جبر و اختیار در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

از مبادی تصدیقی موضوع [[هدایت]] و [[ضلالت]]، [[آزادی]] و [[اختیار انسان]] است. بی‌گمان، هدایت و ضلالت در حوزه [[تشریع]] و [[تکلیف]]، بدون [[حق]] [[انتخاب]] و تصمیم‌گیری معنا نخواهد داشت. [[امام علی]]{{ع}} در پاسخ به کسی که [[قضا و قدر الهی]] را مستلزم مجبور بودن انسان می‌پنداشت، فرمود: اگر قضا و قدر الهی مستلزم مجبور بودن انسان در [[افعال]] خویش می‌بود، [[پاداش]] و [[کیفر]] [[بیهوده]] می‌نمود و وعد و وعید [[عبث]] می‌بود. [[خداوند سبحان]]، بندگانش را بر اساس اختیار امر کرده و برای برحذر داشتن از [[پلیدی‌ها]] [[نهی]] کرده است<ref>نهج البلاغه، حکمت ۷۸.</ref>.

 

 

به دلیل جایگاه بنیادین اختیار در جهان‌بینی الهی، [[مذاهب و فرق]] [[اسلامی]] - جزگروهی اندک شمار - اصل اختیار را پذیرفته‌اند؛ هر چند در تفسیر و باز نمودنش، بسیاری از آنان راه [[خطا]] پیموده‌اند و گروهی، اختیار را بر پایه «کسب» و گروهی بر اساس «[[تفویض]]» تفسیر کرده است. تفسیر درست همان است که در [[مکتب اهل بیت]]{{عم}} آمده است: [[نظریه]] [[امر بین الأمرین]]. این نظریه را نخست [[امام علی]]{{ع}} مطرح ساخت و دیگر [[امامان معصوم]]{{ع}} به [[تبلیغ]] و تفسیرش پرداختند<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[هدایت و ضلالت - ربانی گلپایگانی (مقاله)| مقاله «هدایت و ضلالت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۱۷۷.</ref>.

 

[[ابوالحسن اشعری]] و پیروانش با طرح [[نظریه]]«کسب» در صدد طرح راه میانه برآمدند، اما [[اشعری]] با طرح این مسئله که کسب انسان نیز مخلوق [[خدا]] است، در نهایت به‌گونه‌ای دیگر به نظریه جبرگرایید. سرانجام، در برابر این دو گروه، [[امامان شیعه]]{{عم}} و در رأس آنان [[امیرمؤمنان]]{{ع}} قد افراشتند که [[جبر و تفویض]] را نفی کردند و [[حق]] را امر ثالث دانستند و از آن به {{عربی|أمر بین الأمرین}} تعبیر کردند. [[امام علی]]{{ع}} در این باره می‌فرماید: {{متن حدیث|أَمْرٌ بَيْنَ أَمْرَيْنِ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِيضَ‌}}<ref>متقی هندی، علاء الدین، کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، ج۱، ص۳۶۸، ح۱۵۶۷؛ بحارالانوار، ج۵، ص۵۷.</ref>.<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۱۱.</ref>

