بغی در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

# '''اول، به معنای طلب کردن:'''

# '''دوم، به معنای بدکار و بدکاره بودن:'''

# '''سوم، به معنای [[ظلم و ستم]]:'''

# '''چهارم، به معنای [[تجاوز]] و تعدّی:''' {{متن قرآن|وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى فَقَاتِلُوا الَّتِي تَبْغِي حَتَّى تَفِيءَ إِلَى أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فَاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُمَا بِالْعَدْلِ وَأَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِينَ}}<ref>«و اگر دو دسته از مؤمنان جنگ کنند، میان آنان را آشتی دهید پس اگر یکی از آن دو بر دیگری ستم کرد با آن کس که ستم می‌کند جنگ کنید تا به فرمان خداوند باز گردد و چون بازگشت، میان آن دو با دادگری آشتی دهید و دادگری ورزید که خداوند دادگران را دوست می‌دارد» سوره حجرات، آیه ۹.</ref>. در این آیه دو فعل {{متن قرآن|بَغَتْ}} و {{متن قرآن|تَبْغِي}} به معنای تجاوز و تعدّی [[ظالمانه]] به کار رفته است<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[سید امین ورعی|ورعی، سید امین]]، [[مستند قرآنی بغی در اصطلاح فقهی (مقاله)|مستند قرآنی بغی در اصطلاح فقهی]]، ص ۷۸.</ref>.

گفته شده که آیه [[سوره حجرات]] در زمانی نازل شده که بین دو [[قبیله]] [[اوس و خزرج]] در [[مدینه]] [[جنگ]] و [[قتال]] در گرفته بود<ref>فیض کاشانی، تفسیر الصافی، ج۵، ص۵۰.</ref> که کاملاً جنگ و قتال دو طائفه از [[مؤمنین]] بوده است؛ لذا برخی از [[فقها]] در [[استدلال]] به [[آیه شریفه]] برای قتال و جنگ با باغیان اشکال کرده و آیه را مربوط به [[باغیان]] مصطلح در [[فقه]] که جنبه [[سیاسی]] پیدا می‌کند، ندانسته و به دلایلی استدلال کرده‌اند:

# دلیل دوم، همان‌گونه که بیان شد، معنای اصطلاحی بغی، خروج بر «[[امام]] عادل‌» است در حالی که در این آیه شریفه، بحث از جنگ و قتال دو طائفه از مؤمنین است و ارتباطی به امام عادل ندارد {{متن قرآن|وَإِنْ طَائِفَتَانِ مِنَ الْمُؤْمِنِينَ اقْتَتَلُوا}}. پس مراد از آیه، باغی مصطلح در فقه نیست: {{عربی|استدلّ بهذه الآية المعاصر على قتال البغاة وهو خطاء فإنّ الباغي هو من خرج على الإمام العادل بتأويل باطل وحاربه وهو عندنا كافر لقوله{{صل}} لعليّ{{ع}} «يا عليّ حربك حربي وسلمك سلمي» فكيف يكون الباغي المذكور مؤمنا حتّى يكون داخلا في الآية ولا يلزم من ذكر لفظ البغي في الآية أن يكون المراد بذلك البغاة المعهودين عند [[أهل]] الفقه}}<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، ج۱، ص۳۸۶.</ref> و به همین دلیل است که [[قطب راوندی]] این آیه را دلیل بر قتال و جنگ با [[بغاه]] مصطلح [[فقهی]] قرار نداده بلکه آن را مختص به گروهی از [[مسلمین]] یا مؤمنین دانسته که بینشان جنگ درمی‌گیرد و گروهی بر گروه دیگر [[تجاوز]] و [[تعدی]] می‌کند‌. پس در این آیه، «بغی»، به معنای تعدی (معنای لغوی) است و نه به معنای مصطلح [[فقهی]] آنکه [[خروج بر امام عادل]] باشد. بنابراین با فرد [[متجاوز]] [[جنگ]] می‌شود تا به [[طاعت]] [[خداوند]] و امتثال اوامر او بازگردد {{عربی|ولذلك لم يجعلها الراونديّ حجّة على قتال البغاة بل جعلها في قسم من يكون من المسلمين أو المؤمنين فيقع بينهم قتال وتعدّى بعض على بعض فيكون البغي بمعنى التعدّي فيقاتل المتعدّي حتّى يرجع عن تعدّيه إلى طاعة الله وامتثال أوامره}}<ref>فاضل مقداد، کنز العرفان فی فقه القرآن، ج۱، ص۳۸۶ و ۳۸۷.</ref>. محقق خوئی هم در کتاب منهاج الصالحین، [[باغیان]] را به دو دسته تقسیم کرده، دسته اول کسانی که بر [[امام]]{{ع}} خروج می‌کنند و دسته دوم یک طائفه از [[مسلمانان]] که بر علیه طائفه دیگر [[شورش]] و خروج می‌نمایند. ایشان به این [[آیه]] به عنوان [[شاهد]] و دلیل برای دسته دوم از [[بغاة]] نقل می‌کند<ref>خوئی، سید ابوالقاسم، منهاج الصالحین، ج۱، ص۳۶۱.</ref>.

