تیمم در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

[[تیمم]] از ریشه «ی ـ م ـ م»<ref> قاموس المحیط، ج ۴، ص۱۹۳؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۶۴؛ مجمع البحرین، ج ۴، ص۵۸۱، «یمم».</ref> یا «ا ـ م ـ م»<ref>العین، ج ۸، ص۴۳۰؛ تاج العروس، ج ۸، ص۸؛ لسان العرب، ج ۱۲، ص۲۲ - ۲۳، «امم».</ref> در لغت به معنای قصد کردن<ref> العین، ج ۸، ص۴۳۰؛ الصحاح، ج ۵، ص۲۰۶۴؛ مجمع البحرین، ج ۴، ص۵۸۱.</ref> یا روی آوردن به چیزی یا کسی<ref> التحقیق، ج ۱۴، ص۲۶۶؛ الفروق اللغویه، ص۱۴۸، «یمم».</ref> آمده است و در اصطلاح [[فقه]] طهارتی است که با مسح صورت و دو دست با خاک به قصد [[طهارت]] صورت می‌‌گیرد.<ref> معجم لغة الفقهاء، ص۱۵۲.</ref> به تعبیر برخی [[فقها]]، تیمم عبارت است از رساندن خاک به صورت و دو دست با شرایطی خاص<ref>مغنی المحتاج، ج ۱، ص۸۷؛ الاقناع، ج ۱، ص۷۰؛ اعانة الطالبین، ج ۱، ص۷۰.</ref> یا زدن دست‌ها بر خاک و مسح صورت و دست‌ها به [[نیت]] [[تقرب به خداوند]].<ref> منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۲؛ الحدائق، ج ۴، ص۲۴۳.</ref> تیمم از [[تکالیف شرعی]] در موارد خاص و از [[ضروریات اسلام]] است<ref>جواهر الکلام، ج ۵، ص۷۳؛ مصباح الفقیه، ج ۱، ق ۲، ص۴۴۸.</ref> که هنگام [[اضطرار]] و وجود مانع [[شرعی]] یا [[عقلی]] از طهارت با آب بر [[مکلفان]] [[واجب]] می‌‌گردد.<ref> فقه الرضا{{ع}}، ص۸۸؛ الانتصار، ص۱۲۳؛ المبسوط، طوسی، ج ۱، ص۳۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۲.</ref>

موضوع تیمم در دو [[آیه قرآن]] به صراحت آمده است: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> افزون بر این، برخی از [[احکام]] و مباحث مرتبط با این موضوع ضمن عناوینی کلی در آیاتی دیگر آمده‌اند؛ از جمله [[آیات]] مربوط به [[نفی عسر و حرج]] در [[دین]]؛ مانند {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref>،  {{متن قرآن|وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ}}<ref>«و در (راه) خداوند چنان که سزاوار جهاد (در راه) اوست جهاد کنید؛ او شما را برگزید و در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد، او شما را پیش از این و در این (قرآن) مسلمان نامید تا پیامبر بر شما گواه باشد و شما بر مردم گواه باشید پس نماز را برپا دارید و زکات بپردازید و به (ریسمان) خداوند چنگ زنید؛ او سرور شماست که نیکو یار و نیکو یاور است» سوره حج، آیه ۷۸.</ref>، آیاتی که در آن [[انسان‌ها]] از کشتن یا انداختن خود در [[هلاکت]] [[نهی]] شده‌اند؛ مانند {{متن قرآن|وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ}}<ref> سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>، {{متن قرآن|وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ}}<ref>سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> و آیاتی که [[مؤمنان]] را ازباطل ساختن اعمالشان برحذر داشته‌اند؛ مانند [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و کردارهایتان را تباه نگردانید» سوره محمد، آیه ۳۳.</ref>. در این آیات، برخی مباحث و [[احکام شرعی]] تیمم از جمله [[فلسفه]] و چگونگی تیمم و اسباب و شرایط [[وجوب]] آن مطرح شده‌اند.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۲.</ref>

#از جمله حکمت‌های تشریع تیمم، [[رفع حرج]] و [[سختی]] از [[مکلفان]] هنگام نیافتن آب یا زیانبار بودن آب برای آنان است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>.<ref>المیزان، ج ۵، ص۲۳۰؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۲، ص۳۱.</ref>؛ زیرا اگر [[مکلفان]] همواره ملزم به کسب [[طهارت]] با [[وضو]] و [[غسل]] می‌‌شدند برایشان [[مشقت]] آور بود. به تعبیر [[آیه]] فوق، [[خداوند]] با جایگزین کردن [[تیمم]] هنگام [[اضطرار]]، [[تکلیف]] [[نمازگزار]] را آسان و [[نعمت]] خود را بر آنان کامل کرده است: {{متن قرآن|وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref> التبیان، ج ۳، ص۴۵۸ - ۴۵۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۶، ص۱۰۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۲.</ref>