پوشیده نیست که مراد از قدریه در [[حدیث]] بالا می‌تواند هر دو گروه جبریه و [[مفوضه]] باشند؛ نیز از [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} نقل کرده‌اند: «کسی که [[گمان]] می‌کند [[گناهان]] بی‌قوه [[الهی]] تحقق می‌یابند، به خدا [[دروغ]] بسته است و کسی که به خدا دروغ بندد، خدا او را در [[آتش]] می‌افکند»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۵۸.</ref>. مراد حضرت در این حدیث، به ظاهر، مفوضه‌اند که معتقدند [[قوه]] ایجاد فعل در دست آدمی است و از [[اختیار]] [[خدای تعالی]] بیرون است. همچنین [[روایت]] است که روزی امیرمؤمنان{{ع}} از جایی می‌گذشت. به گروهی برخورد. آنان درباره «قدر» [[مجادله]] می‌کردند. به یکی از آنان فرمود: «تو با نیروی خدا توان انجام کار می‌یابی یا به [[تنهایی]]؟» مرد پاسخی نگفت. حضرت فرمود: «اگر گمان می‌کنی به [[یاری خدا]] بر انجام کار [[توفیق]] می‌یابی که این [[تفویض]] نیست و اگر می‌پنداری خود بر انجام کار [[توانایی]] و [[خدا]] نیز یاری‌ات می‌دهد، بی‌گمان خویش را [[شریک]] خدا دانسته‌ای و اگر می‌پنداری خود، به [[تنهایی]]، بر انجام کار [[توفیق]] می‌یابی، خدای را به کنار نهاده‌ای و ادعای خدایی سر داده‌ای»<ref>صدوق، محمد بن علی، التوحید، ص۳۵۳-۳۵۲.</ref>. در این [[حدیث]] نیز حضرت [[قدرت]] و [[استطاعت]] [[انسان]] را بر [[کارها]]، بر سه وجه شمرده است که دو وجه را [[باطل]] و یک وجه را درست دانسته است. وجه درست، همان وجه نخست است؛ یعنی قدرت و استطاعت در [[اختیار]] خدا است و او لحظه لحظه آن را به [[آدمی]] عطا می‌کند و هیچ‌گونه واگذاری و تفویضی در میان نیست. وجه دوم این است که آدمی به تنهایی بر انجام کار توانا نباشد؛ ولی [[قدرت الهی]] نیز یاری‌اش دهد و سبب تحقق فعل شود. [[اعتقاد]] به این وجه [[شرک]] محسوب می‌گردد. وجه سوم این است که فعل به قدرت و استطاعتی انجام گیرد که [[خدای تعالی]] به انسان را می‌گذارد [[امام علی]]{{ع}} کسی این وجه را باطل و قرین ادعای خدایی می‌داند<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۱۳.</ref>.

در برابر این دو [[نظریه]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} می‌فرماید: «بی‌گمان او مالک هر آن چیزی است که به تملیک شما درآورده است و توانا است به آنچه شما را بر آن توانا کرده است»<ref>بحارالانوار، ج۵، ص۱۲۳.</ref>. بنابراین، [[خداوند سبحان]] قدرت و [[استطاعت]] را به بندگانش تملیک کرده، آنان کارهای خویش را با این قدرت و استطاعت انجام می‌دهند و چنین نیست که [[خداوند متعال]] خویش را از این [[قدرت]] بی‌بهره کرده باشد؛ بلکه در همین حال به همین قدرت و [[استطاعت]] مالک‌تر است؛ یعنی هرگاه بخواهد و [[اراده]] کند، آن را از آنان باز می‌ستاند<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۱۹.</ref>.

در [[روایات اهل‌بیت]]{{عم}}، به‌ویژه [[امیرمؤمنان]]{{ع}} مشیت و اراده دو [[حقیقت]] مستقل و از [[کمالات]] فعلی [[حق تعالی]] هستند. [[امام رضا]]{{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|الْمَشِيَّةُ وَ الْإِرَادَةُ مِنْ صِفَاتِ الْأَفْعَالِ‌}}<ref>التوحید، ص۳۳۸.</ref>؛ «مشیت و اراده از صفات افعالند». در روایتی دیگر مشیت، آغاز و شروع فعل، و اراده، ثبوت فعل شناسانده شده‌اند<ref>بحارالانوار، ج۵، ص۱۲۲.</ref>. نیز در روایتی مشیت به معنای اهتمام و تصمیم به [[خلق]] شیء و اراده به معنای اتمام آن آمده است<ref>بحارالانوار، ج۷۸، ص۳۵۶.</ref>؛ چنان‌که در جایی دیگر آمده است: «مشیت ذکر اول است و اراده [[عزم]] بر آن»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۵۷.</ref>. [[روایات]]، [[تفسیر]] مشیت و اراده را به [[علم]]، [[انکار]] کرده‌اند<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۱۰۹.</ref>. از این روایات برمی‌آید که اولاً مشیت و اراده دو حقیقت جداگانه‌اند و ثانیاً مشیت در [[مقام]] فعل پیش از اراده است و اراده بر چیزی تعلق می‌گیرد که پیش از آن مشیت بر آن قرار گرفته است. مشیت به واسطه اراده تثبیت می‌شود و به تعبیری دیگر به اتمام می‌رسد. پس ممکن است اموری در مقام مشیت موجود باشند، ولی اراده بدان‌ها تعلق نگیرد. اما ممکن نیست اراده به چیزی تعلق گیرد، بی‌آن‌که مشیت به آن تعلق گرفته باشد. افزون بر این، در روایات آمده است که چیزی در [[زمین]] و [[آسمان]] روی نمی‌دهد جز آن‌که به مشیت و اراده و قدر و [[قضای الهی]] باشد: {{متن حدیث|يَكُونُ شَيْ‌ءٌ إِلَّا مَا شَاءَ اللَّهُ وَ أَرَادَ وَ قَدَّرَ وَ قَضَى}}<ref>بحارالانوار، ج۵، ص۱۲۲. نیز ر.ک: الکافی، ج۱، ص۱۴۹.</ref>. [[افعال عباد]] نیز از این [[قانون]] بیرون نیستند و مشیت و اراده و قدر و قضای الهی بر افعال عباد نیز تعلق می‌گیرد، بلکه در برخی [[روایات]] بر این [[حقیقت]] تصریح شده است؛ چنان‌که [[امیرمؤمنان]]{{ع}} می‌فرماید: [[اعمال]] بر سه گونه‌اند: [[فرایض]]، [[فضایل]] و [[معاصی]]. فرایض به [[امر خداوند]] و [[رضا]] و [[قضا و قدر]] و [[مشیت]] و [[دانش الهی]] است؛ ولی فضایل به [[امر خدا]] نیستند؛ بلکه به رضا و [[قضا]] و مشیت و [[دانش]] الهی‌اند. معاصی نیز به امر خدا نیستند؛ بلکه به قضا و قدر و مشیت و دانش الهی صورت می‌گیرند<ref>صدوق، محمد بن علی، الخصال، ص۱۶۸.</ref>.