اول آنکه، آیه عنوان {{متن قرآن|مُؤْمِنِين}} را موقعی به این دو گروه نسبت داده که هنوز [[باغی]] نبوده‌اند بلکه تنها با هم [[قتال]] می‌کرده‌اند؛ چراکه ابتدای آیه که عنوان «مؤمنین‌» آورده شده، فقط به بحث جنگ و قتال آنان پرداخته شده است‌. سپس در ادامه به [[تعدی]] و [[بغی]] گروهی بر دیگری با عبارت {{متن قرآن|فَإِنْ بَغَتْ إِحْدَاهُمَا عَلَى الْأُخْرَى}} اشاره کرده که در این عبارت نیز ضمیر {{متن قرآن|هُمَا}} به {{متن قرآن|طَائِفَتَان}} برمی‌گردد و ربطی به کلمه {{متن قرآن|مُؤْمِنِين}} ندارد. به علاوه می‌توان گفت این عنوان، به اعتبار گذشته آنها که [[مؤمن]] بوده‌اند، به آنان نسبت داده شده است‌. در این صورت یا باید اعمّی شده و قائل به وضع مشتق برای اعمّ از متلبّس بالمبدأ بالفعل و ممّا انقضی عنه المبدأ شویم، یا بگوییم [[بغاه]] در این آیه به اعتبار اعتقاداتشان مؤمن خطاب شده‌اند و یا استعمال کلمه {{متن قرآن|مُؤْمِنِين}} در گروه باغی را مجاز و یا مجرد تسمیه بدانیم. این مطالب و توجیهات در باره [[آیات]] ۵ و ۶ [[سوره انفال]] هم مطرح می‌شود: {{متن قرآن|كَمَا أَخْرَجَكَ رَبُّكَ مِنْ بَيْتِكَ بِالْحَقِّ وَإِنَّ فَرِيقًا مِنَ الْمُؤْمِنِينَ لَكَارِهُونَ * يُجَادِلُونَكَ فِي الْحَقِّ بَعْدَمَا تَبَيَّنَ كَأَنَّمَا يُسَاقُونَ إِلَى الْمَوْتِ وَهُمْ يَنْظُرُونَ}}<ref>«چنان که پروردگارت تو را از خانه‌ات به درستی بیرون آورد با آنکه بی‌گمان دسته‌ای از مؤمنان ناخرسند بودند * با تو درباره حقّ پس از آشکار شدن آن چالش می‌ورزیدند گویی آنان را به سوی مرگ می‌رانند و آنان می‌نگرند» سوره انفال، آیه ۵-۶.</ref>. معلوم است که تعبیر {{متن قرآن|الْمُؤْمِنِينَ}} در [[آیه]]، مربوط به [[منافقین]] است چون {{متن قرآن|كَارِهُونَ}} بالاجماع صفت منافقین است<ref>نجفی، محمد حسن، جواهر الکلام، ج۲۱، ۳۲۳؛ سبزواری، سید عبدالأعلی، مهذّب الأحکام، ج۱۵، ص۲۰۱.</ref>. پس مشخص می‌شود که این‌گونه دلائل و توجیهات در آیات دیگر [[قرآنی]] هم مطرح است.

