آینه از همه این نقائص مبراست. اگر چنان که [[امام]] در تمثیل مزبور مراد می‌کند، [[جهان]] به مثابه آینه‌ای [[خدا]] را بنماید، در [[حق متعال]] هیچ زیادت و نقصانی ایجاد نخواهد شد. در تمثیل آینه به هیچ وجه آینه در شخص ناظر از حیث ذات [[تغییر]] و تأثیری نخواهد داشت. یکی دیگر از خصائص این تمثیل آن است که در آن تصویر آینه [[قائم]] به شخص ناظر است که نشان می‌دهد [[مخلوقات]] نیز هیچ استقلالی از خود ندارند. آینه وقتی آینه است که به صورت شیء مستقل مورد توجه قرار نگیرد. اساساً در نگریستن به آینه اگر حدود آن در نظر نیاید، هیچ گاه نمی‌توان از هستی آن [[آگاهی]] یافت و دیگر نما و فانی است. البته بزرگی و کوچکی آینه در نمودن ناظر و محدود نمودن تصویر سهم شایانی دارند. از این روست که خدای نامتناهی، مخلوقات متناهی دارد و با آنکه هیچ حدود و اعراضی ندارد، مصنوعاتش به هزاران کم و کیف متصف‌اند. اگر بی‌شمار آینه نیز در مقابل ناظر قرار گیرد باز هم بقای همه تصاویر به حضور وی در مقابل آن آینه خواهد بود. این تمثیل به ما می‌نماید که [[خداوند]] نه تنها علت موجده [[جهان هستی]]، که علت استمرار بقای آن است. خدا چنان که [[یهود]] [[گمان]] می‌برند پس از [[خلقت]] عالم دستش بسته نمی‌شود<ref>{{متن قرآن|وَقَالَتِ الْيَهُودُ يَدُ اللَّهِ مَغْلُولَةٌ غُلَّتْ أَيْدِيهِمْ وَلُعِنُوا بِمَا قَالُوا بَلْ يَدَاهُ مَبْسُوطَتَانِ يُنْفِقُ كَيْفَ يَشَاءُ وَلَيَزِيدَنَّ كَثِيرًا مِنْهُمْ مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ طُغْيَانًا وَكُفْرًا وَأَلْقَيْنَا بَيْنَهُمُ الْعَدَاوَةَ وَالْبَغْضَاءَ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ كُلَّمَا أَوْقَدُوا نَارًا لِلْحَرْبِ أَطْفَأَهَا اللَّهُ وَيَسْعَوْنَ فِي الْأَرْضِ فَسَادًا وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الْمُفْسِدِينَ}} «و یهودیان گفتند که دست خداوند بسته است، دستشان بسته باد و بر آنچه گفته‌اند لعنت بر ایشان باد بلکه دست‌های او باز است و هرگونه بخواهد می‌بخشد و بی‌گمان آنچه به سوی تو از سوی پروردگارت فرو فرستاده شده است بر سرکشی و کفر بسیاری از آنان می‌افزاید؛ و میان آنان تا رستخیز دشمنی و کینه‌جویی افکندیم؛ هر بار که آتشی را برای جنگ بر افروختند خداوند آن را خاموش گردانید؛ و در زمین به تباهی می‌کوشند و خداوند تبهکاران را دوست نمی‌دارد» سوره مائده، آیه ۶۴.</ref> و هر دم در خلقتی تازه است و مخلوقاتش از حیث وجودی دم به دم [[نیازمند]] اویند، همچنان که وجود تصویر در آینه نیازمند حضور پیوسته شخص در مقابل آینه است. [[درک]] و تبیین [[تمثیل]] مزبور بدون [[فهم]] [[خلق]] مدام بسیار دشوار و حتی محال است. پس از آنکه نسبت [[حق]] و [[مخلوقات]] در منظری کلی دانسته شد، باید معلوم شود خلق [[الهی]] چه گونه خلقی است<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش (مقاله)|آفرینش]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>.