[[امام علی]]{{ع}} در این [[روایت]] به صراحت [[مشیت الهی]] را در همه گونه‌های [[افعال عباد]]، ساری و جاری دانسته است و چنان‌که گذشت، روایات دیگر [[امامان]] نیز بر این معنا پای می‌فشارند. روشن است که بدین‌سان، [[نظریه تفویض]] [[باطل]] می‌شود؛ زیرا صاحبان این نظریه نه تنها [[قدرت الهی]] را از کارهای [[بشر]] [[نفی]] می‌کنند، بلکه دست مشیت و [[اراده الهی]] را نیز از افعال عباد کوتاه می‌شمارند. در برابر اینان، امام علی{{ع}} مشیت و اراده الهی را در همه امور عالم جاری می‌داند و بر آن است که هر فعلی از هر شخصی در هر جا که سر زند، باید [[خدای تعالی]] آن را بخواهد و به پدید آمدنش [[اذن]] دهد. با این حال، تعلق مشیت و اراده الهی به صدور معاصی از [[بندگان]]، به این معنا نیست که [[خداوند]] از معاصی بندگان [[خشنود]] می‌گردد و آنان را برای انجام [[گناهان]] [[ستایش]] می‌کند. خداوند بندگان خویش را مختار [[آفریده]] و با اینکه از گناهان خشنود نیست، دست بندگان را در [[گناه]] باز نهاده است. [[امام رضا]]{{ع}} در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|وَلَوْ شَاءَ رَبُّكَ لَآمَنَ مَنْ فِي الْأَرْضِ كُلُّهُمْ جَمِيعًا}}<ref>«و اگر پروردگارت می‌خواست، تمام آن کسان که روی زمین‌اند همگی ایمان می‌آوردند؛ آیا تو مردم را ناگزیر می‌کنی که مؤمن باشند؟» سوره یونس، آیه ۹۹.</ref>، می‌فرماید: «خداوند فرموده است: اگر می‌خواستم، آنان به [[اجبار]] و [[اضطرار]] در [[دنیا]] [[ایمان]] می‌آوردند و اگر آنان را به ایمان وامی‌داشتم، سزاوار [[ثواب]] و [[ستایش]] من نمی‌شدند؛ ولی من [[ایمان]] آنان را به [[اختیار]] و بی‌اجبار می‌خواهم»<ref>التوحید، ص۳۴۲.</ref>. همچنین [[روایت]] است که [[امام علی]]{{ع}} فرمود: [[مسلمانان]] به [[رسول خدا]]{{صل}} گفتند: «اگر شماری از [[مردم]] را وادار کنی که ایمان آورند، بر شمارمان افزوده می‌گردد و بر [[دشمنان]] [[برتری]] می‌یابیم». رسول خدا{{صل}} فرمود: «نمی‌خواهم به لقای [[خدا]] [[روم]] در حالی که بدعتی نهاده‌ام و چیزی بر [[دین]] افزوده‌ام و من خود را به [[زحمت]] نمی‌اندازم». آن‌گاه [[خداوند متعال]] آیه‌ای نازل کرد و فرمود: «اگر پروردگارت می‌خواست، همه [[اهل]] [[زمین]] ایمان می‌آوردند»<ref>یونس، آیه ۱۰۰.</ref>.<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۲۰.</ref>