درباره چگونگی [[تشریع]] تیمم نقل کرده‌اند که در سال پنجم یا [[ششم هجری]] در [[غزوه بنی مصطلق]] [[پیامبر]] گروهی از مسلمانان را به مأموریتی فرستاد و آنان چون هنگام ظهر آبی نیافتند، بدون [[طهارت]] [[نماز]] گزاردند. در پی آن، [[آیه تیمم]] نازل شد: {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>« آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۵؛ بحارالانوار، ج ۲۰، ص۲۹۵.</ref> طبق [[نقلی]] دیگر، پیامبراکرم {{صل}} که با گروهی از مسلمانان همسفر بودند، هنگام نماز آب نیافتند و آیه تیمم نازل شد. <ref>اسباب النزول، ص۱۰۲؛ المعجم الکبیر، ج ۲۳، ص۴۹.</ref> درباره [[شأن نزول]] عبارتِ {{متن قرآن|وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى}}<ref>«اگر بیمار بودید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا}}<ref>« آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> در این [[آیات]] که تجویز تیمم [[بیماران]] را دربردارد، نیز گفته‌اند که درباره فردی از [[انصار]] نازل شد که به سبب جراحت و [[بیماری]]، [[توانایی]] وضوگرفتن نداشت.<ref>مجمع البیان، ج ۳، ص۲۰۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۴؛ نورالثقلین، ج ۱، ص۴۸۴.</ref> برخی برآن‌اند که [[حکم]] تیمم در ابتدای [[بعثت پیامبر اکرم]] {{صل}} در [[مکه]] تشریع، ولی آیات تیمم در [[مدینه]] نازل شد و از حکم تشریع شده در مکه خبر داد. [[پیامبر اکرم]] {{صل}} در مواردی که مسلمانان به این حکم نیاز پیدا می‌‌کردند، این آیات را برای آنان [[تلاوت]] می‌‌فرمود <ref>احادیث عایشه، ج ۲، ص۱۶۳ - ۱۶۴؛ سبل السلام، ج ۱، ص۴۰.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۳.</ref>

[[بیماری]]،[[سفر]] و سرزدن [[حدث]] و نیافتن آب از اسباب جواز یا [[وجوب]] تیمم به جای [[وضو]] و [[غسل]] اند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> معدودی از [[فقهای اهل سنت]] با استناد به ظاهر این [[آیات]] گفته‌اند که مسافر و [[بیمار]] حتی در صورت دسترسی به آب می‌‌توانند تیمم کنند.<ref>تفسیر المنار، ج ۵، ص۱۱۹ - ۱۲۰.</ref> با توجه به [[مخالفت]] این برداشت با [[سنت]] [[قطعی]] و [[فقه اسلامی]]، برخی از [[مفسران]] آیات مذکور را از آیات مشکل [[قرآن]] برشمرده‌اند؛<ref>تفسیر المنار، ج ۵، ص۱۲۰؛ زبده البیان، ص۲۰؛ روح المعانی، ج ۵، ص۶۴.</ref> ولی بیشتر مفسران و [[فقها]] ظهور و دلالت این آیات را آشکار دانسته و گفته‌اند که کلمه {{متن قرآن|أَوْ}} در جمله {{متن قرآن|أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ}}<ref>«یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> به معنای واو [[عاطفه]] و در نتیجه، [[آیه]] بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و [[محدث]] شدید و آب نیافتید، تیمم کنید.<ref>کنزالعرفان، ج ۱، ص۲۴؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۰.</ref> برخی دیگر {{متن قرآن|أَوْ}} را به معنای اصلی خود دانسته؛ ولی قید {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً}}<ref>« و آب نیافتید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> را به همه جملات پیشین بازگردانده‌اند، بنابراین، آیه بدین معناست که اگر بیمار یا مسافر بودید و آب نیافتید و حتی اگر بیمار و مسافر نبودید و دچار حدث شدید و آب نیافتید، تیمم کنید،<ref>التیمم، ص۱۸؛ التنقیح، ج ۹، ص۳۶۲، ۳۶۴؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۷.</ref> بر این اساس سبب اصلی جواز تیمم، نیافتن آب است و [[مسافرت]] و بیماری تنها از آن رو در این آیات مطرح شده‌اند که این دو سبب بیش از سایر عوامل، وضو یا غسل را با اشکال مواجه می‌‌سازند،<ref>التنقیح، ج ۹، ص۳۶۴، «کتاب الطهاره».</ref> پس عمده‌ترین اسباب تیمم عبارت‌اند از<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۴.</ref>:

با نبودن آب، [[مکلف]] باید به جای [[وضو]] و [[غسل]] [[تیمم]] کند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>ارشاد الاذهان، ج ۱، ص۲۳۳؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹.</ref> این نکته در [[احادیث]] منقول از [[پیامبر]] {{صل}}<ref>سنن ابی داود، ج ۱، ص۸۴؛ سنن الترمذی، ج ۱، ص۸۱؛ سنن النسائی، ج ۱، ص۲۱۳.</ref> و [[اهل بیت]]<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۱؛ تهذیب، ج ۱، ص۱۸۳؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۴۱.</ref> نیز مطرح شده است. از [[ظاهر آیه]] برمی‌آید که هرگاه آب برای وضو یا غسل کافی نباشد نیز تیمم جایز است؛<ref>التنقیح، ج ۹، ص۳۵۷، ۳۶۷؛ التیمم، ص۲۰.</ref> ولی برخی [[فقها]] بر آن‌اند که اگر برای بخشی از اعضای وضو یا غسل آب باشد، مکلف باید آن مقدار را به کار برده، برای مقدار مانده تیمم کند؛<ref>الاقناع، ج ۱، ص۷۲؛ المغنی، ج ۱، ص۲۴۷؛ مغنی المحتاج، ج ۱، ص۸۹.</ref> همچنین تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً }} در [[آیات]] دلالت دارد که [[نمازگزار]] باید قبل از تیمم، برای یافتن آب جست و جو کند و در صورت نیافتن آب، تیمم کند.<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۱۶؛ المغنی، ج ۱، ص۲۳۶.</ref> در احادیث نیز این [[تکلیف]] مطرح شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۴۱؛ السنن الکبری، ج ۱، ص۲۳۳.</ref> [[رأی]] مشهور فقهای امامی<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۲؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۴۹.</ref> و برخی [[فقهای اهل سنت]]<ref>المجموع، ج ۲، ص۲۴۸؛ المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۰۸.</ref> نیز همین است؛ اما برخی از فقهای اهل سنت برآن‌اند که جست و جوی آب لازم نیست.<ref> المغنی، ج ۱، ص۲۳۶؛ الخلاف، ج ۱، ص۱۴۷.</ref> بیشتر [[فقهای شیعه]] جست و جو را به اندازه مسافت پرتاب دو تیر در [[زمین]] هموار و یک تیر در زمین ناهموار لازم دانسته‌اند؛<ref>مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۳۶؛ السرائر، ج ۱، ص۱۳۵؛ المهذب، ج ۱، ص۴۷.</ref> اما فقهای دیگر جست و جو را تا حد پرتاب یک تیر در همه موارد<ref>الحدائق، ج ۴، ص۲۵۰؛ البحر الرائق، ج ۱، ص۲۸۰ - ۲۸۱؛ تحفة الفقهاء، ج ۱، ص۳۸.</ref> یا تا هنگامی که وقت [[اجازه]] دهد<ref> مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۳۸؛ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> یا [[امید]] پیدا کردن آب باشد<ref> البحر الرائق، ج ۱، ص۲۸۰ - ۲۸۱.</ref> ضروری شمرده‌اند. البته تکلیف جست و جو در مواردی ساقط می‌‌شود؛ از جمله جایی که [[جان]] یا [[مال]] خودش در معرض خطر<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۵؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۵۱.</ref> یا وقت [[نماز]] تنگ<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۵۲؛ روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> یا یافت نشدن آب [[یقینی]] باشد.<ref>مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۴۱؛ قواعد الاحکام، ج ۱، ص۲۳۶؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص.۲۴۵</ref>

چنانچه آب موجود باشد ولی استفاده از آن به عللی مانند سرمای شدید، [[ترس]] از سارقان و درندگان و گران قیمت بودن آب دشوار و [[مشقت]] آور باشد [[تیمم]] جایز است.<ref>[[ارشاد]] الاذهان، ج ۱، ص۲۳۳؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۳۵۰.</ref> مستند این امر به نظر برخی [[فقها]] تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا}}<ref>«آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> است که افزون بر یافت نشدن [[حقیقی]] آب، موارد ممنوعیت [[عقلی]] و [[شرعی]] کاربرد آن را نیز دربرمی گیرد،<ref>[[فقه]] القرآن، ج ۱، ص۳۸؛ الفرقان، ج ۶، ص۱۸۴ - ۱۸۷.</ref> زیرا تعبیر [[آیه]] شامل دشواری کاربرد آب نیز می‌‌شود، هرچند آب موجود باشد؛<ref>ذخیره المعاد، ج ۱، ص۱۰۷؛ [[مشرق]] الشمسین، ص۳۳۷.</ref> همچنین به نظر شماری از فقها، آیه مذکور شامل [[ضرورت]] تیمم در موارد غصبی بودن آب می‌‌گردد.<ref>الفرقان، ج ۶، ص۱۹۱؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۸.</ref> برخی فقها برای [[وجوب]] [[تیمم]] به سبب [[دشواری]] کاربرد آب به آیاتی که بر [[نفی حرج]] در [[دین]] دلالت دارند مانند [[آیه]]{{متن قرآن|مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ}}<ref>«خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند » سوره مائده، آیه ۶.</ref> نیز استناد کرده‌اند.<ref>زبدة البیان، ص۲۰؛ المحلی، ج ۲، ص۱۱۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۶.</ref>