[[امام رضا]] {{ع}} در این بحث به ابداعی بودن [[آفرینش الهی]] [[معتقد]] است. در [[مناظره امام رضا]] {{ع}} با [[عمران صابی]]، حضرت در توصیف [[خلقت]] از [[ابداع]] الهی سخن می‌گوید. تأکیدی که حضرت بر “بدیع” دانستن [[خداوند]] در تبیین بحث خلقت دارد، قابل توجه است. برای فهم [[کلام]] ایشان لازم است تا معنای ابداع دانسته شود. ابداع مصدر باب [[افعال]] از ماده “ب د ع” به معنای [[آفرینش]] آغازین یا مطلق، یا چیزی را بدون نمونه و الگوی پیشین پدید آوردن است<ref>لسان العرب، ج۸ ص۸.</ref>. به تعبیر [[فلسفی]] ابداع عبارت است از اینکه وجودی تعلق به ماده یا آلت با [[زمان]] نداشته باشد و تنها متعلق به فاعل مجرد باشد<ref>شرح الإشارات و التنبیهات، ج۳، ص۶۷۹.</ref>. [[امام]] نه تنها به فعل ابداعی حق اشاره می‌کند، بلکه حتی اولین مخلوق خداوند را “ابداع” می‌داند<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۴.</ref>. به بیان ایشان، خداوند پیوسته [[یکتا]] بود، بی‌آنکه چیزی با او باشد و بدون حد و حدودی یا عرض و کیفیت و کمیتی. آنگاه خلقتی گوناگون بی‌هیچ سابقه و نقشه پیشین پدید آورد. چنان که امام فرموده، [[خدا]] در [[آفریدن]] موجودات احتیاج به حرکت و به کار بردن آلت و ابزار یا [[فکر]] ندارد<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۲-۱۷۳.</ref>. ایشان در این عبارات معنای {{متن قرآن|بَدِيعُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ}} بودن [[حق متعال]] را آشکار می‌سازد. اسم “بدیع” یا “مُبدع”، خاص [[حق‌تعالی]] است و از [[مخلوقات]] هیچ موجود دیگری را نمی‌توان به این نام نامید، چون دیگران به ماده و مدت و آلت و دست‌کم فکر پیشین نیازمندند<ref>تفسیر القرآن الکریم، ملاصدرا، ج۴، ص۱۷۹-۱۸۱.</ref>. حال از اینکه [[خدا]] بدون هیچ یک از آنها مخلوقات را به طریق [[ابداع]] آفرید، دانسته می‌شود که هر گاه [[اراده]] [[خلق]] [[مجدد]] (باز آفرینی) کند، [[قادر]] است و محذوری ندارد. بنا بر بیان [[قرآن]]، [[خداوند]] هر [[روز]] در کاری دیگر<ref>{{متن قرآن|يَسْأَلُهُ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ كُلَّ يَوْمٍ هُوَ فِي شَأْنٍ}} «هر که در آسمان‌ها و زمین است از او درخواست دارد، او هماره در کاری است» سوره الرحمن، آیه ۲۹.</ref> و خلقی جدید<ref>{{متن قرآن|أَفَعَيِينَا بِالْخَلْقِ الْأَوَّلِ بَلْ هُمْ فِي لَبْسٍ مِنْ خَلْقٍ جَدِيدٍ}} «پس آیا در آفرینش نخستین وامانده بودیم؟ نه، بلکه آنان از آفرینش تازه در تردیدند» سوره ق، آیه ۱۵.</ref> است.  