دوم آنکه، اطلاق آیه شامل همه گروه‌های [[مسلمانی]] می‌شود که علیه یکدیگر به [[جنگ]] و [[قتال]] برمی‌خیزند. این گروه‌ها ممکن است دو [[دولت اسلامی]] یا دو گروه غیر دولتی باشند. همچنین ممکن است یک گروه و افراد غیر دولتی علیه [[حکومت]] [[شورش]] کرده و باغی شوند و یا این [[بغی]] و شورش از ناحیه والیان و [[حکّام]] بر علیه [[مردم]] باشد‌. بنابراین [[قیام]] براندازانه یک گروه علیه حکومت مرکزی، تنها یکی از مصادیق موارد فوق است که همان «‌بغی‌» مصطلح [[فقهی]] است<ref>منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیه، ج۱، ص۶۱۳؛ مطهری، مرتضی، مجموعه آثار، ج۱۶، ص۶۲۷؛ فخر رازی، التفسیر الکبیر، ج۲۸، ص۱۲۶؛ پورحسین، مهدی، بغی و تمرد در حکومت اسلامی، ص۵۲</ref>.<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[سید امین ورعی|ورعی، سید امین]]، [[مستند قرآنی بغی در اصطلاح فقهی (مقاله)|مستند قرآنی بغی در اصطلاح فقهی]]، ص ۸۰.</ref>

دلیل یکم: برای تکمیل [[استدلال]] به آیه می‌توان گفت کلمه {{متن قرآن|طَائِفَتَانِ}} در آیه بدون هیچ اشکالی بر [[سپاه]] امام عادل و سپاه گروه [[باغی]] [[صدق]] می‌کند و این مصداق را هم شامل می‌شود. پس می‌توان آیه شریفه را درباره بغی مصطلح [[فقهی]] دانست؛ چراکه بغی بر سپاه امام عادل در واقع همان بغی بر خود [[امام]] است زیرا وقتی گروهی [[عزم]] بغی بر امام را داشته باشد، طبیعتاً باید با سپاه امام به [[جنگ]] و [[قتال]] بپردازد که این هم، مصداق قتال دو طائفه و بغی گروهی بر علیه گروه دیگر است<ref>منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیه، ج۱، ص۱۲۸.</ref>.

نقد و بررسی‌: این استدلال تمام به نظر نمی‌رسد زیرا درست است که در آیه شریفه کلمه {{متن قرآن|طَائِفَتَانِ}} می‌تواند بر سپاه امام عادل و سپاه گروه باغی صدق می‌کند اما این دیگر بغی بر امام عادل نخواهد بود بلکه بغی و [[شورش]] بر سپاه امام است در حالی که بغی مصطلح فقهی آن است که گروهی بر امام عادل تمرّد کنند که طبیعتاً امام، با سپاه خود به جنگ با آنان خواهد آمد، لکن در این صورت گفته می‌شود: این گروه بر امام عادل شوریده‌اند و نه بر سپاه او. به نظر می‌‌رسد این استدلال برای توجیه کلمه {{متن قرآن|طَائِفَتَانِ}} در آیه بیان شده است.

دلیل دوم: برای اثبات دلالت آیه بر بغی مصطلح فقهی، می‌توان به [[آیه شریفه]] به ضمیمه یک قیاس اولویّت [[استدلال]] کرد. وقتی به استناد آیه شریفه دفع گروه باغیِ بر گروهی از [[مؤمنین]]، [[واجب]] باشد، به طریق اولی دفع گروه باغیِ بر امام عادل مؤمنین، واجب خواهد بود {{عربی|والخدشة في الاستدلال بها بأنها في اقتتال طائفتين من المؤمنين لأمر ما لا في خروج طائفة على الإمام، مدفوعة. أولا بصدق الطائفتين على جند الإمام والباغي بلا إشكال، وثانيا بالأولوية القطعية. إذ لو وجب دفع الباغي على بعض المؤمنين فدفعه عن إمام المؤمنين يجب بطريق أولى}}<ref>منتظری، حسینعلی، دراسات فی ولایة الفقیه و فقه الدولة الإسلامیه، ج۱، ص۱۲۸.</ref>. این استدلال به نظر تامّ و قابل قبول می‌رسد‌.