در [[احادیث اهل بیت]] {{عم}} نیز [[بیماری]] از اسباب جواز تیمم دانسته شده است.<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۸؛ تهذیب، ج ۱، ص۱۸۵؛ جامع احادیث الشیعه، ج ۳، ص۴۸.</ref> به نظر برخی واژه «مَرضی» در آیات مذکور شامل همه [[بیماران]] می‌‌شود<ref>ذخیره المعاد، ج ۱، ص۹۳؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۸.</ref>؛ اما عده ای برآن‌اند که [[تیمم]] در صورتی برای [[بیمار]] جایز است که بیماریش شدید باشد یا آب موجب تشدید آن یا به تأخیر افتادن بهبودی [[سلامت]] وی گردد.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۶۵؛ المغنی، ج ۱، ص۲۶۲؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۴۸۹.</ref> برخی دیگر گفته‌اند: بیمار، تنها در صورت [[ترس از مرگ]] می‌‌تواند تیمم کند.<ref>المبسوط، سرخسی، ج ۱، ص۱۱۲؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۴۸؛ جامع المقاصد، ج ۱۲، ص۲۵.</ref> برخی [[فقها]] از [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> استفاده کرده‌اند که تیمم برای بیمارانی که به آب دسترسی دارند جایز نیست؛ زیرا در این آیات جواز تیمم برای این افراد به نیافتن آب مشروط شده است.<ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۱۸؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۷.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۶.</ref>

چنانچه [[مکلف]] یا دیگران برای [[نوشیدن]] یا مصارف دیگر به آب موجود نیاز شدید داشته باشند وی باید به جای [[وضو]] و [[غسل]] تیمم کند.<ref>تحریر الاحکام، ج ۱، ص۱۴۲؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۴۹۰.</ref> مستند این [[حکم]] را برخی [[آیه]] {{متن قرآن|وَأَنْفِقُوا فِي سَبِيلِ اللَّهِ وَلَا تُلْقُوا بِأَيْدِيكُمْ إِلَى التَّهْلُكَةِ وَأَحْسِنُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُحْسِنِينَ}}<ref>«و در راه خداوند هزینه کنید و با دست خویش خود را به نابودی نیفکنید و نیکوکار باشید که خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره بقره، آیه ۱۹۵.</ref> دانسته‌اند که از افکندن خود در [[هلاکت]] [[نهی]] کرده است؛<ref>ریاض المسائل، ج ۲، ص۲۹۵؛ التیمم، ص۸۰.</ref> همچنین به آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَأْكُلُوا أَمْوَالَكُمْ بَيْنَكُمْ بِالْبَاطِلِ إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً عَنْ تَرَاضٍ مِنْكُمْ وَلَا تَقْتُلُوا أَنْفُسَكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ بِكُمْ رَحِيمًا}}<ref>«ای مؤمنان! دارایی‌های یکدیگر را میان خود به نادرستی  نخورید مگر داد و ستدی با رضای خودتان باشد و یکدیگر را نکشید  بی‌گمان خداوند نسبت به شما بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۲۹.</ref>.<ref>المحلی، ج ۲، ص۱۳۶.</ref> و آیات [[نفی]] [[عسر]] و حرج در [[دین]] استناد شده است.<ref>مستند الشیعه، ج ۳، ص۳۸۳؛ التنقیح، ج ۹، ص۴۴۳ - ۴۴۴، «کتاب الطهاره»؛ التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۳۱۰.</ref> برخی نیز مورد مذکور را از جمله موارد شمول تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً}}<ref>« آب نیافتید » سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> در [[آیات]]{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> دانسته‌اند؛ با این [[تفسیر]] که مراد [[آیه]]، ممکن نبودن استفاده از آب است که شامل موضوع مورد بحث می‌‌شود.<ref>التیمم، ص۸۰؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۷ - ۸، «کتاب الطهاره»؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۸.</ref> افزون بر این، چنین [[استدلال]] شده است که در مورد [[تزاحم]] میان دو [[تکلیف]] [[واجب]] ([[وجوب]] [[اقامه نماز]] همراه با [[طهارت]] با آب و وجوب [[حفظ]] خود)، [[حفظ نفس]] مقدم است و از این رو [[مکلف]] باید به جای [[وضو]] یا [[غسل]] [[تیمم]] کند.<ref>التنقیح، ج ۹، ص۴۴۹.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۷.</ref>

چنانچه برای وضو و غسل وقت کافی نباشد، مکلف باید تیمم کند.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۷؛ نهایة الاحکام، ج ۱، ص۱۹۷.</ref> مستند [[قرآنی]] این [[حکم]] به نظر برخی [[فقها]]، تعبیر {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا}} است؛ زیرا مراد آیه، دسترسی نداشتن به آب است که شامل این مورد نیز می‌‌شود.<ref>ر. ک: منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۷؛ التنقیح، ج ۱، ص۷۳؛ ج ۹، ص۴۷۳ - ۴۷۴، «کتاب الطهاره».</ref> به نظر برخی فقها، تجویز تیمم در این مورد تنها در صورتی است که مکلف به عمد وقت را تنگ نکرده باشد و در غیر این صورت تیمم و [[نماز]] او [[باطل]] است و باید پس از انقضای وقت، نماز را با وضو یا غسل اعاده کند؛<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۳؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۶.</ref> ولی برخی دیگر بدون چنین قیدی، تیمم را در هر صورت واجب شمرده‌اند.<ref>شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۶۷؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۱۸۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۸.</ref>