یکی از مهم‌ترین آیاتی که [[امام رضا]] {{ع}} در بحث از [[آفرینش]] ابداعی [[تفسیر]] می‌کند [[آیه شریفه]] {{متن قرآن|إِنَّمَا أَمْرُهُ إِذَا أَرَادَ شَيْئًا أَنْ يَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«فرمان او جز این نیست که چون چیزی را بخواهد بدو می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره یس، آیه ۸۲.</ref> است. ایشان آفرینش از طریق این کلمه را آفرینش ابداعی می‌داند و بر آن است آنچه به وسیله آن در وجود می‌آید، مصنوع خداست<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۷۴.</ref>. {{متن قرآن|كُنْ}} را کلمه وجودی گویند و چنان که در [[آیه]] مذکور آمده، ظهور همه اشیاء به آن است. در این آیه شریفه تعبیر {{متن قرآن|إِذَا أَرَادَ}} طبق [[سخن امام]] عبارت دیگری از “ابداع” است. این مطلب در آیه {{متن قرآن|إِنَّمَا قَوْلُنَا لِشَيْءٍ إِذَا أَرَدْنَاهُ أَنْ نَقُولَ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«سخن ما برای (پدید آمدن) چیزی چون آن را اراده کنیم تنها این است که بدان می‌گوییم: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره نحل، آیه ۴۰.</ref> نیز قابل [[مشاهده]] است و همچنین در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا قَضَى أَمْرًا فَإِنَّمَا يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ}}<ref>«پدیدآور آسمان‌ها و زمین است و چون (انجام) کاری را بخواهد تنها می‌گوید: باش! بی‌درنگ خواهد بود» سوره بقره، آیه ۱۱۷.</ref>. برخی از [[مفسران]] بر آن‌اند که عبارت {{متن قرآن|إِذَا أَرَادَ شَيْئًا}} بدون اینکه محذوفی معنوی داشته باشد، این‌گونه است که {{عربی|إذا أراد إيجاد شيء}} و آن را نیز برخاسته از سیاق آیه می‌دانند<ref>المیزان، ج۸ ص۳۲۰؛ ج۱۷، ص۱۱۵.</ref>، اما آن چنان که از کلام امام دانسته می‌شود نیازی به این [[تکلف]] نیست و اینکه ایشان [[ابداع]] و [[اراده]] را هم معنا می‌داند، مشکل مرتفع می‌شود. روشن است که مخاطب کلمه [[وجودیه]]{{متن قرآن|كُنْ فَيَكُونُ}}، با توجه به [[تمثیل]] آینه، صورت [[علمی]] موجودات نزد [[حق]] است و مخاطب این کلمه به هیچ وجه وجودی [[عینی]] ندارد و گرنه نیازی به ایجاد نداشت. همچنین مخاطب آن عدم مطلق نیز نیست. بنابراین، آنچه از این آیه استفاده می‌شود آن است که ابداع و ایجاد موجودات بی‌هیچ ماده و مدت و آلتی تحقق می‌پذیرد و [[خلقت]] از جانب وی همواره ابداعی است و این همان فاعلیت فاعل [[حقیقی]] است. اذهان مأنوس با [[افعال]] بشری [[خالقیت]] چنین فاعلی را [[درک]] نمی‌کنند. از این رو، [[خداوند]] در مقام مواجهه با [[منکران]] [[معاد]] با بیانی اقناعی و در سطح درکشان به ایشان توجه می‌دهد که همان کس که اول بار شما را آفرید، شما را زنده می‌کند و باز می‌گرداند، زیرا خلقت دوم، از خلقت نخست آسان‌تر است<ref>{{متن قرآن|قُلْ أَمَرَ رَبِّي بِالْقِسْطِ وَأَقِيمُوا وُجُوهَكُمْ عِنْدَ كُلِّ مَسْجِدٍ وَادْعُوهُ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ كَمَا بَدَأَكُمْ تَعُودُونَ}} «بگو: پروردگارم به دادگری فرمان داده است و در هر نمازگاهی روی خود را (به سوی او) راست گردانید و او را در حالی که دین را برای وی ناب می‌سازید بخوانید؛ چنان که شما را در آغاز آفرید (به سوی او) باز می‌گردید» سوره اعراف، آیه ۲۹؛ {{متن قرآن|وَقَالُوا أَإِذَا كُنَّا عِظَامًا وَرُفَاتًا أَإِنَّا لَمَبْعُوثُونَ خَلْقًا جَدِيدًا * قُلْ كُونُوا حِجَارَةً أَوْ حَدِيدًا * أَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنَا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُءُوسَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتَى هُوَ قُلْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَرِيبًا}} «و گفتند: آیا هنگامی که استخوان‌هایی شویم و خاکستری با آفرینشی تازه برانگیخته می‌شویم؟ * بگو: سنگ باشید یا آهن * یا آفریده‌ای از آن دست که در دل‌هایتان بزرگ می‌نماید (باز هم پس از مرگ برانگیخته می‌شوید)؛ خواهند گفت: چه کس ما را (پس از مردن) باز می‌گرداند؟ بگو: همان که نخست بار شما را آفرید؛ آنگاه به سوی تو (به انکار) سر خواهند جنباند و می‌گویند که: در چه هنگام خواهد بود؟ بگو بسا که نزدیک باشد!» سوره اسراء، آیه ۴۹-۵۱.</ref>. [[خالقیت]] [[الهی]]، ابداعی است و چنین فاعلی دچار عجز و خستگی نمی‌شود و هر خلقتی برای وی همانند خلقت‌های دیگر است. [[امام رضا]] {{ع}} این مطلب را از [[امام علی]] {{ع}} نیز ضمن خطبه‌ای در باب [[توحید]] نقل می‌کند<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۲۱.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش (مقاله)|آفرینش]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>

در تمام این روایات، تعبیر به “خلقت” شده و مراد از [[خلقت]]، خلقت ابداعی است و صدور بی‌واسطه از خداوند. اما مطلب قابل توجه این است که در روایات مذکور مخلوق نخست به نام‌های مختلفی نامیده شده است. این مطلب می‌تواند در [[ذهن]] برخی این اشکال را به وجود بیاورد که تعارضی میان این روایات وجود دارد. اما واقع این است تعارضی وجود ندارد و در همه موارد تعدد نام‌ها به تعدد اوصاف اشاره دارد و نه تعدد حقایق. نور، قلم، نور [[حضرت محمد]] {{صل}} و اهل بیت {{عم}} ایشان، قلم، [[روح]] و... ، همه توصیفاتی از نخستین مخلوق الهی‌اند که از وجوه مختلف وصف شده‌اند. به این مخلوق نخست “عقل” گفته‌اند، زیرا این جوهر مجرد از ماده و حضور محض است. آن را “قلم” نامیده‌اند، چون از طریق این مخلوق، کلمات وجودی [[خداوند]] که [[مخلوقات]] وی هستند در [[لوح]] هستی نگاشته ([[خلق]]) می‌شوند. این قلم همان [[عقل]] است، اما از آن حیث که مخلوقات را می‌نگارد و مکنونات [[الهی]] را آشکار می‌کند. به آن “روح” گفته‌اند، چون این مخلوق [[حیات]] محض است و برای وجود داشتن نیازی به لوازمی چون [[جسم]] ندارد. آن را “نور” گفته‌اند، چون مجرد از ماده و تیرگی‌های آن است و در [[درک]] خود و غیر خود [[نیازمند]] چیز دیگری جز خود نیست و ظاهر بذاته و [[مظهر]] لغیره است. دشوارترین بخش سخن امام رضا {{ع}} و دیگر [[معصومان]] {{عم}} در باب مخلوق اول این است که این حضرات مخلوق نخست را نور [[حضرت محمد]] {{صل}} و [[اهل بیت]] {{عم}} ایشان دانسته‌اند، در حالی که ایشان حتی پس از [[خلقت]] [[آسمان]] و [[زمین]] و بسیاری از [[انسان‌ها]] موجود شده‌اند. نکته‌ای که در این مطلب باید محل توجه قرار گیرد، تفاوت [[حقیقت]] وجود ایشان و وجود یافتن به جسم در [[زمان]] و مکان خاص است. آنچه در [[روایت]] امام رضا {{ع}} و دیگر [[روایات]] شبیه آن وجود دارد، “نور” حضرت محمد {{صل}} و اهل بیت {{عم}} ایشان است و نه جسمشان. [[اهل عرفان]] و [[فلسفه]] با درک این مطلب از نور ایشان به “حقیقت محمدیه” تعبیر کرده‌اند<ref>شرح أصول الکافی، ملاصدرا، ج۱، ص۲۱۷؛ ج۳، ص۲۱۴؛ فصوص الحکم، ص۳۷.</ref>. تأخر حضرت محمد {{صل}} و خاندانشان از حیث زمانی، امری اعتباری است و خللی در تقدم وجودی و رتبی ایشان ایجاد نمی‌کند و ایشان از این لحاظ بر همه خلق [[جهان]] افضل‌اند<ref>مصباح الهدایة، امام خمینی، ص۷۲-۷۵. </ref>. در این معنا از معصومان {{عم}} نقل شده که ما هم اولین هستیم و هم آخرین<ref>دلائل الإمامة، ص۱۶۸؛ بحار الأنوار، ج۲۶، ص۲۵۹.</ref>. اولین بودن به اعتبار مراتب وجودی است و آخر بودن از حیث وجود [[جسمانی]]. چنان که در [[روایت]] منقول از [[امام رضا]] {{ع}} بیان شد، [[نور]] [[حضرت محمد]] {{صل}} و [[اهل]] بیتشان {{عم}} موجب [[حیرت]] [[فرشتگان]] می‌شود. این حیرت ناشی از [[جامعیت]] وجودی این [[مخلوقات]] است.