 

از آنچه گذشت، آشکار شد که همه خلایق به [[خدای تعالی]] نیازمند و [[فقیر]] و محتاج محضند و هر چه دارند، از خدای تعالی است. او است که [[کمالات]] را به آنها تملیک می‌کند و یکی از کمالاتی که به [[انسان]] عطا کرده است، فاعلیت و [[خالقیت]] است. می‌دانیم که [[خلق]]، [[احیا]]، [[اماته]]، [[رزق]] و... از [[افعال]] خاص الهی‌اند و [[خالق]]، [[محیی]]، [[رازق]] و... تنها خدا است؛ ولی خداوند متعال در کتاب خویش این افعال را به برخی [[فرشتگان]] و [[آدمیان]] نیز نسبت داده است. این بدان معنا نیست که خداوند متعال این [[کارها]] را به آنان واگذارده و آنان بی‌هیچ‌گونه نیازی به خدا و به گونه مستقل این کارها را پدید می‌آورند، بلکه هر موجودی لحظه به لحظه مورد توجه و فضل و [[احسان الهی]] است؛ ولی هیچ مانعی نیست که خداوند متعال به آفریده‌ای از آفریدگانش توان [[میراندن]] و [[زنده کردن]] و [[آفریدن]] دهد و در همان حال، خود، [[مالکیت]] و سلطه‌اش بر آن نیرومندتر و استوارتر باشد. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث|فَإِنَّمَا أَنَا وَ أَنْتُمْ عَبِيدٌ مَمْلُوكُونَ لِرَبٍّ لَا رَبَّ غَيْرُهُ يَمْلِكُ مِنَّا مَا لَا نَمْلِكُ مِنْ أَنْفُسِنَا}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۱۶.</ref>؛ «بی‌گمان، من و شما [[بندگان]] مملوک آن پروردگاریم که جز او پروردگاری نیست؛ کسی که از [[جان]] ما، آنچه را خود مالکش نیستیم، مالک است». نیز می‌فرماید: {{متن حدیث|وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ عَادَاهُ الْجَاهِلُونَ وَ بِعَظَمَتِهِ وَ نُورِهِ ابْتَغَى مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ مِنْ جَمِيعِ خَلَائِقِهِ إِلَيْهِ الْوَسِيلَةَ... هُوَ حَيَاةُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ وَ نُورُ كُلِّ شَيْ‌ءٍ}}<ref>الکافی، ج۱، ص۱۲۹.</ref>؛ با [[عظمت]] و [[نور]] خود او است که [[نادانان]] با او [[دشمنی]] می‌کنند و با عظمت و نور او است که [[آفریدگان]] در [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] برای رسیدن بدو وسیله‌ای می‌جویند و... [[خداوند]] زندگانی و نور هر چیز است.