نخستین جزء تیمم، نیت و [[قصد قربت]] است.<ref>المغنی، ج ۱، ص۹۱؛ مسالک الافهام،شهید، ج ۱، ص۱۱۴؛ المجموع، ج ۱، ص۳۱۴، ج ۲، ص۲۲۰.</ref> [[لزوم]] نیت از آن روست که تیمم، عملی [[عبادی]] به شمار می‌‌رود و [[مکلف]] باید آن را خالصانه به جای آورد: {{متن قرآن|وَمَا أُمِرُوا إِلَّا لِيَعْبُدُوا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ}}<ref>«و فرمانی نیافته بودند جز این که خدا را در حالی که دین خویش را برای او ناب داشته‌اند، با درستی آیین، بپرستند» سوره بینه، آیه ۵.</ref>.<ref>الرسائل السعدیه، ص۸۵؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۰؛ کنز العرفان، ج ۱، ص۳۲.</ref> و [[اخلاص]] نیز بدون نیت محقق نمی‌شود <ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۰.</ref> این شرط در [[احادیث]] از جمله [[حدیثی]] از [[پیامبر]] {{صل}} نیز مطرح شده است.<ref>وسائل الشیعه، ج ۱، ص۴۸؛ صحیح البخاری، ج ۱، ص۲؛ سنن ابن ماجه، ج ۲، ص۱۴۱۳.</ref> درباره [[زمان]] نیت کردن در تیمم، برخی برآن‌اند که نیت باید هنگام زدن دست‌ها بر [[زمین]] باشد؛ زیرا از تعبیر {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> می‌‌توان دریافت که زدن دست‌ها بر زمین نخستین کار در تیمم است؛<ref> مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ تفسیر جامع آیات الاحکام، ج ۱، ص۱۱۳.</ref> ولی عده‌ای معتقدند نیت باید هنگام مسح پیشانی باشد،<ref>مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۲.</ref> زیرا زدن دست‌ها بر زمین همانند برداشتن آب برای شستن صورت در [[وضو]]، مقدمه تیمم است نه جزء آن<ref>مشرق الشمسین، ص۳۳۹؛ مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ التنقیح، ج ۱۰، ص۱۴۹.</ref>. در برابر، عده‌ای نیت را در تیمم لازم ندانسته‌اند.<ref>الرسائل السعدیه، ص۸۵؛ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۵؛ بدایة المجتهد، ج ۱، ص۵۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۸.</ref>

برپایه این دیدگاه، افزون بر خاک، تیمم بر سنگ، سنگ گچ، سنگ مرمر، کلوخ و ریگ جایز است؛<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۳۵؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۰۴؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref> اما در مورد مواد معدنی همچون آهن، طلا، [[نقره]]، [[عقیق]]، نمک و گیاهان [[اختلاف]] نظر وجود دارد؛ بیشتر فقهای شیعه و اهل سنت با این [[استدلال]] که واژه «صعید» این موارد را در برنمی گیرد، تیمم بر آنها را جایز نمی‌دانند؛<ref> شرایع الاسلام، ج ۱، ص۳۸؛ تذکرة الفقهاء، ج ۱، ص۶۱ - ۶۲؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸ - ۵۹۰.</ref> اما شماری از [[فقها]] تیمم بر برخی مواد معدنی<ref>روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۲۲؛ السرائر، ج ۱، ص۱۳۷.</ref> یا بر معادنی را که از جایگاه اصلی خود منتقل نشده باشند<ref>الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref> جایز شمرده‌اند.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۴۹.</ref>