'''[[روایت]] یکم''': [[ابوبصیر]] گوید به [[امام صادق]]{{ع}} عرض کردم: مفهوم واقعی این [[آیه]] چیست که [[خدا]] فرموده: «و چنانچه دو گروه از [[مؤمنان]] با یکدیگر جنگیدند، میان آن دو را [[اصلاح]] دهید و اگر یکی از آنان بر دیگری تعدّی و [[تجاوز]] کرد، با آنکه [[متجاوز]] است بجنگید تا به [[فرمان خدا]] بازگردد. پس اگر بازگشت، میان آنان را دادگرانه [[سازش]] دهید»؟ امام صادق{{ع}} در پاسخ فرمود: «آن دو گروه (از مسلمانانند). مفهوم واقعی این آیۀ شریفه، در [[جنگ]] [[بصره]] [با [[ناکثین]] یعنی [[بیعت‌شکنان]] [[جنگ جمل]]] روشن شد. آنها شایستۀ ([[حکم]]) این آیه بودند چون بر [[امیر مؤمنان]]{{ع}} ([[حضرت علی]]{{ع}}) شوریدند و در پی آن، بر امیر مؤمنان{{ع}} واجب شد با آنها بجنگد و به [[کشتار]] آنان بپردازد تا به فرمان خدا بازگردند و اگر باز نمی‌گشتند، طبق آنچه [همین آیه] که خدا نازل کرده بود، واجب بود [[شمشیر]] را از روی سرشان برندارد تا بازگردند و از تمرّد و بغی دست بکشند؛ چراکه آنان با میل و [[اراده]]، بدون آنکه مجبور باشند با آن حضرت [[بیعت]] کرده بودند و چنانکه [[خدای تعالی]] فرموده آنان همان گروه [[شورش]] گر بودند. همچنین بر [[امیر مؤمنان]]{{ع}} [[واجب]] بود پس از [[پیروز]] شدن، با آنها به [[عدالت]] [[رفتار]] کند هم‌چنان که [[پیغمبر]] [[خدا]]{{صل}} با [[مردم]] [[مکه]] چنین کرد‌؛ بر آنها [[منت]] نهاد و از آنان درگذشت. [[امیرالمؤمنین]] هم زمانی که بر اهل بصره پیروز شد، دقیقاً [[رفتاری]] مانند رفتار [[پیامبر کرم]]{{صل}} با [[اهل مکه]] را پیاده کرد<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۸، ص۱۷۹ و ۱۸۰.</ref>.

همان‌طور که ملاحظه می‌شود در این [[روایت]]، [[امام]]{{ع}} مفهوم واقعی [[آیه]] را [[شورش]] و [[بغی]] [[اصحاب جمل]] بر علیه [[حضرت علی]]{{ع}} در [[جنگ جمل]] آن هم در [[زمان]] [[خلافت]] وی به عنوان [[خلیفه مسلمین]] بیان می‌دارند یعنی از این آیه، برای بحث بغی گروهی بر علیه امام عادل و [[معصوم]] استفاده می‌کنند».

نقد و بررسی روایت‌: روایت با اینکه از نظر دلالت صحیح و قابل قبول است لکن دارای سندی ضعیف است لذا نمی‌تواند قابل استناد قرار گیرد. در این روایت، تمامی رواه امامی ثقه هستند لکن «علیّ بن الحسین» جدّاً ضعیف است و نسبت [[غلوّ]] به او داده شده است. اسم او نیز [[تحریف]] شده؛ چراکه نام اصلی و حقیق او «علیّ بن العبّاس الجراذینی» است<ref>نرم افزار درایة النور، نسخه ۲/۱.</ref>. به علاوه این روایت مورد عمل [[اصحاب]] قرار نگرفته تا این عمل، جابر ضعف سند باشد.