اینکه خالق تنها [[خدا]] است و در دار وجود مؤثری جز او نیست، از سویی درست است و از سویی نادرست. از آن سو که هیچ جنبنده‌ای بی‌اذن و [[قضا و قدر]] و [[اراده]] و [[مشیت الهی]] نمی‌جنبد، درست است، ولی از آن سو که همه خلایق به تملیک الهی مالک قدرت و [[استطاعت]] و اختیار شده‌اند و کارهایشان مستند به خود است و آنها نیز مؤثرند، درست نیست. [[علامه مجلسی]] می‌گوید: «شکی نیست که خالق اجسام جز خدا کسی نیست، ولی [[اشاعره]] درباره [[اعراض]] بر آنند که آنها نیز مخلوق [[خدای تعالی]] هستند و [[امامیه]] و [[معتزله]] برآنند که [[افعال]] و حرکات [[آدمیان]] به قدرت و اختیار خود است و آنها خالق افعال خویشند»<ref>بحارالانوار، ج۴، ص۱۴۸.</ref>. چنین نیست که امامیه نیز مانند معتزله [[انسان]] را دارای قدرت و اختیار مستقل بدانند، بلکه مراد آنان همان {{متن حدیث|أَمْرٌ بَيْنَ الْأَمْرَيْنِ‌}} است که [[امامان شیعه]]{{عم}} فرموده‌اند. پس نمی‌شود به امامیه خرده گرفت که نسبت [[خلق]]، به معنای ایجاد، به انسان موجب [[شرک]] است؛ زیرا شرک آن است که انسان را در ایجاد و خلق مستقل بدانیم؛ یعنی او را همانند [[خداوند متعال]] و در عرض [[خالقیت]] او بشماریم. از این رو است که [[امام رضا]]{{ع}} خالقیت [[تکوینی]] - یا موجدیت - خداوند متعال را نسبت به کارهای [[بندگان]] [[نفی]] می‌کند و می‌فرماید: «[[افعال]] بندگان، مخلوق خدایند به [[خلق]] تقدیری نه خلق تکوینی»<ref>صدوق، محمد بن علی، عیون الأخبار، ج۲، ص۱۲۵.</ref>؛ یعنی تقدیر و اندازه‌گیری افعال [[آدمیان]] فعل [[خدا]] است نه ایجادشان<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۲۳.</ref>.

موضوع وحدت شخصی وجود از مسائل مهمی است که بر اساس آن، کثرتی که در عالم به چشم می‌آید، [[حقیقی]] نیست و [[وهم]] و [[خیال]] و نمود است و وجود حقیقتی واحد است. بنابراین نظریه، مسئله [[جبر و اختیار]]، یکسره منتفی است؛ زیرا جبر و اختیار آنگاه متصور است که کثرت امری حقیقی باشد<ref>جعفری، محمد تقی، جبر و اختیار، ص۲۰۹.</ref>. عبدالرحمان جامی در این باره می‌نویسد: هر [[قدرت]] و فعل که ظاهراً از مظاهر صادر می‌نماید فی الحقیقه از [[حق]] ظاهر در آن مظاهر، ظاهر است نه از مظاهر... پس نسبت فعل به [[بنده]] از جهت ظهور حق است به صورت او نه از جهت نفس او: {{متن قرآن|وَاللَّهُ خَلَقَكُمْ وَمَا تَعْمَلُونَ}}<ref>«در حالی که خداوند، شما و چیزهایی را که می‌سازید آفریده است» سوره صافات، آیه ۹۶.</ref>

از آنجا که بنابر این نظریه، در دار وجود جز [[خدای تعالی]] موجودی نیست و کثرت‌هایی که هست، وهم و خیال است، موضوع جبر و اختیار و [[امر بین الامرین]] پیش نمی‌آید و در [[حقیقت]] بنده و مولایی در میان نیست تا بتوان پرسید بنده در افعالش مجبور است یا مختار<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۳۰.</ref>.

 

