عصمت پیامبر خاتم در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
بدون خلاصۀ ویرایش |
|||
| خط ۶: | خط ۶: | ||
}} | }} | ||
'''عصمت پیامبر خاتم{{صل}}،''' از جمله مباحثی است که در [[قرآن کریم]] و [[روایات]] [[اهل بیت]]{{ع}} به وضوح بیان شده است. متکلمان امامیه [[عصمت]] را شرط لازم [[نبوت]] دانسته و [[پیامبر خاتم]] را پیش و پس از تصدی منصب از ارتکاب هر نوع [[گناه]]، | '''عصمت پیامبر خاتم{{صل}}،''' از جمله مباحثی است که در [[قرآن کریم]] و [[روایات]] [[اهل بیت]]{{ع}} به وضوح بیان شده است. متکلمان امامیه [[عصمت]] را شرط لازم [[نبوت]] دانسته و [[پیامبر خاتم]] را پیش و پس از تصدی منصب از ارتکاب هر نوع [[گناه]]، نسیان، [[خطا]]، [[اشتباه]] و حتی [[ترک اولی]] [[معصوم]] می‌دانند. در مقابل، مشهور متکمان [[اهل سنت]] هر چند به اصل [[معصوم]] بودن آن حضرت [[باور]] دارند اما به طور کلی هیچ‌یک از آنها قائل به عصمت مطلق [[پیامبر خاتم]]{{ع}} از انواع [[معاصی]]، [[خطا]]، نسیان و [[اشتباه]]، قبل یا بعد از [[نبوت]] نیستند. [[متکلمان]] عوامل مختلفی همچون [[علم]] و [[اراده]]، تمامیت عقل و مجموع علل طبیعی، [[انسانی]] و الوهی را در شمار [[منشأ عصمت]] نام برده‌اند. عصمت پیامبر خاتم{{صل}} را می‌توان با استناد به براهین عقلی و [[ادله نقلی]] اعم از [[آیات]] و [[روایات]] بی‌شماری به [[اثبات]] رساند. | ||
== معناشناسی == | == معناشناسی == | ||
| خط ۲۷: | خط ۲۷: | ||
==== دیدگاه [[پیروان]] مذاهب اهل سنت حول عصمت پیامبر خاتم ==== | ==== دیدگاه [[پیروان]] مذاهب اهل سنت حول عصمت پیامبر خاتم ==== | ||
مشهور متکمان اهل سنت به اصل [[معصوم]] بودن [[انبیا]]{{ع}} [[باور]] دارند با این حال در گستره عصمت انبیا میان پیروان [[مذاهب]] مختلف اهل سنت، اختلافات بسیاری وجود دارد و به طور کلی هیچ‌یک از [[پیروان]] [[مذاهب اهل سنت]] در بحث [[عصمت]]، قائل به عصمت مطلق [[انبیا]]{{ع}} از انواع [[معاصی]]، [[خطا]]، | مشهور متکمان اهل سنت به اصل [[معصوم]] بودن [[انبیا]]{{ع}} [[باور]] دارند با این حال در گستره عصمت انبیا میان پیروان [[مذاهب]] مختلف اهل سنت، اختلافات بسیاری وجود دارد و به طور کلی هیچ‌یک از [[پیروان]] [[مذاهب اهل سنت]] در بحث [[عصمت]]، قائل به عصمت مطلق [[انبیا]]{{ع}} از انواع [[معاصی]]، [[خطا]]، نسیان و [[اشتباه]]، قبل یا بعد از [[نبوت]] نیستند. جستاری در کلمات و اقوال پیروان دیگر مذاهب اسلامی گویای آن است که از منطر ایشان تفاوت چندانی در بحث عصمت میان پیامبر خاتم با سایر انبیای الهی وجود ندارد. | ||
برخی از حنفی‌ها با طرح ادعای اجماع، انبیا را از ارتکاب عمدی کذب و کفر، تبلیغ احکام شرع و ارشاد امت، معصوم دانسته و در عین حال آنها را از ارتکاب سهوی گناهان صغیره و حتی کبیره معصوم ندانسته‌اند<ref>سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی، «شرح العقائد النسفیة»، ص۱۲۷.</ref>. | برخی از حنفی‌ها با طرح ادعای اجماع، انبیا را از ارتکاب عمدی کذب و کفر، تبلیغ احکام شرع و ارشاد امت، معصوم دانسته و در عین حال آنها را از ارتکاب سهوی گناهان صغیره و حتی کبیره معصوم ندانسته‌اند<ref>سعدالدین مسعود بن عمر تفتازانی، «شرح العقائد النسفیة»، ص۱۲۷.</ref>. | ||
برخی دیگر همچون اشاعره بر این باورند که خطای [[پیامبران]] از روی [[سهو]] و | برخی دیگر همچون اشاعره بر این باورند که خطای [[پیامبران]] از روی [[سهو]] و نسیان اشکالی ندارد و پیش از [[نبوت]]، [[ارتکاب گناه]] کبیره نیز از آنان جایز است<ref>الجسر الطرابلسی، حسین بن محمد، «الحصون الحمیدیة للمحافظة علی العقائد الاسلامیة»، ص۴۹.</ref>. | ||
