|
برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
| خط ۱: |
خط ۱: |
| {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[جهم بن حکم مدائنی در تراجم و رجال]]| پرسش مرتبط = }} | | {{مدخل مرتبط | موضوع مرتبط = | عنوان مدخل = | مداخل مرتبط = [[جهم بن حکم مدائنی در تراجم و رجال]]| پرسش مرتبط = }} |
| == مقدمه == | | == آشنایی اجمالی == |
| جهم<ref>{{عربی|بالجیم المفتوحة و المیم، بعد الهاء}}. (خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۳۷، ش۵)</ref> بن الحکم المدائنی<ref>ر.ک: أ. منابع [[شیعی]]: [[رجال النجاشی]]، ص۱۳۰، ش۳۳۳؛ [[الفهرست]] ([[طوسی]])، ص۱۱۵، ش۱۵۷؛ [[خلاصة الأقوال]] ([[رجال العلامة الحلی]])، ص۳۷، ش۵؛ [[الرجال]] ([[ابن داود]])، ص۹۴، ش۳۴۸؛ معالم العلماء، ص۳۲، ش۱۷۷؛ الوجیزة فی الرجال، ص۴۹، ش۴۱۸؛ منهج المقال، ج۳، ص۲۷۵، ش۱۱۷۴ و ۱۱۷۵؛ [[نقد الرجال]]، ج۱، ص۳۷۸، ش۱۰۸۲ و ۱۰۸۳؛ [[مجمع الرجال]]، ج۲، ص۶۶؛ [[جامع الرواه]]، ج۱، ص۱۷۰، ش۱۳۶۶ و ۱۳۶۷؛ [[حاوی الأقوال]]، ج۱، ص۲۵۲، ش۱۳۷؛ [[تنقیح المقال]]، ج۱۶، ص۳۵۵، (ش۴۲۸۴)، ص۳۵۶، (ش۴۲۸۵) و ص۳۵۷، (ش ۴۲۸۶)؛ أعیان الشیعه، ج۴، ص۲۵۲؛ معجم [[رجال الحدیث]]، ج۵، ص۱۵۴، (ش ۲۴۲۷) و ص۱۵۵، (ش ۲۴۲۹)؛ مستدرکات [[علم رجال الحدیث]]، ج۲، ص۲۵۰ - ۲۵۱، ش۲۹۷۸ - ۲۹۸۲؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۷۶۵، ش۱۶۲۶ و ۱۶۲۷.
| | [[نجاشی]] گوید: [[جهم بن حکم قمی کوفی بصری مدائنی]] [[ثقه]] و کم [[روایت]] است. او کتابی دارد که [[ابن بطه]] از آن یاد کرده و اسنادش را خلط کرده است، چون یک بار آن را از [[احمد برقی]] و بار دیگر از احمد از پدرش نقل میکند.<ref>رجال النجاشی ۱/۳۱۶.</ref> [[شیخ طوسی]] یک بار از [[جهم بن حکم عمی]] ([[قمی]]) [[بصری]] و بار دیگر از «جهم بن حکم مدائنی» نام برده و در هر دو مورد می‌‌گوید که کتاب او را «احمد برقی» از پدرش نقل کرده است.<ref>الفهرست (طوسی) ۴۴.</ref> [[آقابزرگ]]، کوفی و بصری و مدائنی را سه نفر به شمار آورده است،<ref>الذریعه ۶/۳۱۹.</ref> در حالی که نجاشی فقط از کوفی سخن گفته و شیخ از بصری و مدائنی نام برده است. گرچه درباره نام پدر نیز [[اختلاف]] دارند، لیکن به احتمال [[قوی]] در [[حکم]] و حکیم تصحیف رخ داده است. به هر حال [[رجال‌نویسان]] متأخر هر سه نفر را یکی می‌‌دانند.<ref>معجم رجال الحدیث ۴/۱۸۱.</ref> [[راوی]] او چه احمد برقی و چه پدرش باشد، جهم را باید از [[رجال]] [[قرن سوم]] به شمار آورد، چون هر دو [[برقی]] مربوط به قرن سوم هستند. کتاب الحدیث اثر اوست<ref>الذریعه ۶/۳۱۹.</ref>.<ref>جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی (کتاب)|فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی]] ج۱، ص۲۳۴.</ref> |