در برابر، برخی از فقهای امامی<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۱۴ - ۲۱۵.</ref> و بیشتر [[فقهای اهل سنت]]<ref>روضة الطالبین، ج ۱، ص۲۲۵؛ کشاف القناع، ج ۱، ص۲۰۴.</ref> مسح همه صورت را واجب دانسته‌اند. درباره مسح دست‌ها [[رأی]] مشهور [[فقهای شیعه]] آن است که تنها بخشی از دست یعنی از مچ تا سر انگشتان باید مسح شود.<ref>مشرق الشمسین، ص۳۳۹؛ جواهر الکلام، ج ۵، ص۲۰۲.</ref> دلیل این امر عطف کلمه {{متن قرآن|أَيْدِيكُمْ }} بر {{متن قرآن|بِوُجُوهِكُمْ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> است که بر مسح بخشی از دست دلالت دارد؛<ref> ذخیرة المعاد، ج ۱، ص۱۰۴؛ کنز العرفان، ج ۱، ص۳۳۲.</ref> ولی برخی دیگر مسح از آرنج تا سر انگشتان را لازم دانسته‌اند؛<ref> مسالک الافهام، کاظمی، ج ۱، ص۶۸؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۶.</ref> با این [[استدلال]] که تناسب و تشابه عطف مذکور با عطفی مشابه در بخش دیگر آیه که به [[وضو]] مربوط است: {{متن قرآن| فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ}} اقتضا دارد که در [[تیمم]] مسح دست (مشابه وضو) از آرنج باشد.<ref> مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۲۹؛ منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۶.</ref> برخی فقها تنها مسح روی انگشتان را کافی دانسته‌اند.<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۶ - ۱۳۷؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۳.</ref> مستند این رأی روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} است که در آن با اشاره به آیه {{متن قرآن|وَالسَّارِقُ وَالسَّارِقَةُ فَاقْطَعُوا أَيْدِيَهُمَا}}<ref>«دست مرد و زن دزد را به سزای آنچه کرده‌اند به کیفری از سوی خداوند ببرید » سوره مائده، آیه ۳۸.</ref> و با این استدلال که در [[سرقت]] تنها انگشتان قطع می‌‌شوند، در تیمم مسح روی انگشتان کافی به شمار رفته است.<ref>الکافی، ج ۳، ص۶۲؛ الاستبصار، ج ۱، ص۱۷۰.</ref> فقهای اهل سنت نیز آرای مختلفی دارند؛ از جمله: مسح از مچ تا سر انگشتان،<ref> مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۱۱؛ المجموع، ج ۱۹، ص۱۰۷.</ref> از آرنج تا سر انگشتان <ref>الثمر الدانی، ص۷۷؛ مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۱۱؛ المغنی، ج ۱، ص۲۵۸.</ref> یا از شانه تا سر انگشتان<ref>المحلی، ج ۲، ص۱۵۳؛ تفسیر جامع، ج ۱، ص۱۱۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۰.</ref>

در [[تیمم]] [[مکلف]] باید خود، [[اعمال]] آن را انجام دهد،<ref>رسائل الکرکی، ج ۳، ص۲۱۱؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۵۸.</ref> زیرا در تعابیر {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> و {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> در [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، شخص [[نمازگزار]] مخاطب [[اوامر الهی]] قرار گرفته و او شخصا باید [[تکلیف]] را انجام دهد.<ref>ذکری، ص۱۰۹؛ جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۹۷؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۲۷.</ref> تنها در موارد [[ضرورت]]، [[نایب]] گرفتن در تیمم تجویز شده است.<ref>ذکری، ص۱۰۹؛ مدارک الاحکام، ج ۲، ص۲۲۷.</ref>.<ref>محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق، تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، ص۲۵۲.</ref>

مکلف باید کارهای تیمم را به ترتیب انجام دهد؛<ref>السرائر، ج ۱، ص۱۳۷؛ الخلاف، ج ۱، ص۱۳۸؛ الاقناع، ج ۱، ص۷۳ - ۷۴.</ref> یعنی ابتدا دست‌ها را بر [[زمین]] بزند و سپس صورت و آن گاه دست‌ها را مسح کند.<ref>جواهرالکلام، ج ۵، ص۱۷۳؛ غنائم الایام، ج ۱، ص۳۴۴.</ref> برخی [[فقها]] [[وجوب]] ترتیب را از عطف با «واو» در [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند؛<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۶ - ۱۹۷؛ فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۶۵ - ۱۶۶.</ref> همچنین حرف «فاء» در {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۶۶.</ref> و نیز مقدم بودن تعبیر {{متن قرآن|بِوُجُوهِكُمْ}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> را بر {{متن قرآن|أَيْدِيكُمْ}}<ref> سوره مائده، آیه ۶.</ref> دال بر ترتیب شمرده‌اند؛<ref>تذکره الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۷؛ کتاب الطهاره، گلپایگانی، ج ۱، ص۲۵۹.</ref> ولی برخی از [[فقهای اهل سنت]] ترتیب را [[مستحب]] دانسته‌اند.<ref>مواهب الجلیل، ج ۱، ص۵۲۲.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۲.</ref>

از دیگر [[واجبات]] [[تیمم]]، پیاپی انجام دادن کارهای آن است.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۹۴؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۴۶؛ حاشیة الدسوقی، ج ۱، ص۱۵۲.</ref> [[دلیل قرآنی]] آن، به نظر برخی فقها،[[امر]] در آیات {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> است: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ}}<ref>«به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که امری فوری است؛ یعنی باید مفاد آن فورا [[امتثال]] شود و در صورتی که متعلق امر چند کار و مخاطب یک شخص باشد، لازمه فوری بودن این است که [[مکلف]] آن کارها را پیاپی انجام دهد.<ref>کنزالعرفان، ج ۱، ص۳۲.</ref> مشابه این [[استدلال]]، درباره [[وضو]] هم شده است.<ref>کتاب الطهاره، انصاری، ج ۲، ص۱۰؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۲۷ ـ ۲۸.</ref> برخی موالات را از امر به تیمم پس از [[قیام]] به [[نماز]] در [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۹؛ الحدائق، ج ۴، ص۳۵۵.</ref> عده‌ای حرف «فاء» را در {{متن قرآن|فَامْسَحُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که در پی جمله {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> آمده، دال بر موالات دانسته‌اند.<ref>فقه الصادق{{ع}}، ج ۳، ص۱۵۳.</ref> به [[ادله]] دیگری نیز برای شرط موالات در تیمم استناد شده است؛ از جمله اینکه تیمم [[جانشین]] وضوست که در آن، موالات شرط است.<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۳۸؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۴۶؛ کشاف القناع، ج ۱، ص۲۰۵.</ref> در مقابل، برخی فقها رعایت موالات را مستحب دانسته‌اند نه [[واجب]].<ref>المجموع، ج ۲، ص۱۳۳؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۸۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۲.</ref>