وجود انبوهی از روایات منافی با عصمت پیامبر خاتم{{صل}} که زشت‌ترین و سخیف‌ترین گناهان و گاه منکرات را به آن حضرت نسبت می‌دهند در متون و منابع روایی، کلامی، تفسیری و تاریخی اهل سنت، حاکی از اعتماد آنها به راویان این احادیث و در نتیجه پذیرش مضمون آن روایات یعنی عدم عصمت پیامبر خاتم از گناه، نسیان، اشتباه و فراموشی است. هر چند برخی از ایشان همچون حشویه پا را این نیز فراتر نهاده و حتی [[کذب]] در [[شریعت]] را برای انبیا در هر حالی (مخفیانه یا آشکارا) جایز می‌دانند<ref>علم الهدی، سیدمرتضی، تنزیه الانبیاء، ص۱۶؛ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۱۱.</ref>، چه اینکه حشویه نه تنها صدور اقسام کبائر و صغائر را به صورت مطلق (عمدا یا سهوا، قبل از دوران [[بعثت]] یا پس از آن) از [[انبیا]]{{ع}} روا می‌دانند. بلکه با استناد به برخی [[اخبار]] موهن، صدور [[معاصی]] را نیز از [[انبیاء]]{{عم}} به [[اثبات]] می‌رسانند<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۱۱، ص۹۰؛ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۳۱.</ref>.<ref>[[محمد هادی فرقانی|فرقانی، محمدهادی]]، [[خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم (مقاله)|خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم]].</ref> | وجود انبوهی از روایات منافی با عصمت پیامبر خاتم{{صل}} که زشت‌ترین و سخیف‌ترین گناهان و گاه منکرات را به آن حضرت نسبت می‌دهند در متون و منابع روایی، کلامی، تفسیری و تاریخی اهل سنت، حاکی از اعتماد آنها به راویان این احادیث و در نتیجه پذیرش مضمون آن روایات یعنی عدم عصمت پیامبر خاتم از گناه، نسیان، اشتباه و فراموشی است. هر چند برخی از ایشان همچون حشویه پا را این نیز فراتر نهاده و حتی [[کذب]] در [[شریعت]] را برای انبیا در هر حالی (مخفیانه یا آشکارا) جایز می‌دانند<ref>علم الهدی، سیدمرتضی، تنزیه الانبیاء، ص۱۶؛ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۷، ص۱۱.</ref>، چه اینکه حشویه نه تنها صدور اقسام کبائر و صغائر را به صورت مطلق (عمدا یا سهوا، قبل از دوران [[بعثت]] یا پس از آن) از [[انبیا]]{{ع}} روا می‌دانند. بلکه با استناد به برخی [[اخبار]] موهن، صدور [[معاصی]] را نیز از [[انبیاء]]{{عم}} به [[اثبات]] می‌رسانند<ref>مجلسی، محمدباقر، بحارالانوار، ج ۱۱، ص۹۰؛ معتزلی، ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۲۰، ص۳۱.</ref>.<ref>[[محمد هادی فرقانی|فرقانی، محمدهادی]]، [[خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم (مقاله)|خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم]].</ref> | ||
| خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | |تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | ||
{{اصلی|منشأ عصمت}} | {{اصلی|منشأ عصمت}} | ||
در اینکه منشأ عصمت چیست و چه عامل یا عواملی موجب می‌شود تا [[معصومان]] در مقام عمل به [[اختیار]] خود آلودگی‌ها را ترک کنند و از [[خطا]] و | در اینکه منشأ عصمت چیست و چه عامل یا عواملی موجب می‌شود تا [[معصومان]] در مقام عمل به [[اختیار]] خود آلودگی‌ها را ترک کنند و از [[خطا]] و نسیان نیز در [[امان]] باشند، دیدگاه‌های مختلفی از سوی [[متکلمان]] [[اسلامی]] مطرح شده است: | ||
# '''[[اجتماع]] چهار عنصر:''' برخی معتقدند اجتماع چهار عنصر موجب پیدایشِ صفت عصمت ([[لطف]] خفی) می‌شود که عبارت‌اند از: وجود خاصیتی در نفس یا بدن [[معصوم]]؛ [[علم]] و [[یقین]] نسبت به زیان‌ها و [[مفاسد]] [[معاصی]] و فوائد [[طاعات]]؛ [[وحی]] یا [[الهام]] مستمرّ به معصومان، [[بینش]] ایشان نسبت به [[حقیقت]] [[معاصی]] و [[طاعات]] را موکد و عمیق می‌سازد؛ توجه به اینکه در صورت [[ترک اولی]] و راجح، مورد مواخذه و سخت‌گیری [[الهی]] قرار خواهد گرفت<ref>حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ص۳۶۵.</ref>. | # '''[[اجتماع]] چهار عنصر:''' برخی معتقدند اجتماع چهار عنصر موجب پیدایشِ صفت عصمت ([[لطف]] خفی) می‌شود که عبارت‌اند از: وجود خاصیتی در نفس یا بدن [[معصوم]]؛ [[علم]] و [[یقین]] نسبت به زیان‌ها و [[مفاسد]] [[معاصی]] و فوائد [[طاعات]]؛ [[وحی]] یا [[الهام]] مستمرّ به معصومان، [[بینش]] ایشان نسبت به [[حقیقت]] [[معاصی]] و [[طاعات]] را موکد و عمیق می‌سازد؛ توجه به اینکه در صورت [[ترک اولی]] و راجح، مورد مواخذه و سخت‌گیری [[الهی]] قرار خواهد گرفت<ref>حلی، حسن بن یوسف، کشف المراد، ص۳۶۵.