در باب [[خلقت]] [[مخلوقات]] مادی نیز در سخنان امام رضا {{ع}} مطالب مهمی ملاحظه می‌شود. [[امام]] به [[پیروی]] از [[قرآن]]<ref>{{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ مَا لَكُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَلِيٍّ وَلَا شَفِيعٍ أَفَلَا تَتَذَكَّرُونَ}} «خداوند همان است که آسمان‌ها و زمین و آنچه را که میان آنهاست در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ شما را هیچ دوست و میانجی‌یی جز او نیست؛ آیا پند نمی‌گیرید؟» سوره سجده، آیه ۴؛ {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكُمُ اللَّهُ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ يَطْلُبُهُ حَثِيثًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ وَالنُّجُومَ مُسَخَّرَاتٍ بِأَمْرِهِ أَلَا لَهُ الْخَلْقُ وَالْأَمْرُ تَبَارَكَ اللَّهُ رَبُّ الْعَالَمِينَ}} «به راستی پروردگارتان همان خداوند است که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت، شب را بر روز می‌پوشاند -که آن را شتابان می‌جوید- و خورشید و ماه و ستارگان را رام فرمان خویش آفرید؛ آگاه باشید که آفرینش و فرمان او راست؛ بزرگوار است خداوند پروردگار جهانیان» سوره اعراف، آیه ۵۴.</ref>خلقت [[زمین]] و [[آسمان]] را در شش [[روز]] می‌داند، اما به نکته مهمی اشاره می‌کند و می‌فرماید گرچه [[خداوند]] آسمان و زمین را در شش روز آفرید، اما قادر بود که همه آنها را در یک چشم بر هم نهادن بیافریند<ref>التوحید، ص۳۲۰؛ عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۳۴.</ref>. در واقع از آنجا که [[خلق]] [[امور مادی]] مستلزم وجود پاره‌ای استعدادات است، [[آفرینش]] زمین و آسمان به تدریج صورت پذیرفته است. اینکه قرآن [[آفرینش آسمان]] و زمین را در شش روز دانسته به هیچ وجه به معنای شناخته شده “روز” نزد ما نیست، زیرا در قرآن ذکر شده “یک روز نزد پروردگارت به منزله هزار سال است که شما می‌شمارید”<ref>{{متن قرآن|وَيَسْتَعْجِلُونَكَ بِالْعَذَابِ وَلَنْ يُخْلِفَ اللَّهُ وَعْدَهُ وَإِنَّ يَوْمًا عِنْدَ رَبِّكَ كَأَلْفِ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ}} «و از تو به شتاب، عذاب می‌خواهند و هرگز خداوند در وعده خود خلاف نمی‌ورزد و همانا یک روز نزد پروردگارت برابر هزار سال است از آنچه شما برمی‌شمارید» سوره حج، آیه ۴۷؛ {{متن قرآن|يُدَبِّرُ الْأَمْرَ مِنَ السَّمَاءِ إِلَى الْأَرْضِ ثُمَّ يَعْرُجُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ أَلْفَ سَنَةٍ مِمَّا تَعُدُّونَ}} «کار (جهان) را از آسمان تا زمین تدبیر می‌کند سپس (کردارها) در روزی که در شمار شما هزار سال است به سوی او بالا می‌رود» سوره سجده، آیه ۵.