در پاسخ به این [[شبهه]] گفتنی است که [[شقاوت]] و [[سعادت آدمی]] نتیجه عمل او است، نه اینکه [[خداوند متعال]] کسی را بی‌توجه به کردارش سعید و دیگری را [[شقی]] بیافریند. [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در این باره می‌فرماید: «[[سعادت]] آن است که [[کردار]] [[آدمی]] به سعادت بینجامد و شقاوت آن است که کردار آدمی به شقاوت پایان پذیرد»<ref>صدوق، محمد بن علی، معانی‌الاخبار، ص۳۴۵؛ بحارالانوار، ج۵، ص۱۵۶.</ref>. از این رو است که [[امام صادق]]{{ع}} در [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|قَالُوا رَبَّنَا غَلَبَتْ عَلَيْنَا شِقْوَتُنَا}}<ref>«می‌گویند: پروردگارا! سنگدلی ما بر ما چیره بود و ما گروهی گمراه بودیم» سوره مؤمنون، آیه ۱۰۶.</ref> می‌فرماید: «آنان به واسطه کردارشان به شقاوت در افتادند»<ref>التوحید، ص۳۵۶.</ref>. و [[امام]] [[موسی بن جعفر]]{{ع}} در [[تفسیر]] [[روایت]] [[پیامبر]] که پیشتر آمد، می‌فرماید: «شقی کسی است که در حالی که در رحم مادر است، [[خداوند]] می‌داند او در [[آینده]] کردار شقاوت‌پیشگان را در پیش می‌گیرد»<ref>التوحید، ص۳۵۶.</ref>. همچنین [[امام علی]]{{ع}} می‌فرماید: «[[خداوند سبحان]] آن گاه که آدمی به صورت جنین در رحم مادر است، [[فرشتگان]] را [[فرمان]] می‌دهد که بر پیشانی‌اش سعادت یا شقاوتش را باز نویسند»<ref>بحارالانوار، ج۵، ص۱۵۵.</ref>. بنابر برخی [[روایات]] آن گاه که سعادت یا شقاوت جنین [[انسانی]] را ثبت می‌کنند، خداوند به فرشتگان فرمان می‌دهد که در آن نوشته، [[حق]] «[[بداء]]» را برای خداوند برنویسند<ref>الکافی، ج۶، ص۱۳.</ref>. از این روایات برمی‌آید که [[رفتار]] و کردار آینده جنین است که سعادت یا شقاوت او را رقم می‌زند و حتی تقدیر جنین می‌تواند به وسیله خود او دستخوش تغییر شود؛ چنان‌که امام صادق{{ع}} می‌فرماید: «خداوند - تبارک و تعالی - [[بنده]] خویش را از شقاوت به سعادت می‌کشاند»<ref>التوحید، ص۳۵۸.</ref>. البته درست است که این کار خداوند، گونه‌ای فضل و [[احسان]] است، ولی [[رفتار]] و [[کردار]] [[بنده]] نیز بی‌گمان در آن دخیل است<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۳۱.</ref>.

 

بدین‌سان، روشن می‌شود که قول به [[جبر و تفویض]] با حکمت الهی سازگار نیست و کسی که [[خدا]] را حکیم می‌داند، نمی‌تواند به [[جبر]] یا [[تفویض]] [[ایمان]] آورد؛ زیرا چنان‌که در [[روایت]] [[امیرمؤمنان]]{{ع}} گذشت، جبر در [[افعال عباد]] و حتمی بودن [[قضا و قدر الهی]]، موجب [[لغو]] و [[بیهودگی]] [[ارسال رسل]] و [[امر و نهی]] و [[ثواب و عقاب]] است و عمل لغو و [[باطل]] و [[بیهوده]] از حکیم به هیچ وجه سرنمی‌زند<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۳۲.</ref>.

 

در [[روایات]] [[معصومان]] گاه [[عدل]] در مقابل [[ظلم و جور]] به کار رفته است. در [[حدیث]] [[جنود عقل]] [[امام صادق]]{{ع}} عدل را از جنود عقل بر شمرده و ضد آن را [[جور]] دانسته است<ref>الکافی، ج۱، ص۲۱.</ref>. ظلم و جور را در روایات، گونه‌هایی است. [[امام باقر]]{{ع}} می‌فرماید: [[ظلم]] بر سه گونه است: ظلمی که [[خداوند متعال]] آن را می‌بخشاید و ظلمی که خداوند متعال از آن نمی‌گذرد و ظلمی که خداوند متعال آن را نمی‌بخشاید. ظلمی که خداوند متعال نمی‌بخشاید، [[شرک به خدا]] است و ظلمی که [[خداوند]] می‌بخشاید، ظلمی است که [[آدمی]] میان خویش و خدایش مرتکب می‌شود و ظلمی که خداوند از آن نمی‌گذرد، دیون و [[حقوق بندگان]] است<ref>بحارالانوار، ج۷۵، ص۳۱۱.</ref>.

 

[[شناخت کامل]] عدل و ظلم با همه مصادیق آنها، آنگاه امکان می‌یابد که از همه روابط و حدود و حقوق آنها و به طور کلی از کنه وجود آنها [[آگاه]] شویم و بدیهی است که دست یافتن به این [[آگاهی]] از توان [[آدمی]] خارج است و از این رو است که [[امیرمؤمنان]]{{ع}} درباره عدل و ارکان و ریشه‌هایش می‌فرماید: [[ایمان]] بر چهار پایه [[استوار]] است: [[صبر]] و [[یقین]] و عدل و [[جهاد]].... عدل دارای چهار شعبه است: دقت در [[فهم]]، غور در [[علم]]، [[قضاوت]] درست و [[حلم]] و [[بردباری]] پیوسته. کسی که خوب بفهمد، به ژرفای علم می‌رسد و کسی که به ژرفای علم دست یابد، از سرچشمه [[احکام]] [[سیراب]] باز می‌گردد و آن کسی که علم و بردباری پیشه کند، در کار خویش [[زیاده روی]] و کوتاهی نمی‌کند و در میان [[مردم]] [[عزیز]] و [[ستوده]] است<ref>نهج البلاغه، حکمت ۳۱.</ref>.<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۳۳.</ref>