| ب. منابع [[سنّی]]: لسان [[المیزان]]، ج۲، ص۱۴۲، ش۶۲۲.</ref>، در سند یک [[روایت]] [[تفسیر کنز الدقائق]] و به گزارش از [[کتاب الکافی]] نقل گردیده است:
| |
| | |
| {{متن حدیث|عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ جَهْمِ بْنِ الْحَكَمِ الْمَدَائِنِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} عَلَيْكُمْ بِالْعَفْوِ فَإِنَّ الْعَفْوَ لَا يَزِيدُ الْعَبْدَ إِلَّا عِزّاً فَتَعَافَوْا يُعِزَّكُمُ اللَّهُ}}<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۱۱، ص۵۳۳ - ۵۳۴ به نقل از الکافی، ج۲، ص۱۰۸، ح۵.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 644.</ref>
| |
| | |
| ==شرح حال [[راوی]]==
| |
| مراد از عنوان مذکور، [[جهم بن الحکم المدائنی]] است که در [[الفهرست شیخ طوسی]] از وی یاد، و از [[راویان]] صاحب کتاب معرفی شده است.
| |
| | |
| [[شیخ طوسی]]: {{عربی|جهم بن الحکم المدائنی. له کتاب، رویناه بالإسناد الأول<ref>مراد از اسناد اول این است: {{عربی|أخبرنا به عدة من أصحابنا، عن أبی المفضل، عن ابن بطة}}.</ref>، عن أحمد بن أبی عبدالله، عن أبیه، عنه}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۱۱۵، ش۱۵۷.</ref>.
| |
| | |
| نام راوی در سند سه روایت دیگر نیز واقع گردیده است:
| |
| #{{متن حدیث|عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنِي الْجَهْمُ بْنُ الْحَكَمِ الْمَدَائِنِيُّ عَنِ السَّكُونِيِّ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} تَصَدَّقُوا فَإِنَ الصَّدَقَةَ تَزِيدُ فِي الْمَالِ كَثْرَةً وَ تَصَدَّقُوا رَحِمَكُمُ اللَّهُ}}<ref>الکافی، ج۴، ص۹، ح۲.</ref>.
| |
| #{{متن حدیث|عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَنِ اَلْجَهْمِ بْنِ اَلْحَكَمِ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ : لَيْسَ اَلزُّهْدُ فِي اَلدُّنْيَا بِإِضَاعَةِ اَلْمَالِ وَ لاَ تَحْرِيمِ اَلْحَلاَلِ بَلِ اَلزُّهْدُ فِي اَلدُّنْيَا أَنْ لاَ تَكُونَ بِمَا فِي يَدِكَ أَوْثَقَ مِنْكَ بِمَا عِنْدَ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ}}<ref>الکافی، ج۵، ص۷۰، ح۲؛ نیز ر.ک: تهذیب الأحکام، ج۶، ص۳۲۷، ح۸۹۹؛ معانی الأخبار، ص۲۵۱ - ۲۵۲، ح۳.</ref>.
