بخل در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

==گستره بخل==

بسیاری از لغت شناسان و [[مفسران]] برای بخل، اصطلاحی [[شرعی]] قائل شده‌اند که محدوده آن تنگ‌تر از معنای لغوی است. آنچه در بیان این اصطلاح و تعیین محدوده مزبور، مشهور شده آن است که بخل پرداخت نکردن [[واجبات مالی]] مانند [[زکات]] است<ref>التبیان، ج۵، ص۲۶۴؛ ج۹، ص۵۶۶؛ مجمع‌البیان، ج ۵، ص۹۲؛ المصباح، ج ۱، ص۳۸.</ref>. بر اساس این تعریف، اگر کسی آنچه را بر وی [[واجب]] است ادا کند [[بخیل]] نامیده نمی‌شود<ref>الفروق اللغویه، ص۲۹۵؛ احیاء علوم‌الدین، ج ۳، ص۲۵۹.</ref>. برخی با تعمیم معنای بخل آن را منع آنچه منع آن فایده‌ای و بذل آن زیانی ندارد دانسته<ref>التعریفات، ص۶۲.</ref> و برخی دیگر با قائل شدن گستره‌ای [[اخلاقی]] و [[روحی]] برای بخل آن را [[دشواری]] در بخشش دانسته‌اند<ref>احیاء علوم الدین، ج ۳، ص۲۵۹؛ المحجة البیضاء، ج ۶، ص۸۳.</ref>. [[اخلاق]] پژوهان مشهور [[اسلامی]] با [[انتقاد]] از تعریفهای [[بخل]] نزد دیگران و جامع و مانع ندانستن آنها، خود در تعریف بخل و توضیح رابطه آن با مفاهیم پیرامونش گفته‌اند: بخل عبارت است از امساک کردن در جایی که بذل [[واجب]] است، چنان‌که بذل کردن در جایی که امساک واجب است، [[تبذیر]] و [[اسراف]] به شمار می‌آید و بین این دو، صفت [[پسندیده]] [[جود]] و [[سخا]] قرار دارد<ref>احیاء علوم الدین، ج ۳، ص۲۵۹؛ المحجة البیضاء، ج ۶، ص۸۲ - ۸۳؛ جامع‌السعادات، ج۲، ص۱۱۰.</ref>، بنابراین بخل ضد جود و [[کرم]] نیست، بلکه ضد اسراف است که هر دو (بخل و اسراف) از اخلاق [[رذیله]] و رعایت حد [[اعتدال]] یعنی جود پسندیده است<ref>احیاء علوم‌الدین، ج ۳، ص۲۵۹، جامع‌السعادات، ج ۲، ص۱۱۰.</ref>، چنان‌که [[خداوند]] به [[رسول اکرم]]{{صل}} [[فرمان]] می‌دهد که نه دست خود را به گردن خویش بیاویزد که آن را هیچ‌گاه برای [[کمک به دیگران]] نگشاید و نه آن را کاملاً بگشاید که هرچه دارد [[انفاق]] کند: {{متن قرآن|وَلَا تَجْعَلْ يَدَكَ مَغْلُولَةً إِلَىٰ عُنُقِكَ وَلَا تَبْسُطْهَا كُلَّ ٱلْبَسْطِ فَتَقْعُدَ مَلُومًۭا مَّحْسُورًا}}<ref>«و (هنگام بخشش) نه دست خود را فرو بند و نه یکسره بگشای که نکوهیده دریغ خورده فرو مانی» سوره اسراء، آیه ۲۹.</ref> و در آیه‌ای دیگر یکی از صفات [[بندگان خاص]] [[الهی]] را رعایت حد اعتدال در [[بخشش]] می‌داند: {{متن قرآن|وَعِبَادُ ٱلرَّحْمَـٰنِ ٱلَّذِينَ يَمْشُونَ عَلَى ٱلْأَرْضِ هَوْنًۭا وَإِذَا خَاطَبَهُمُ ٱلْجَـٰهِلُونَ قَالُوا۟ سَلَـٰمًۭا * وَٱلَّذِينَ إِذَآ أَنفَقُوا۟ لَمْ يُسْرِفُوا۟ وَلَمْ يَقْتُرُوا۟ وَكَانَ بَيْنَ ذَٰلِكَ قَوَامًۭا}}<ref>«و بندگان (خداوند) بخشنده آنانند که بر زمین فروتنانه گام برمی‌دارند و هرگاه نادانان با آنان سخن سر کنند پاسخی نرم گویند * و آنان که چون بخشش کنند نه گزافکاری می‌کنند و نه تنگ می‌گیرند و (بخشش آنها) میانگینی میان این دو، است» سوره فرقان، آیه ۶۳-۶۷.</ref>، به هر روی به نظر می‌رسد بخل مراتب متعددی دارد که برخی از آن [[حرام]] و برخی دیگر گرچه حرام نیست ولی [[ناپسند]] است، چنان که برخی ترک [[ایثار]] در هنگام نیاز را [[بخل]] دانسته‌اند<ref>التعریفات، ص۶۲.</ref>. در آیاتی از [[قرآن]] که [[بخیلان]] به شدت [[نکوهش]] شده و به [[آتش دوزخ]] [[وعده]] داده شده‌اند، مقصودْ بخلِ حرام است: {{متن قرآن|وَلَا يَحْسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ هُوَ خَيْرًۭا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّۭ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا۟ بِهِۦ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌۭ}}<ref>«و آنان که در آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است تنگ‌چشمی می‌ورزند گمان نبرند که این (کار) برای آنها نیک است بلکه برای آنان بد است؛ به زودی در رستخیز آنچه تنگ‌چشمی کرده‌اند چون طوقی گردنگیرشان می‌گردد و میراث آسمان و زمین از آن خداوند است و خداوند» سوره آلعمران، آیه ۱۸۰.