</ref> و می‌تواند اشاره‌ای به مراحل [[تکوین]] کائنات در شش مرحله داشته باشد. [[امام رضا]] {{ع}} به نقل از [[امام علی]] {{ع}} از ماده نخستین [[آفرینش]] [[آسمان‌ها]]، [[زمین]] و کوه‌ها سخن می‌گوید. به بیان ایشان، آفرینش آسمان‌ها از دخان، آفرینش زمین از کف روی آب و [[خلقت]] کوه‌ها از امواج است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۲۴۱.</ref>. درباره [[آفرینش آسمان]] در [[قرآن]] نیز چنین بیانی وجود دارد<ref>{{متن قرآن|ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ}} «سپس به آسمان رو آورد که (چون) دودی بود و به آن و به زمین فرمود: خواه یا ناخواه بیایید! گفتند: فرمانبردارانه آمدیم» سوره فصلت، آیه ۱۱.</ref>. آنچه در این [[روایات]] آمده نشان از آن دارد که آفرینش [[امور مادی]] برخلاف امور مجرد [[نیازمند]] ماده و مدت بوده است و از این رو احوال و ادوار مختلفی بر زمین و [[آسمان]] گذشته که به چنین شکل و خواصی رسیده‌اند. [[بهترین]] [[گواه]] این سخن [[تغییر]] شکل آسمان و زمین از ظاهر ماده‌ای که در [[روایت]] ذکر شد به هیأت کنونی آن است. چنان که از مفهوم [[روز]] در لسان قرآن بر می‌آید، قرآن [[معتقد]] است هزاران هزار سال گذشته است که کائنات به وضعیت فعلی خود رسیده‌اند و دفعتاً واجد چنین هیأتی نگشته‌اند. از [[سخنان امام علی]] {{ع}} استفاده می‌شود در [[آغاز آفرینش]]، سطح زمین را آب‌های حاصل از باران‌های سیلابی فرا گرفته بود، چنان که چیزی از [[زمین]] نمایان نبود و اندک اندک این آب‌ها کم شدند و خشکی‌ها به وجود آمدند<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۱۳۱-۱۳۲.</ref>. در [[سخنان امام رضا]] {{ع}} نیز تدریجی بودن [[خلق]] [[امور مادی]] محل توجه است<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۱۳۴.</ref>.<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش (مقاله)|آفرینش]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>

یکی از مباحث مطرح شده در سخنان امام رضا {{ع}} در باب [[خلقت]]، توجه به تنوع و کثرت [[مخلوقات]] [[خداوند]] است. طبق بیان [[امام]]، خداوند مخلوقات خود را یک نوع نیافرید و آنها را گوناگون خلق کرد، تا در خاطری این [[اندیشه]] ایجاد نشود که خداوند عاجز است و صورتی به [[ذهن]] ملحدی خطور نکند، مگر آنکه خداوند مانند آن صورت، مخلوقاتی داشته باشد و نیز کسی نگوید آیا [[خدا]] می‌تواند به فلان صورت و شکل موجودی بیافریند، مگر اینکه مثل آن را در [[آفریدگان]] خداوند بیابد، و با توجه به انواع گوناگون خلق اوست که دانسته می‌شود خداوند بر هر چیزی تواناست<ref>عیون أخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۷۵.</ref>. این سخن امام علاوه بر آنکه تنوع شگفت مخلوقات [[الهی]] را نشان می‌دهد، بیانگر این مطلب است که [[آفرینش الهی]] [[بهترین]] [[نظام]] ممکن و در اصطلاح “نظام احسن” است و هر چه در این عالم امکان خلق شدن داشته، به بهترین صورتی خلق شده است. حال اگر در چنین عالمی اموری نامطلوب و حتی [[شرور]] رخ می‌دهد، ربطی به اساس [[جهان]] ندارد، بلکه بر آمده از تزاحم [[خواص]] و کارکردهای مخلوقات مادی است و این خاص عالم ماده است. چنین تنوع و کثرتی در مخلوقات عالم ماورای ماده نیز وجود دارد، اما آنچه در عالم ماده ملاحظه می‌شود، در آن صورت نمی‌پذیرد<ref>نهج البلاغه، صبحی صالح، ص۱۲۹-۱۳۰.