</ref>. | ||
# '''[[علم خاص]]:''' بسیاری از [[اندیشوران اسلامی]]، [[منشأ عصمت]] را نوعی خاصّ از [[علم]] و [[آگاهی]] می‌دانند<ref>طباطبائی، المیزان، ج ۲، ص۱۳۹ و ج ۱۱، ص۱۶۳؛ سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ج۳، ص۱۵۹.</ref>. | # '''[[علم خاص]]:''' بسیاری از [[اندیشوران اسلامی]]، [[منشأ عصمت]] را نوعی خاصّ از [[علم]] و [[آگاهی]] می‌دانند<ref>طباطبائی، المیزان، ج ۲، ص۱۳۹ و ج ۱۱، ص۱۶۳؛ سبحانی، جعفر، الالهیات علی هدی الکتاب و السنة و العقل، ج۳، ص۱۵۹.</ref>. | ||
| خط ۱۲۸: | خط ۱۲۸: | ||
|تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | |تاریخ بایگانی| منبع = <small>[[عصمت (پرسش)|(پرسمان عصمت)]]</small>| تراز = راست| عرض = ۱۰۰px| اندازه خط = ۱۳px|رنگ پس‌زمینه=#F8FBF9| گیومه نقل‌قول =| تراز منبع = وسط}} | ||
# '''ادله قرآنی:''' | # '''ادله قرآنی:''' | ||
## '''آیات مشتمل بر عصمت پیامبران:''' در برخی از [[آیات قرآن کریم]] خصوصیاتی همچون اصطفای [[الهی]]، [[وجوب اطاعت]] تام و عدم [[تسلط]] [[شیطان]] بر برخی [[انسان‌های برگزیده]] و نیز [[الگو]] بودن [[انبیا]] بیان شده که به مصونیت ایشان از ارتکاب کبائر، [[خطا]]، | ## '''آیات مشتمل بر عصمت پیامبران:''' در برخی از [[آیات قرآن کریم]] خصوصیاتی همچون اصطفای [[الهی]]، [[وجوب اطاعت]] تام و عدم [[تسلط]] [[شیطان]] بر برخی [[انسان‌های برگزیده]] و نیز [[الگو]] بودن [[انبیا]] بیان شده که به مصونیت ایشان از ارتکاب کبائر، [[خطا]]، نسیان و [[اشتباه]] که همان [[حقیقت عصمت]] است، اشاره دارند. به عنوان نمونه [[خدای متعال]] در آیه‌ای خطاب به شيطان مى‌فرمايد: {{متن قرآن|إِنَّ عِبادي لَيْسَ لَكَ عَلَيْهِمْ سُلْطانٌ إِلاّ مَنِ اتَّبَعَكَ مِنَ الْغاوينَ}} <ref>«قطعاً تو بر بندگان (خالص) من تسلّطى ندارى و حمايت و نگهبانى پروردگارت (براى آنان) كافى است». سوره حجر، آیه ۴۲.</ref>. عمومیت این فراز از [[آیه]]، قرینه است بر اینکه مراد از «[[عبادی]]»، صرفا بندگان [[خالص]] و [[حقیقی]] خداوند است و نه گنه‌کاران یا کسانی که در [[زندگی]] خویش مرتکب برخی [[گناهان]] شده‌اند. با این بیان، مراد از اثر، اعم از [[ارتکاب معاصی]]، خطا، اشتباه و نسیان است که از تأثیر [[وسوسه‌های ابلیس]] نشأت می‌گیرد. بدیهی است که انتفای اثر صرفا به معنای [[نفی]] تأثیر [[وسوسه]] در [[عبادالله]] است و نه نفی خروج ایشان از دایره وسوسه‌های ابلیس. همین معنا در آیه دیگری از [[قرآن کریم]] و با بیان دیگر نیز آمده و تسلط شیطان بر مؤمنانی که به [[خدا]] [[توکل]] می‌کنند را نفی نموده است که حقیقت عصمت را در بندگان واقعی خدا، [[ثابت]] می‌نماید<ref>سوره نحل، آیات ۹۹ و ۱۰۰.</ref>.<ref>[[محمد هادی فرقانی]] و [[محمد عباس‌زاده جهرمی]]، [[خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم (مقاله)|خوانش انتقادی انگاره عالمان غیرشیعی از عصمت انبیا با تطبیق بر نصوص قرآن کریم]]، [[شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی (نشریه)|دوفصلنامه شبهه‌پژوهی مطالعات قرآنی]].</ref> | ||
## '''آیات منحصر در عصمت پیامبر خاتم{{صل}}:''' [[آیات]] دال بر [[عصمت رسول خدا]]{{صل}} را می‌توان در چهار دسته کلی زیر خلاصه نمود. | ## '''آیات منحصر در عصمت پیامبر خاتم{{صل}}:''' [[آیات]] دال بر [[عصمت رسول خدا]]{{صل}} را می‌توان در چهار دسته کلی زیر خلاصه نمود. | ||
### '''خبر دوری حضرت از [[گمراهی]] و [[هوای نفس]]''': [[قرآن کریم]] ضمن بیان [[اوصاف پیامبر]] خاتم{{صل}} و [[نفی]] هر گونه گمراهی از آن حضرت، سخنان و گفته‌های [[پیامبر]]{{صل}} را مستند به [[وحی الهی]] دانسته و می‌فرماید: {{متن قرآن|ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوي * وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحي}}<ref>صاحب شما (محمّد مصطفی) هیچگاه در ضلالت و گمراهی نبوده است و هرگز به هوای نفس سخن نمی‌گوید. سخن او هیچ غیر وحی خدا نیست.» سوره نجم، آیات ۴-۲.