| |
| #{{متن حدیث|أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ جَهْمِ بْنِ اَلْحَكَمِ اَلْمَدَائِنِيِّ عَنْ إِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِي زِيَادٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اَللَّهِ عَلَيْهِ اَلسَّلاَمُ قَالَ قَالَ رَسُولُ اَللَّهِ صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ : اَلْأَيْدِي ثَلاَثَةٌ سَائِلَةٌ وَ مُنْفِقَةٌ وَ مُمْسِكَةٌ وَ خَيْرُ اَلْأَيْدِي اَلْمُنْفِقَةُ}}<ref>الکافی، ج۴، ص۴۳، ح۶.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 645.</ref>
| |
| | |
| ==نکته==
| |
| [[شیخ طوسی]] در کتاب الفهرست، پیش از این [[راوی]]، از راوی دیگری با عنوان [[جهم بن الحکم العمی البصری]] یاد، و او را نیز صاحب کتاب معرفی کرده و نوشته است: {{عربی|جهم بن الحكم العمي (القمي خ ل) البصري. له كتاب، أخبرنا به عدة من أصحابنا، عن أبي المفضل، عن ابن بطة، عن أحمد بن أبي عبدالله، عن أبيه، عنه}}<ref>الفهرست (طوسی)، ص۱۱۵، ش۱۵۶.</ref>. | |
| | |
| نکته درخور این است که اولاً این دو راوی را پشت سر هم و بی‌فاصله عنوان کرده و طریقش به کتاب هر دو راوی نیز یکی است، بی‌هیچ [[اختلاف]]. بر این اساس، برای [[رجالیان]] سؤال شده که آیا این دو عنوان، دو راوی مستقل؛ یا یکی هستند. از سوی دیگر، [[نجاشی]] نیز از [[جهم بن حکیم کوفی]] نام برده و او را صاحب کتاب معرفی کرده و نوشته است: {{عربی|جهم بن حكيم كوفي، ثقة، قليل الحديث، له كتاب ذكره ابن بطّة و خلط اسناده، تارة قال: حدثنا أحمد بن محمد البرقي عنه، و تارة قال: حدثنا أحمد بن محمد، عن أبيه، عنه}}<ref>رجال النجاشی، ص۱۳۰، ش۳۳۳.</ref>.
| |
| | |
| طریق نجاشی به کتاب جهم بن حکیم کوفی شبیه طریق شیخ طوسی به کتاب دو [[راوی]] پیشین است.
| |
| | |
| بر این پایه، این [[پرسش]] برای [[رجالیان]] پیش آمده که آیا آنچه در [[رجال النجاشی]] آمده (جهم بن [[حکیم]] [[کوفی]]) با آنچه در [[الفهرست شیخ طوسی]] عنوان شده ([[جهم بن الحکم المدائنی]] و [[جهم بن الحکم العمی البصری]]) یکی هستند؛ یا هر کدام راوی مستقل است، بنابراین دو بحث در اینجا هست؛ یکی [[اتحاد]] دو عنوان مذکور در الفهرست شیخ طوسی و دومی، [[اتحاد]] آن دو با آنچه در رجال النجاشی ذکر شده است.
| |
| | |
| بعضی به اتحاد [[معتقد]] شدند و برخی تعدد را ترجیح دادند: [[آیت‌الله خویی]] پس از نقل عبارت [[نجاشی]] نوشته است:
| |
| {{عربی|الظاهر اتحاده (جهم بن حكيم كوفي) مع ما ذكره الشيخ أولاً (جهم بن الحكم المدائني)، أو ثانياً (جهم بن الحكم العمي البصري)، و الوجه فيه ظاهر، إذا الإختلاف بين النجاشي و الشيخ إنما هو في اسم والد جهم، من جهة التصغير و التكبير. و من المحتمل اتحاد من ذكره الشيخ أولا مع من ذكره ثانيا، و إن كان الإتحاد خلاف ظاهر كلامه}}<ref>معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۱۵۵، ش۲۴۳۰.</ref>.
| |
| | |
| [[علامه شوشتری]]: {{عربی|و أما الفهرست فعنون بدل هذا (جهم بن الحكيم كوفي) تارة جهم بن الحكم القمي البصري و أخري جهم بن الحكم المدائني و قال في كل منهما: له كتاب و روي كتاب كل واحد منهما عن أحمد بن أبي عبدالله، عن أبيه، عنه؛ و لا يبعد اتحادهما، فكما لا تنافي بين القمي و البصري - حيث جمع بينهما في الأول - لا تنافي بينهما و بين المدائني، و لأن النجاشي مع وقوفه علي الفهرست اقتصر علي واحد. و الظاهر أن الحكم و حكيم أحدهما تحريف الآخر. و الظاهر صحة ما في الفهرست لتصديق الأخبار له، كما مر في المدائني و علي الاتحاد فقول ابن بطة: حدثنا أحمد عنه أصح من قوله: عن أبيه عنه لتصديقها له أيضا}}<ref>قاموس الرجال، ج۲، ص۷۶۵ - ۷۶۶، ش۱۶۲۷.</ref>.