</ref> و نیز {{متن قرآن|ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَـٰفِرِينَ عَذَابًۭا مُّهِينًۭا}}<ref>«همان کسان که تنگ‌چشمی می‌ورزند و مردم را به تنگ‌چشمی وا می‌دارند و آنچه را خداوند از بخشش خود به آنان داده است پنهان می‌کنند و برای کافران عذابی خوارساز آماده کرده‌ایم» سوره نساء، آیه ۳۷.</ref> مرتبه بخل در برخی به حدی شدید است که اگر بهره‌ای از [[مُلک]] می‌داشتند به اندازه ذره‌ای از آن به [[مردم]] نمی‌دادند: {{متن قرآن|أَمْ لَهُمْ نَصِيبٌۭ مِّنَ ٱلْمُلْكِ فَإِذًۭا لَّا يُؤْتُونَ ٱلنَّاسَ نَقِيرًا}}<ref>«آیا ایشان را بهره‌ای از فرمانروایی است؟ که در آن صورت سر سوزنی به کسی (چیزی) نمی‌دهند» سوره نساء، آیه ۵۳.</ref> در نگاهی دیگر به گستره بخل در قرآن به متعلقهای گوناگونی به جز [[مال]] و [[ثروت]] برمی‌خوریم، گرچه بسیاری از کسانی که در موضوع بخل سخن رانده‌اند متعلق آن را مال دانسته‌اند. در همین راستا برخی از [[مفسران]] مقصود از [[آیات]] {{متن قرآن|وَلَا يَحْسَبَنَّ ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ بِمَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ هُوَ خَيْرًۭا لَّهُم بَلْ هُوَ شَرٌّۭ لَّهُمْ سَيُطَوَّقُونَ مَا بَخِلُوا۟ بِهِۦ يَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ وَلِلَّهِ مِيرَٰثُ ٱلسَّمَـٰوَٰتِ وَٱلْأَرْضِ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌۭ}}<ref>«و آنان که در آنچه خداوند به آنان از بخشش خود داده است تنگ‌چشمی می‌ورزند گمان نبرند که این (کار) برای آنها نیک است بلکه برای آنان بد است؛ به زودی در رستخیز آنچه تنگ‌چشمی کرده‌اند چون طوقی گردنگیرشان می‌گردد و میراث آسمان و زمین از آن خداوند است و خداوند» سوره آل عمران، آیه ۱۸۰.</ref> و {{متن قرآن|ٱلَّذِينَ يَبْخَلُونَ وَيَأْمُرُونَ ٱلنَّاسَ بِٱلْبُخْلِ وَيَكْتُمُونَ مَآ ءَاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ مِن فَضْلِهِۦ وَأَعْتَدْنَا لِلْكَـٰفِرِينَ عَذَابًۭا مُّهِينًۭا}}<ref>«همان کسان که تنگ‌چشمی می‌ورزند و مردم را به تنگ‌چشمی وا می‌دارند و آنچه را خداوند از بخشش خود به آنان داده است پنهان می‌کنند و برای کافران عذابی خوارساز آماده کرده‌ایم» سوره نساء، آیه ۳۷.</ref> را پنهان داشتن [[علم]] خویش به [[نبوّت]] [[پیامبر اسلام]]{{صل}} و صفات ایشان که در [[تورات]] موجود بود از سوی [[یهود]] دانسته‌اند<ref>جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص۲۵۳؛ مج ۴، ج ۵، ص۱۲۰؛ مجمع البیان، ج ۳، ص۷۳ ـ ۸۴، تفسیرالمنار، ج ۴، ص۲۵۸.</ref> یا در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|وَمَا هُوَ عَلَى ٱلْغَيْبِ بِضَنِينٍۢ}}<ref>«و او در (رساندن) وحی، تنگ‌چشمی نمی‌ورزد،» سوره تکویر، آیه ۲۴.</ref> «ضنین» را به معنای «[[بخیل]]» دانسته و گفته‌اند: [[پیامبر اکرم]]{{صل}} نسبت به آنچه از [[غیب]] می‌دانست، بخیل نبود که بخشی از آن را [[ابلاغ]] نکند یا آن را [[تغییر]] داده و به صورت دیگری بیان کند<ref>جامع‌البیان، مج ۱۵، ج ۳۰، ص۱۰۲، ۱۰۴؛ مجمع‌البیان، ج ۱۰، ص۶۷۸؛ المیزان، ج ۲۰، ص۲۱۹.</ref>. می‌توان گفت به [[طور]] کلی آنچه از مصادیق [[فضل الهی]] باشد مانند [[مال]]، علم و [[جاه]] [[بخل]] به آن تعلق می‌گیرد<ref>تفسیر المنار، ج ۴، ص۲۵۸.</ref>.<ref>[[احمد جمالی|جمالی]] و [[علی گرامی|گرامی]]، [[بخل - جمالی و گرامی (مقاله)|مقاله «بخل»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۵، ص ۳۶۸.</ref>

== منابع ==

{{منابع}}

{{پایان منابع}}

== پانویس ==

{{پانویس}}