</ref>. | ### '''خبر دوری حضرت از [[گمراهی]] و [[هوای نفس]]''': [[قرآن کریم]] ضمن بیان [[اوصاف پیامبر]] خاتم{{صل}} و [[نفی]] هر گونه گمراهی از آن حضرت، سخنان و گفته‌های [[پیامبر]]{{صل}} را مستند به [[وحی الهی]] دانسته و می‌فرماید: {{متن قرآن|ما ضَلَّ صاحِبُکُمْ وَ ما غَوي * وَ ما يَنْطِقُ عَنِ الْهَوي * إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْيٌ يُوحي}}<ref>صاحب شما (محمّد مصطفی) هیچگاه در ضلالت و گمراهی نبوده است و هرگز به هوای نفس سخن نمی‌گوید. سخن او هیچ غیر وحی خدا نیست.» سوره نجم، آیات ۴-۲.</ref>. | ||
### '''[[ امر]] به [[اطاعت]] مطلق از آن حضرت''': قرآن کریم در آیه‌ای به طور مطلق به اطاعت از [[فرامین]] [[پیامبر خاتم]]{{صل}}، امر کرده<ref>سوره نساء، آیه ۵۹ و سوره آل عمران، آیه ۳۲.</ref> و بدیهی است، مقام آمریت مطلق مستلزم [[عصمت]] است. این معنا از [[آیات]] دیگری که به [[وجوب اطاعت]] مطلق از [[اوامر و نواهی]] [[رسول خدا]]{{صل}}[[ امر]] فرموده نیز قابل استفاده است. | ### '''[[ امر]] به [[اطاعت]] مطلق از آن حضرت''': قرآن کریم در آیه‌ای به طور مطلق به اطاعت از [[فرامین]] [[پیامبر خاتم]]{{صل}}، امر کرده<ref>سوره نساء، آیه ۵۹ و سوره آل عمران، آیه ۳۲.</ref> و بدیهی است، مقام آمریت مطلق مستلزم [[عصمت]] است. این معنا از [[آیات]] دیگری که به [[وجوب اطاعت]] مطلق از [[اوامر و نواهی]] [[رسول خدا]]{{صل}}[[ امر]] فرموده نیز قابل استفاده است. | ||
### '''معرفی حضرت به عنوان [[اسوه حسنه]]''': مصونیت [[پیامبر خاتم]] {{عم}} را می‌توان از آیه‌ای که آن حضرت را به صورت مطلق و بدون قید و شرط، به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به [[تأسی]] از ایشان ترغیب نموده، استفاده کرد. چه اینکه [[قرآن کریم]] از [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}} به عنوان اسوه‌ای [[نیکو]] یاد کرده و می‌فرماید: {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا}}<ref>«قطعاً براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نيكوست: براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى‌كند».، سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>. | ### '''معرفی حضرت به عنوان [[اسوه حسنه]]''': مصونیت [[پیامبر خاتم]] {{عم}} را می‌توان از آیه‌ای که آن حضرت را به صورت مطلق و بدون قید و شرط، به عنوان الگویی حسنه معرفی کرده و به [[تأسی]] از ایشان ترغیب نموده، استفاده کرد. چه اینکه [[قرآن کریم]] از [[رسول گرامی اسلام]] {{صل}} به عنوان اسوه‌ای [[نیکو]] یاد کرده و می‌فرماید: {{متن قرآن|لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا}}<ref>«قطعاً براى شما در [اقتدا به] رسول خدا سرمشقى نيكوست: براى آن كس كه به خدا و روز بازپسين اميد دارد و خدا را فراوان ياد مى‌كند».، سوره احزاب، آیه ۲۱.</ref>. | ||
### '''تاکید بر عدم ارتکاب فراموشی''': آنچه باقی می‌ماند عصمت آن حضرت از | ### '''تاکید بر عدم ارتکاب فراموشی''': آنچه باقی می‌ماند عصمت آن حضرت از نسیان و فراموشی است که [[قرآن کریم]] در این باره نیز چنین می‌فرماید: {{متن قرآن|سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسي}}<ref>ما تو را قرائت آیات قرآن چندان آموزیم که هیچ فراموش نکنی». سوره اعلی، آیه۶.</ref>. | ||
# '''ادله روایی:''' | # '''ادله روایی:''' | ||
## '''روایات مشتمل بر عصمت انبیاء:''' در [[روایات]] متعددی بر [[قطعی]] بودن [[عصمت انبیا]]{{ع}} تأکید شده است<ref>نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۴، ص۱۰۳؛ ج۱۲، ص۳۴۸؛ ج۴، ص۴۵؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۹۲ـ۲۰۴.