| |
| | |
| [[نمازی]]: {{عربی|و احتمال اتحاد الکل غیر بعید}}<ref>مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۲، ص۲۵۰، (ش ۲۹۷۹) و ص۲۵۱، (ش۲۹۸۲).</ref>. | |
| | |
| [[سید ابطحی]]: {{عربی|و لا يحتمل كون جهم بن حكيم الكوفي هو المذكور في فهرست الشيخ فإنه بصري عمي، و لا جهم بن الحكم المدائني فلا تشتبه}}<ref>تهذیب المقال، ج۵، ص۱۲۳، ش۳۳۳.</ref>.
| |
| | |
| [[مامقانی]] (شیخ [[محی الدین]]) پس از گزارش دیدگاه [[شوشتری]]: {{عربی|و هذا الإحتمال لا يسنده دليل أو أمارة، و ذكر الشيخ الأوليين متعاقبا دليل التعدد، و احتمال التصحيف في الحكم و الحكيم ساقط بلا ريب}}<ref>تنقیح المقال، ج۱۶، پانوشت ص۳۵۸، ذیل ش۴۲۸۶.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 646-648.</ref>
| |
| | |
| ==بررسی و تحقیق==
| |
| ظاهر عبارت [[شیخ طوسی]] بر تعدد جهم بن الحکم المدائنی با جهم بن الحکم العمی (القمی) البصری دلالت دارد؛ چنانکه ظاهر عبارت [[نجاشی]] نشانه تغایر با دو عنوان مذکور در [[الفهرست شیخ طوسی]] است؛ زیرا نجاشی از [[راوی]] با وصف [[کوفی]] و شیخ طوسی با وصف المدائنی و القمی البصری یاد کرده است؛ ولی به چند دلیل می‌‌توان [[اتحاد]] سه عنوان را استظهار کرد:
| |
| #در [[اسناد روایات]] از جهم بن الحکم الکوفی و جهم بن الحکم القمی البصری [[حدیثی]] نقل نشده است، با اینکه هر دو صاحب کتاب معرفی شده‌اند؛ ولی از جهم بن الحکم المدائنی دو [[روایت]] و از جهم بن الحکمِ مطلق، یک روایت نقل شده که به قرینه [[اتحاد راوی]] و مرویّعنه، همان جهم بن الحکم المدائنی است و روایت دیگری از وی در [[کتب حدیثی]] نقل نشده و این قول نجاشی را [[تأیید]] میکند که از راوی با تعبیر [[قلیل الحدیث]] یاد کرده است.
| |
| #[[اتحاد]] طریق نجاشی و شیخ طوسی نشان می‌دهد که این سه عنوان یکی هستند؛ زیرا هر دو تصریح کردند که کتاب هر سه نفر به گزارش ابن بطّه، را [[احمد بن محمد خالد البرقی]] یا پدرش ([[محمد بن خالد]]) روایت کرده است<ref>ابن حجر عسقلانی از رجالیان سنّی از جهم بن الحکم المدائنی یاد کرده و راوی از وی را ابوعبدالله البرقی معرفی کرده که پدر احمد بن محمد بن خالد است. (لسان المیزان ج۲، ص۱۴۲، ش۶۲۲: {{عربی|جهم بن الحکم المدائنی: روی عنه أبو عبدالله البرقی}} ولی از اسناد روایات استفاده می‌شود که راوی کتاب جهم بن الحکم، احمد بن محمد بن خالد است؛ نه پدرش.</ref>.