خاک یا هرچیز دیگری که تیمم بر آن صورت می‌‌گیرد، باید پاک باشد: {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>« به خاکی پاک تیمّم کنید» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>.<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ [[زبده البیان]]، ص۲۱؛ [[احکام القرآن]]، ج ۲، ص۴۸۷.</ref>، از این رو تیمم بر [[زمین]] [[نجس]] صحیح نیست؛<ref>المعتبر، ج ۱، ص۲۷۸؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۳.</ref> همچنین از واژه {{متن قرآن| طَيِّبًا}} در این [[آیات]] استفاده شده است که چیزی که تیمم با آن صورت می‌‌گیرد، باید مباح و [[تصرف]] در آن جایز باشد،<ref>تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۷۷؛ کنزالعرفان، ج ۱، ص۳۱؛ فقه القرآن، ج ۱، ص۴۱.</ref> بنابراین تیمم بر مکان غصبی جایز نیست.<ref>جامع المقاصد، ج ۱، ص۴۸۰؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۹۳.</ref>.<ref>محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق، تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»، دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم، ج۹، ص۲۵۳.</ref>

تیمم باید پس از آغاز شدن وقت [[عبادت]] انجام گیرد.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۳۹؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۹؛ الفقه الاسلامی، ج ۱، ص۵۹۳.</ref> برخی این شرط را از [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استفاده کرده‌اند که در آن [[خداوند]] پس از [[قیام]] [[مکلف]] برای نماز و نیافتن آب، به تیمم [[فرمان]] داده؛ زیرا قیام برای نماز هنگامی صورت می‌‌گیرد که وقت نماز آغاز شده باشد.<ref>المعتبر، ج ۱، ص۳۸۱؛ المجموع، ج ۲، ص۲۴۳.</ref> برخی دیگر عطف {{متن قرآن|فَتَيَمَّمُوا}}<ref> سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> بر جمله {{متن قرآن|قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ}} را دلیل بر این شمرده‌اند که معطوف و معطوف علیه در [[حکم]] مساوی‌اند، از این رو همان‌گونه که [[وجوب]] [[اقامه نماز]] پس از شروع وقت است، [[تیمم]] نیز در ابتدای وقت [[واجب]] می‌‌شود.<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۱۷؛ مفتاح الکرامه، ج ۴، ص۴۶۴.</ref> برخی دیگر برآن‌اند که تیمم باید در پایان وقت [[نماز]] انجام گیرد،<ref>الانتصار، ص۱۲۲؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۲۹.</ref> زیرا تیمم طهارتی برای هنگام [[اضطرار]] است و اضطرار جز در پایان وقت محقق نمی‌شود.<ref>منتهی المطلب، ج ۱، ص۱۴۰؛ غنائم الایام، ج ۱، ص۳۶۷.</ref> به نظر شماری دیگر از [[فقها]]، اگر یافتن آب تا پایان وقت ممکن باشد تیمم باید تا آخر وقت به تأخیر افتد. در غیر این صورت می‌‌توان در ابتدای وقت تیمم کرد.<ref>تحفة الفقهاء، ج ۱، ص۴۳؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۴.</ref> در برابر، برخی فقها بر آن‌اند که تیمم حتی قبل از وقت جایز است،<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۴۶؛ بدائع الصنائع، ج ۱، ص۵۴.</ref> زیرا تیمم به جای [[وضو]] [[تشریع]] شده و وضو گرفتن قبل از وقت جایز است.<ref>المغنی، ج ۱، ص۲۳۵؛ المجموع، ج ۲، ص۲۴۳.</ref> شماری از [[پیروان]] این دیدگاه به [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> استناد جسته و گفته‌اند که [[قیام]] برای نماز، گاه پیش از آغاز شدن وقت آن است<ref> المجموع، ج۲، ص۲۴۳؛ نیل الاوطار، ج۱، ص۳۲۹؛ تبصرة الفقهاء، ج ۱، ص۹۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۳.</ref>