</ref> از جمله آنها روایتی از [[امام باقر]]{{ع}} که در آن آمده است: «[[انبیا]] [[گناه]] نمی‌کنند؛ چون همگی [[معصوم]] و پاک‌اند و آنان [[مرتکب گناه]] کوچک یا بزرگ نمی‌شوند»<ref>صدوق، الخصال، ص۳۹۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۱۸۰-۱۸۱.</ref> | ## '''روایات مشتمل بر عصمت انبیاء:''' در [[روایات]] متعددی بر [[قطعی]] بودن [[عصمت انبیا]]{{ع}} تأکید شده است<ref>نک: کلینی، الکافی، ج۱، ص۲۰۲ـ۲۰۳؛ مجلسی، بحارالانوار، ج۱۴، ص۱۰۳؛ ج۱۲، ص۳۴۸؛ ج۴، ص۴۵؛ صدوق، عیون اخبار الرضا، ج۱، ص۱۹۲ـ۲۰۴.</ref> از جمله آنها روایتی از [[امام باقر]]{{ع}} که در آن آمده است: «[[انبیا]] [[گناه]] نمی‌کنند؛ چون همگی [[معصوم]] و پاک‌اند و آنان [[مرتکب گناه]] کوچک یا بزرگ نمی‌شوند»<ref>صدوق، الخصال، ص۳۹۹.</ref>.<ref>ر.ک: [[حسین علوی مهر|علوی مهر، حسین]]، [[مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن (کتاب)|مسئله وحی و پاسخ به شبهات آن]]، ص ۱۸۰-۱۸۱.</ref> | ||
| خط ۶۲۹: | خط ۶۲۹: | ||
'''پاسخ نخست: مخاطب اصلی؛ [[امت]]''': در اینجا این [[پرسش]] مطرح می‌شود که مگر ممکن است شیطان بر [[پیامبر]] {{صل}} مسلط گردد و سبب فراموشی‌اش شود و آیا با وجود [[مقام عصمت]] و [[مصونیت از خطا]] حتی در موضوعات، ممکن است پیامبر {{صل}} گرفتار [[اشتباه]] و فراموشی شود؟! در پاسخ این پرسش می‌توان گفت روی سخن در آیه گرچه به پیامبر {{صل}} است، در [[حقیقت]] منظور [[پیروان]] اویند که اگر گرفتار فراموش‌کاری شدند و در جلسات آمیخته به [[گناه]] [[کفار]] شرکت کردند، به محض اینکه متوجه شوند باید از آنجا برخیزند و بیرون روند. نظیر این بحث در گفت‌و‌گوهای روزانه ما و در ادبیات زبان‌های گوناگون دیده می‌شود که [[انسان]] روی سخن را به کسی می‌کند، اما هدفش این است که دیگران بشنوند؛ مطابق ضرب المثل معروف [[عرب]] که می‌گوید: {{متن حدیث|إِيَّاكِ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةِ}}. پس گرچه در ظاهر این آیات، پیامبر اکرم {{صل}} مخاطب است، در واقع مخاطبان اصلی این آیه مؤمنان‌اند. عطف آیه بعد که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>«و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۹.</ref>، این [[حقیقت]] را روشن می‌سازد. در این [[آیه]]، هرگونه [[گناه]] در این زمینه از [[پرهیزکاران]] [[نفی]] شده است؛ چراکه [[تقوا]] آنان را از [[همراهی]] با [[اهل باطل]] باز می‌دارد. در آیه مورد بحث هم [[مؤمنان]] را از هم‌نشینی با آنان دور می‌دارد تا به تقوا و ایمانشان آسیبی وارد نیاید. آیه ۱۴۰ [[سوره نساء]] که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ...}}<ref>«و (خداوند) در این کتاب بر شما (پیش‌تر آیه‌ای) فرو فرستاده است که چون شنیدید آیات خداوند (از سوی کسانی) انکار و ریشخند می‌شود با آنان منشینید تا در گفت و گویی جز آن درآیند که در آن صورت بی‌گمان شما (نیز) مانند آنان خواهید بود؛ به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.</ref>، حقیقت امر را روشن‌تر می‌سازد؛ زیرا سوره نساء در [[مدینه]] نازل شده و بند {{متن قرآن|وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ}} بر همین موضوعی دلالت دارد که در [[سوره انعام]] آمده است (سوره انعام مکی است). پس، از آنجا که در آیه ۱۴۰ سوره نساء، خطاب (به گونه‌ای مستقیم) به مؤمنان شده است، می‌توان به دست آورد که مخاطب در سوره انعام هم مؤمنان‌اند. این خطاب از نوع مثل معروف است که می‌گوید: «به در می‌گویم، دیوار تو بشنو» و این سان خطاب‌ها در [[قرآن]] دیده می‌شود. نمونه روشن آن، آیه ۲۳ [[سوره اسراء]] در مورد [[احترام به پدر و مادر]] {{متن قرآن|إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ...}}<ref>«و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!» سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref> است که ظاهر خطاب، متوجه [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است، در حالی که پدر و مادر آن حضرت سالیانی پیش از نزول این [[آیات]]، دار فانی را وداع گفته بودند. | '''پاسخ نخست: مخاطب اصلی؛ [[امت]]''': در اینجا این [[پرسش]] مطرح می‌شود که مگر ممکن است شیطان بر [[پیامبر]] {{صل}} مسلط گردد و سبب فراموشی‌اش شود و آیا با وجود [[مقام عصمت]] و [[مصونیت از خطا]] حتی در موضوعات، ممکن است پیامبر {{صل}} گرفتار [[اشتباه]] و فراموشی شود؟! در پاسخ این پرسش می‌توان گفت روی سخن در آیه گرچه به پیامبر {{صل}} است، در [[حقیقت]] منظور [[پیروان]] اویند که اگر گرفتار فراموش‌کاری شدند و در جلسات آمیخته به [[گناه]] [[کفار]] شرکت کردند، به محض اینکه متوجه شوند باید از آنجا برخیزند و بیرون روند. نظیر این بحث در گفت‌و‌گوهای روزانه ما و در ادبیات زبان‌های گوناگون دیده می‌شود که [[انسان]] روی سخن را به کسی می‌کند، اما هدفش این است که دیگران بشنوند؛ مطابق ضرب المثل معروف [[عرب]] که می‌گوید: {{متن حدیث|إِيَّاكِ أَعْنِي وَ اسْمَعِي يَا جَارَةِ}}. پس گرچه در ظاهر این آیات، پیامبر اکرم {{صل}} مخاطب است، در واقع مخاطبان اصلی این آیه مؤمنان‌اند. عطف آیه بعد که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>«و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۹.</ref>، این [[حقیقت]] را روشن می‌سازد. در این [[آیه]]، هرگونه [[گناه]] در این زمینه از [[پرهیزکاران]] [[نفی]] شده است؛ چراکه [[تقوا]] آنان را از [[همراهی]] با [[اهل باطل]] باز می‌دارد. در آیه مورد بحث هم [[مؤمنان]] را از هم‌نشینی با آنان دور می‌دارد تا به تقوا و ایمانشان آسیبی وارد نیاید. آیه ۱۴۰ [[سوره نساء]] که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ أَنْ إِذَا سَمِعْتُمْ آيَاتِ اللَّهِ يُكْفَرُ بِهَا وَيُسْتَهْزَأُ بِهَا فَلَا تَقْعُدُوا مَعَهُمْ...}}<ref>«و (خداوند) در این کتاب بر شما (پیش‌تر آیه‌ای) فرو فرستاده است که چون شنیدید آیات خداوند (از سوی کسانی) انکار و ریشخند می‌شود با آنان منشینید تا در گفت و گویی جز آن درآیند که در آن صورت بی‌گمان شما (نیز) مانند آنان خواهید بود؛ به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.</ref>، حقیقت امر را روشن‌تر می‌سازد؛ زیرا سوره نساء در [[مدینه]] نازل شده و بند {{متن قرآن|وَقَدْ نَزَّلَ عَلَيْكُمْ فِي الْكِتَابِ}} بر همین موضوعی دلالت دارد که در [[سوره انعام]] آمده است (سوره انعام مکی است). پس، از آنجا که در آیه ۱۴۰ سوره نساء، خطاب (به گونه‌ای مستقیم) به مؤمنان شده است، می‌توان به دست آورد که مخاطب در سوره انعام هم مؤمنان‌اند. این خطاب از نوع مثل معروف است که می‌گوید: «به در می‌گویم، دیوار تو بشنو» و این سان خطاب‌ها در [[قرآن]] دیده می‌شود. نمونه روشن آن، آیه ۲۳ [[سوره اسراء]] در مورد [[احترام به پدر و مادر]] {{متن قرآن|إِمَّا يَبْلُغَنَّ عِنْدَكَ...}}<ref>«و پروردگارت فرمان داده است که جز او را نپرستید و به پدر و مادر نکویی کنید؛ اگر هر یک از آن دو یا هر دو، نزد تو به پیری رسند به آنان اف مگو و بر آنها بانگ مزن و با ایشان سخن به نکویی بگوی!» سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref> است که ظاهر خطاب، متوجه [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است، در حالی که پدر و مادر آن حضرت سالیانی پیش از نزول این [[آیات]]، دار فانی را وداع گفته بودند. | ||