| |
| #[[رجال النجاشی]]، پس از تألیف کتاب [[الفهرست شیخ طوسی]] نوشته شده و ناظر به دیدگاه [[شیخ طوسی]] است. بر این اساس، اختصار [[نجاشی]] بر عنوان واحد، دالّ بر [[اتحاد]] دو عنوان مذکور در الفهرست شیخ طوسی است.
| |
| #انتساب [[راوی]] به شهرهای مختلف (مدائنی؛ [[بصری]]؛ [[کوفی]]) شاید به جهت سکونت در هر یک از این [[شهرها]] بوده باشد، در نتیجه سبب تعدد معنون نمی‌شود.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 648-649.</ref>
| |
| | |
| ==[[طبقه راوی]]==
| |
| [[تاریخ]] ولادت و [[وفات]] راوی دانسته نیست؛ ولی در طبقه [[محمد بن خالد البرقی]] و مانند وی قرار دارد. [[آیت‌الله بروجردی]] او را از [[طبقه ششم راویان]] برشمرده است<ref>الموسوعة الرجالیه، طبقات رجال الکافی، ص۹۳.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 650.</ref>
| |
| | |
| ==[[استادان]] و [[شاگردان راوی]]==
| |
| در [[اسناد روایات]]، تنها [[احمد بن محمد بن خالد البرقی]] از ایشان [[روایت]] کرده است که [[شاگرد]] [[حدیثی]] وی شمرده می‌شود و او نیز از [[اسماعیل بن أبی زیاد]]، [[سکونی]] و [[اسماعیل بن مسلم]]<ref>هر سه عنوان از یک راوی حکایت دارند. (اسماعیل بن مسلم أبی زیاد السکونی)</ref> روایت کرده که استادان حدیثی‌اش به شمار می‌روند<ref>تفسیر کنز الدقائق، ج۱۱، ص۵۳۳ - ۵۳۴؛ الکافی، ج۲، ص۱۰۸، ح۵.</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 650.</ref>
| |
| | |
| ==[[مذهب]] راوی==
| |
| بر اساس اتحاد جهم بن الحکم المدائنی با جهم بن الحکم کوفی، از [[راویان]] صاحب اثر امامی به شمار می‌آید، از این رو در رجال النجاشی که به راویان صاحب کتاب امامی اختصاص دارد، عنوان شده است.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 650.</ref>
| |
| | |
| ==جایگاه حدیثی راوی==
| |
| با توجه به اتحاد جهم بن الحکم مدائنی با جهم بن الحکم کوفی در ردیف [[راویان ثقه]] قرار می‌گیرد؛ زیرا نجاشی به [[وثاقت]] وی تصریح کرده است، از این رو [[علامه حلی]] و [[ابن داوود]] از وی در قسم یکم کتاب رجالی خودشان یاد کردند<ref>خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۳۷، ش۵؛ الرجال (ابن داود)، ص۹۴، ش۳۴۸.</ref> و صاحب [[حاوی الأقوال]] او را در قسم [[ثقات]] نام برده است<ref>حاوی الأقوال، ج۱، ص۲۵۲، ش۱۳۷.</ref> و [[رجالیان]] دیگر نیز او را [[توثیق]] کردند<ref>الوجیزة فی الرجال، ص۴۹، ش۴۱۸؛ جامع المقال، ص۵۹؛ بلغة المحدثین، ص۳۴۲، ش۱۲؛ قاموس الرجال، ج۲، ص۷۶۵، ش۱۶۲۶ و ۱۶۲۷؛ معجم رجال الحدیث، ج۵، ص۱۵۴، (ش ۲۴۲۷) و ص۱۵۵، (ش۲۴۲۹).</ref>.<ref>[[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|رجال تفسیری]]، ج۵، ص 650-651.</ref>
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| # [[پرونده: IM009729.jpg|22px]] [[عبدالله جوادی آملی|جوادی آملی، عبدالله]]، [[رجال تفسیری ج۵ (کتاب)|'''رجال تفسیری ج۵''']] | | # [[پرونده: IM009687.jpg|22px]] جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱''']] |
| {{پایان منابع}} | | {{پایان منابع}} |
|
| |
|