تیمم تکلیفی [[اضطراری]] به شمار می‌‌رود که منوط به نبودن آب برای وضو یا [[غسل]] یا ممکن نبودن کاربرد آن است.<ref>جواهرالکلام، ج ۲، ص۳۱۰؛ تذکرة الفقهاء، ج ۲، ص۱۹۹.</ref> [[حال]] اگر پس از اقامه نماز، سبب تیمم از میان برود و مثلاً آب یافت شود، آیا ادای دوباره آن در وقت [[نماز]] یا قضای آن در خارج وقت لازم است یا نه؟ بسیاری از [[فقهای اهل سنت]]<ref>بدایة المجتهد، ج ۱، ص۹؛ الام، ج ۱، ص۶۲؛ المجموع، ج ۱، ص۹۲؛ ج ۲، ص۳۰۶.</ref> و [[امامیه]]<ref>الهدایه، ص۸۷؛ المقنعه، ص۵۸؛ الخلاف، ج ۱، ص۵۸.</ref> با استناد به [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> که درصورت نبودن آب [[نمازگزار]] را به [[اقامه نماز]] با [[تیمم]] [[مکلف]] کرده و نیز احادیثی که تیمم را یکی از دو راه [[طهارت]] به شمار آورده‌اند<ref>من لا یحضره الفقیه، ج ۱، ص۱۰۶؛ وسائل الشیعه، ج ۳، ص۳۸۶.</ref> و [[احادیث]] متعدد دیگر<ref>وسائل الشیعه، ج۳، ص۳۶۸-۳۶۹؛ ر.ک: کنزالعمال، ج ۹، ص۵۸۸ - ۵۹۹.</ref> تیمم را کافی دانسته و گفته‌اند که در داخل یا خارج وقت اعاده یا قضای نماز لازم نیست،<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۴۲؛ المقنع، ص۲۵؛ الام، ج ۱، ص۶۳.</ref> زیرا ادلّه مذکور اطلاق دارند و شامل [[تکلیف]] [[اضطراری]] نیز می‌‌شوند.<ref>اصول الفقه، ج ۱، ص۱۹۰.</ref> برخی مقتضای آیات [[نفی عسر و حرج]] از جمله [[آیه]] {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref> را نیز همین دانسته‌اند؛ زیرا مکلف دانستن نمازگزار به اعاده یا قضای نماز، با تسهیل و تخفیفی که در این آیات برای [[مکلفان]] [[اعمال]] شده، منافات دارد.<ref>زبدة البیان، ص۲۰ - ۲۱.</ref> در برابر، برخی از [[فقها]] در صورت باقی بودن وقت، اعاده نماز را لازم<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۵۰؛ الام، ج ۱، ص۶۳.</ref> و گروهی آن را [[مستحب]] دانسته‌اند.<ref>المجموع، ج ۲، ص۳۰۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۴.</ref> همچنین در صورتی که در اثنای نماز آب یافت شود، برخی فقها همان نماز را کافی دانسته و بر آن‌اند که نمازگزار نمی‌تواند نمازش را قطع کند. از جمله مستندات این نظر، آیه {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ}}<ref>«ای مؤمنان! از خداوند فرمانبرداری کنید و از پیامبر فرمان برید و کردارهایتان را تباه نگردانید» سوره محمد، آیه ۳۳.</ref> است<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵ - ۴۳۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵؛ المهذب البارع، ج ۱، ص۲۱۴.</ref> که [[مسلمانان]] را از [[باطل]] کردن اعمالشان بازداشته است: {{متن قرآن|وَلَا تُبْطِلُوا أَعْمَالَكُمْ}} علاوه بر این، مکلف نماز خود را با [[دلیل شرعی]] و [[اجازه]] [[شارع]] آغاز کرده و باید آن را کامل کند<ref>مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵؛ المهذب البارع، ج ۱، ص۲۱۴.</ref> و دلیلی بر جواز قطع کردن نماز از سوی شارع در دست نیست؛<ref>تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵.</ref> اما برخی فقها برآن‌اند که مکلف باید نماز را قطع کرده، پس از [[وضو]] یا [[غسل]] دوباره آن را به جا آورد.<ref> تفسیر قرطبی، ج ۵، ص۲۳۵؛ تحریر الاحکام، ج ۱، ص۱۵۲.</ref> به نظر برخی دیگر، تا قبل از [[رکوع]] رکعت اول یا دوم می‌‌تواند نماز را قطع کند.<ref>الخلاف، ج ۱، ص۱۴۱ - ۱۴۲؛ مختلف الشیعه، ج ۱، ص۴۳۵.</ref> البته اگر پس از تیمم و پیش از شروع [[نماز]] آب یافت شود، به اتفاق [[فقها]] [[تیمم]] [[باطل]] و [[نمازگزار]] [[مکلف]] به [[وضو]] یا [[غسل]] است،<ref>شرایع الاسلام، ج۱، ص۴۰؛ المعتبر، ج ۱، ص۳۹۹؛ الام، ج ۵، ص۱۱.</ref> زیرا [[آیات]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref> شرط جواز تیمم را یافت نشدن آب دانسته‌اند: {{متن قرآن|فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا }} و در این فرض آب مفقود نیست<ref>التفسیر الکبیر، ج ۴، ص۳۱۶.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[تیمم (مقاله)|مقاله «تیممم»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]]، ص۲۵۴.</ref>