</ref>. این مقایسه نشان می‌دهد که امور نامطلوب و شرور از لوازم ماده است و ربطی به خلقت الهی ندارد. در [[روایت]] پیش‌گفته، ارتباط [[قدرت]] و [[علم]] و خلقت الهی نیز نشان داده می‌شود. خداوند خلقت هر آنچه را می‌داند، می‌تواند و چون چیزی نیست که او نداند، پس بر خلق هر چیزی تواناست. البته این سخن شامل محالات [[عقلی]] نیست. در باب [[علم الهی]] پیش از وجود یافتن [[مخلوقات]] روایتی از [[امام رضا]] {{ع}} منقول است. نقل شده که شخصی از ایشان پرسید: آیا [[خداوند]] می‌داند چیزی که موجود نیست، اگر قرار بود موجود باشد، چگونه خواهد بود؟ [[امام]] فرمود [[خدا]] داناست به اشیا پیش از وجود آنها. خداوند درباره سخن [[جهنمیان]] که می‌گویند اگر به [[دنیا]] باز گردند [[کار نیک]] انجام می‌دهند، می‌فرماید اگر به دنیا بازگردانده می‌شدند، به [[کارهای ناپسند]] و [[نهی]] شده روی می‌آوردند و آنان [[دروغ]] می‌گویند<ref>{{متن قرآن|بَلْ بَدَا لَهُمْ مَا كَانُوا يُخْفُونَ مِنْ قَبْلُ وَلَوْ رُدُّوا لَعَادُوا لِمَا نُهُوا عَنْهُ وَإِنَّهُمْ لَكَاذِبُونَ}} «(چنین نیست) بلکه آنچه از پیش پنهان می‌داشتند برای آنان آشکار گردید و اگر بازگردانده شوند به همان چیزهایی که از آن نهی شده بودند باز می‌گردند و بی‌گمان آنان دروغ پردازند» سوره انعام، آیه ۲۸.</ref>. پس خداوند بر این مطلب [[آگاه]] است که اگر آنان به دنیا بازگردند چه می‌کنند. همچنین خداوند وقتی [[فرشتگان]] به [[آفرینش آدم]] [[اعتراض]] کردند، بدیشان گفت: من چیزی را می‌دانم که شما نمی‌دانید<ref>{{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ رَبُّكَ لِلْمَلَائِكَةِ إِنِّي جَاعِلٌ فِي الْأَرْضِ خَلِيفَةً قَالُوا أَتَجْعَلُ فِيهَا مَنْ يُفْسِدُ فِيهَا وَيَسْفِكُ الدِّمَاءَ وَنَحْنُ نُسَبِّحُ بِحَمْدِكَ وَنُقَدِّسُ لَكَ قَالَ إِنِّي أَعْلَمُ مَا لَا تَعْلَمُونَ}} «و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارت به فرشتگان فرمود: می‌خواهم جانشینی در زمین بگمارم، گفتند: آیا کسی را در آن می‌گماری که در آن تباهی می‌کند و خون‌ها می‌ریزد در حالی که ما تو را با سپاس، به پاکی می‌ستاییم و تو را پاک می‌شمریم؛ فرمود: من چیزی می‌دانم که شما نمی‌دانید» سوره بقره، آیه ۳۰.</ref>. پس [[علم خدا]] پیش از [[خلق]] مخلوقات است<ref>التوحید، ص۱۳۶.</ref>. از این [[روایت]] استفاده می‌شود که مخلوقات خداوند پیش از به وجود آمدن، “عدم مطلق” نیستند<ref>[[مهدی کمپانی زارع|کمپانی زارع، مهدی]]، [[آفرینش (مقاله)|آفرینش]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا ج۱]]، ص ۱۳۳-۱۴۱.</ref>.