می‌توان گفت ظاهر این جمله بر [[سلطه]] و نفوذ [[شیطان]] در امر فراموشی [[تکلیف]] ([[اعراض]] از مجالس [[کافران]]) دلالت دارد؛ حال آنکه پذیرفتنی نیست که مخاطب آن پیامبر اکرم {{صل}} می‌باشد؛ زیرا ادله عقلی [[قطعی]] و [[نقلی]] معتبر بر [[عصمت]] آن حضرت از [[سهو]] و | می‌توان گفت ظاهر این جمله بر [[سلطه]] و نفوذ [[شیطان]] در امر فراموشی [[تکلیف]] ([[اعراض]] از مجالس [[کافران]]) دلالت دارد؛ حال آنکه پذیرفتنی نیست که مخاطب آن پیامبر اکرم {{صل}} می‌باشد؛ زیرا ادله عقلی [[قطعی]] و [[نقلی]] معتبر بر [[عصمت]] آن حضرت از [[سهو]] و نسیان و [[گناه]] دلالت دارند. پس ممکن نیست که ایشان با نفوذ شیطان، چیزی ([[حکم شرعی]] یا موضوع آن) را فراموش کند. افزون بر این، [[خداوند]] در پایان [[آیه]] یادشده (آیه ۱۴۰ [[سوره نساء]]) می‌فرماید که اگر [[مسلمانان]] در مجلس [[استهزای دین]] باشند، باید بکوشند آن مجلس را به مجلس [[استدلال]] و دفاع علمی از [[دین]] بدل کنند، یا آن مجلس را ترک گویند؛ و گرنه از [[منافقان]] و کافران به شمار می‌آیند {{متن قرآن|إِنَّكُمْ إِذًا مِثْلُهُمْ}}؛ چون افراد بی‌اعتنا به ظاهر مسلمان‌اند، ولی در واقع منافقانی‌اند که [[خدا]] آنان را در [[جهنم]] کنار کافران گرد می‌آورد {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ جَامِعُ الْمُنَافِقِينَ وَالْكَافِرِينَ فِي جَهَنَّمَ جَمِيعًا}}<ref>«به راستی خداوند همه منافقان و کافران را یک جا در دوزخ فراهم می‌آورد» سوره نساء، آیه ۱۴۰.</ref>. این گونه تعبیرها تنها در مورد مسلمانان عادی و سست ایمان رواست، نه [[پیامبر عظیم‌الشأن اسلام]] {{صل}}. در نتیجه آیه سوره نساء گویاست که مخاطب آیه مورد بحث، مسلمانان‌اند نه پیامبر اکرم {{صل}}. | ||
'''توهم مخاطب بودن [[پیامبر]] {{صل}}''': شاید گفته شود در این آیه حضور پیامبر اکرم {{صل}} در مجلس استهزای کافران و [[اقدام]] شیطان به ایجاد فراموشی در آن حضرت، به صورت قضیه شرطی آمده است که هرگز بر وقوع شرط و جزا و تحقق مقدم و [[تالی]] دلالت ندارند. پس می‌توان گفت شخص پیامبر {{صل}} مراد است نه [[امت]]. ولی قضیه، فرضیه‌ای است که هرگز رخ نداد؛ نه حضرت به آن مجالس رفت تا [[اعراض]] کند و نه [[شیطان]] او را به فراموشی انداخت. [[شاهد]] گویای این مطلب، وجود آیاتی در [[قرآن کریم]] است که بالاتر از این مضمون را به حضرت به صورت فرض و شرط نسبت داده است، مانند نسبت [[شرک]] ([[آیه]] ۶۵ [[سوره زمر]]) و نسبت [[دروغ]] به [[خداوند]] ([[آیات]] ۴۴ تا ۴۶ [[سوره حاقه]])؛ ولی کسی توهم نکرده که موضوع این گونه آیات تحقق بیرونی داشته است. بنابراین مخاطب آیه مورد بحث، همانند آیه حبط و آیه تقول، شخص [[پیامبر]] {{صل}} است و با [[منزلت]] و [[عصمت]] آن حضرت از [[خطا]] و | '''توهم مخاطب بودن [[پیامبر]] {{صل}}''': شاید گفته شود در این آیه حضور پیامبر اکرم {{صل}} در مجلس استهزای کافران و [[اقدام]] شیطان به ایجاد فراموشی در آن حضرت، به صورت قضیه شرطی آمده است که هرگز بر وقوع شرط و جزا و تحقق مقدم و [[تالی]] دلالت ندارند. پس می‌توان گفت شخص پیامبر {{صل}} مراد است نه [[امت]]. ولی قضیه، فرضیه‌ای است که هرگز رخ نداد؛ نه حضرت به آن مجالس رفت تا [[اعراض]] کند و نه [[شیطان]] او را به فراموشی انداخت. [[شاهد]] گویای این مطلب، وجود آیاتی در [[قرآن کریم]] است که بالاتر از این مضمون را به حضرت به صورت فرض و شرط نسبت داده است، مانند نسبت [[شرک]] ([[آیه]] ۶۵ [[سوره زمر]]) و نسبت [[دروغ]] به [[خداوند]] ([[آیات]] ۴۴ تا ۴۶ [[سوره حاقه]])؛ ولی کسی توهم نکرده که موضوع این گونه آیات تحقق بیرونی داشته است. بنابراین مخاطب آیه مورد بحث، همانند آیه حبط و آیه تقول، شخص [[پیامبر]] {{صل}} است و با [[منزلت]] و [[عصمت]] آن حضرت از [[خطا]] و نسیان هیچ منافاتی ندارد. | ||
باید دانست که اگر اصل [[حکم]] به صورت «قضیه شرطی» و تلازم مقدم و [[تالی]] باشد که هیچ گونه نظارتی به تحقق بیرونی ندارد، سخن [[درستی]] است؛ چون [[صدق]] قضیه شرطی، به صدق تلازم بین شرط و جزاست، نه تحقق آنها. پس اگر میان شرط و جزا تلازم باشد، اصل قضیه درست است؛ هرچند تحقق مقدم و تالی محال باشد، مانند (آیه ۲۲ [[سوره انبیاء]] و ۶۵ سوره زمر)؛ ولی در آیه مورد بحث تلازم شرط و جزا مطرح نیست، بلکه تکلیفی جدی آمده است که به تحقق خارجی نظر دارد: {{متن قرآن|فَأَعْرِضْ... فَلَا تَقْعُدْ...