 

همچنین امام علی{{ع}} در توصیف [[عاقل]] می‌فرمایند: «عاقل کسی است که از میان دو [[شر]]، آنچه را بهتر است بشناسد»<ref>الکافی، ج۱، ص۲۹.</ref>. در این احادیث فرض بر آن است که افعال فی حد نفسه خوب و بد و [[واجب]] و مستحبند و [[عقل]] - لااقل در برخی موارد - [[قادر]] به [[درک]] این خوبی و [[بدی]] و [[وجوب]] و [[استحباب]] است. و این چیزی جز [[اعتقاد]] به [[حسن و قبح عقلی]] نیست<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۳۵.</ref>.

[[اشاعره]] معتقدند که چون [[خداوند متعال]] مالک مطلق و [[راستین]] همه خلایق است، می‌تواند هر گونه که می‌خواهد در [[ملک]] خویش [[تصرف]] کند و این کار برای او درست و روا است و هیچ ظلمی پدید نمی‌آورد تا [[قبیح]] باشد. بنابراین، اگر خداوند متعال یکی را از همان گاه که می‌آفریند، به [[آتش]] درآورد و انواع عذاب‌ها را بر او وارد کند و تا ابد در [[عذاب]] نگاه دارد، [[ظلم]] و ستمی نکرده است؛ زیرا در مملوک خویش تصرف کرده است. تنها در مالکیت‌های اعتباری است که تصرف مالک همراه با رعایت مقررات [[شرعی]] و [[حقوق]] قانونی روا است و در غیر این صورت، ناروا است و از مصادیق ظلم<ref>ر.ک: شهرستانی، الملل والنحل، ج۱، ص۴۲؛ فخر رازی، شرح اسماء الله الحسنی، ص۲۴۵؛ همو، القضا والقدر، ص۲۷۱؛ طباطبایی، سید محمد حسین، المیزان، ج۱۴، ص۱۰۵-۱۰۰، بحثی تحت عنوان «کلام فی معنی وجوب الفعل و جوازه و عدم جوازه علی الله سبحانه» تفسیر سوره مریم آیه ۷۲-۶۶ وج ۱۵، ص۳۵۷-۳۵۴، تحت عنوان «کلام فی معنی نفی الظلم عنه تعالی» تفسیر سوره شعراء، آیه ۲۲۷-۱۹۲. نیز ر.ک: مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۸، ص۴۲۲-۴۱۳ و ۴۴۷-۴۳۶.</ref>. این گروه چون هیچ حقی را از سوی [[انسان‌ها]] نسبت به [[خدا]] قابل تصور نمی‌دانند، ظلم و [[تجاوز]] به [[حق]] دیگری را، برای خدا مفهومی بی‌مصداق می‌دانند. در مقابل این دیدگاه [[امام علی]]{{ع}} مجبور کردن انسان‌ها را به [[گناه]] و [[کیفر]] آنان را به خاطر آن گناه، ظلم و تجاوز به حق آنان می‌داند و می‌فرماید: {{متن حدیث|لَا تَقُولُوا أَجْبَرَهُمْ عَلَى الْمَعَاصِي فَتُظَلِّمُوهُ‌}}<ref>الاحتجاج، ج۱، ص۴۹۳.</ref>. بر این اساس انسان‌ها در مقابل [[خداوند]] این حق را دارند که در مقابل گناهی که به [[اجبار]] [[خدا]] انجام داده‌اند، [[مجازات]] نشوند<ref>[[محمد بیابانی|بیابانی، محمد]]، [[جبر و اختیار و عدل الهی (مقاله)| مقاله «جبر و اختیار و عدل الهی»]]، [[دانشنامه امام علی ج۲ (کتاب)|دانشنامه امام علی ج۲]]، ص ۳۳۶.</ref>.