}}؛ و به قرینه آیه بعدی {{متن قرآن|وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>«و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۹.</ref> قضیه خارجی مراد است، نه صرف تلازمی کلی. قضیه خارجی و [[تکلیف]] جدی، متوجه کسی نمی‌شود که حضورش در مجلس [[استهزا]] و انسای شیطان به او، محال است. بنابراین قضیه شرطی آیه مورد بحث با قضیه شرطی در آیه «حبط» و آیه «تقول» بسیار تفاوت دارد. | باید دانست که اگر اصل [[حکم]] به صورت «قضیه شرطی» و تلازم مقدم و [[تالی]] باشد که هیچ گونه نظارتی به تحقق بیرونی ندارد، سخن [[درستی]] است؛ چون [[صدق]] قضیه شرطی، به صدق تلازم بین شرط و جزاست، نه تحقق آنها. پس اگر میان شرط و جزا تلازم باشد، اصل قضیه درست است؛ هرچند تحقق مقدم و تالی محال باشد، مانند (آیه ۲۲ [[سوره انبیاء]] و ۶۵ سوره زمر)؛ ولی در آیه مورد بحث تلازم شرط و جزا مطرح نیست، بلکه تکلیفی جدی آمده است که به تحقق خارجی نظر دارد: {{متن قرآن|فَأَعْرِضْ... فَلَا تَقْعُدْ...}}؛ و به قرینه آیه بعدی {{متن قرآن|وَمَا عَلَى الَّذِينَ يَتَّقُونَ مِنْ حِسَابِهِمْ مِنْ شَيْءٍ}}<ref>«و از حساب آنان بر عهده کسانی که پرهیزگاری می‌ورزند هیچ نیست اما (این) یادکردی است باشد که پرهیزگاری ورزند» سوره انعام، آیه ۶۹.</ref> قضیه خارجی مراد است، نه صرف تلازمی کلی. قضیه خارجی و [[تکلیف]] جدی، متوجه کسی نمی‌شود که حضورش در مجلس [[استهزا]] و انسای شیطان به او، محال است. بنابراین قضیه شرطی آیه مورد بحث با قضیه شرطی در آیه «حبط» و آیه «تقول» بسیار تفاوت دارد. | ||
'''پاسخ دوم: مفاد آیه؛ [[زشتی]] آن مجالس''': این نوعی اخطار شدید به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است که از مجالست با [[مشرکان]] برحذر باشد، اما روشن است که [[شیطان]] هرگز تسلطی بر آن حضرت نخواهد داشت؛ بلکه بر مؤمنان راستین نیز چیره نخواهد شد {{متن قرآن|إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«که او را بر آنان که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند چیرگی نیست» سوره نحل، آیه ۹۹.</ref> و اینکه | '''پاسخ دوم: مفاد آیه؛ [[زشتی]] آن مجالس''': این نوعی اخطار شدید به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} است که از مجالست با [[مشرکان]] برحذر باشد، اما روشن است که [[شیطان]] هرگز تسلطی بر آن حضرت نخواهد داشت؛ بلکه بر مؤمنان راستین نیز چیره نخواهد شد {{متن قرآن|إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُوا وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ}}<ref>«که او را بر آنان که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند چیرگی نیست» سوره نحل، آیه ۹۹.</ref> و اینکه نسیان حضرت به شیطان نسبت داده شده {{متن قرآن|وَإِمَّا يُنْسِيَنَّكَ الشَّيْطَانُ...}}<ref>«و چون کسانی را بنگری که در آیات ما به یاوه‌گویی می‌پردازند روی از آنان بگردان تا در گفت‌وگویی جز آن درآیند و اگر شیطان تو را به فراموشی افکند پس از یادآوری با گروه ستمگران منشین» سوره انعام، آیه ۶۸.</ref> گویای فراوانی قبح آن مجالس است؛ یعنی زمام این سان مجالس در [[اختیار]] شیطان است و [[پیامبر]] {{صل}} را نشاید که در این گونه مجالس شرکت جوید. پس مفهوم [[آیه]] این است که اگر پیش از نھی، قبح این شرکت و مجالست را فراموش کردی، پس از آنکه تو را یادآوری کردیم و درباره قبح آن تنبه دادیم، دیگر با آنان مجالست نداشته باش. | ||
این [[تفسیر]] نیز برخلاف ظاهر است؛ زیرا دلیلی بر این تقدیر وجود ندارد. افزون بر آن، با وجود تفسیر صحیح که هم ارتکاب خلاف ظاهر در آن نیست و هم [[شأن]] [[حضرت رسول]] {{صل}} رعایت می‌شود، چه نیازی به این [[تفاسیر]] هست؟ | این [[تفسیر]] نیز برخلاف ظاهر است؛ زیرا دلیلی بر این تقدیر وجود ندارد. افزون بر آن، با وجود تفسیر صحیح که هم ارتکاب خلاف ظاهر در آن نیست و هم [[شأن]] [[حضرت رسول]] {{صل}} رعایت می‌شود، چه نیازی به این [[تفاسیر]] هست؟ | ||