'''روایت دوم''': «[[حفص بن غیاث]] گوید: [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: مردی از علاقه‌مندان ما [[اهل بیت]]، از پدرم{{ع}} درباره جنگ‌های امیرالمؤمنین{{ع}} پرسید. [[امام باقر]]{{ع}} به او فرمود: [[خداوند]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} را با پنج [[شمشیر]] [[مبعوث]] کرد. سه مورد از این شمشیرها عیان و بیرون از غلاف هستند... یکی از اینها مکفوف (باز داشته شده) است و یکی از اینها نیز مغمود (در غلاف) است... اما شمشیر مکفوف آن است که بر علیه [[اهل بغی]] و [[اهل]] [[تأویل قرآن]] به کار می‌رود. خداوند می‌فرماید: «هرگاه دو گروه از [[مؤمنان]] با هم به [[نزاع]] و [[جنگ]] بپردازند در میان آنها [[صلح]] برقرار سازید و اگر یکی از آنها بر دیگری [[تجاوز]] کند با طائفه [[ظالم]] [[پیکار]] کنید تا به [[فرمان خدا]] باز گردد.»... زمانی که این [[آیه]] نازل شد، [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود: به تحقیق پس از من کسی خواهد آمد که همان گونه که من بر سر تنزیل و فرود آمدن [[قرآن]] جنگیدم، او بر سر [[تأویل]] آن خواهد جنگید. سپس از رسول خدا پرسیدند: آن شخص کیست؟ [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمود: همان کسی که در حال تعمیر کفش خویش است یعنی [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}}.

[[عمّار بن یاسر]] گفت‌: من سه بار همراه رسول خدا{{صل}} با این [[پرچم]] جنگیده‌ام و این چهارمین [[جنگ]] است‌. به [[خدا]] [[سوگند]]! اگر ما را بزنند و وادار به عقب‌نشینی کنند تا به نخلستان‌های [[سرزمین بحرین]] برسیم، باز هم [[یقین]] داریم که ما بر [[حق]] هستیم و آنان ([[دشمنان]]) [[باطل]] هستند و روش [[امیر المؤمنین]]{{ع}} با آنان همان روش رسول خدا{{صل}} بود که در [[زمان]] [[فتح مکّه]] [[خانواده]] آنها را [[اسیر]] نکرد و فرمود: هرکس در خانۀ خود را ببندد، در [[امان]] است و هرکس اسلحۀ خود را [[زمین]] بگذارد، در امان است. [[حضرت علی]]{{ع}} نیز در [[روز]] جنگ [[بصره]] [[[جنگ جمل]] با [[ناکثین]]] دستور داد: خانواده آنها را اسیر نکنید، مجروحان را نکشید و فراریان را تعقیب نکنید و هرکس درب خانه‌اش را بست و [[سلاح]] خود را بر زمین گذاشت، در امان خواهد بود... این شمشیرهایی است که [[خداوند متعال]]، [[حضرت محمّد]]{{صل}} را با آنها برانگیخت. پس هر کس اینها را [[انکار]] کند یا یکی از آنها یا بخشی از مأموریت یا [[احکام]] آنها را انکار نماید، نسبت به آنچه [[خداوند]] بر حضرت محمّد{{صل}} فرستاده [[کافر]] شده است»<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج‌۵، ص۱۰-۱۲.</ref>.

وقتی [[امام باقر]]{{ع}} به بخش «[[سیف]] مکفوف» می‌رسند، آن را شمشیری بر علیه [[اهل بغی]] و [[اهل]] [[تأویل قرآن]] بیان می‌کنند‌. سپس به قرائت آیه مورد بحث پرداخته و می‌فرماید: هنگامی که این آیه نازل شد، پیامبر اکرم{{صل}} فرمودند: پس از من کسی خواهد آمد که همان‌گونه که من بر سر تنزیل و فرود آمدن [[قرآن]] جنگیدم، او بر سر [[تأویل]] آن خواهد جنگید و او همان علی{{ع}} است. یعنی [[پیامبر اکرم]] این [[آیه]] را [[شاهد]] برای جنگ‌های [[حضرت علی]]{{ع}} آوردند و این [[شمشیر]] حضرت علی{{ع}}، شمشیری بر علیه [[بغاة]] است. پس این آیه بر [[بغی]] بر علیه امام عادل دلالت می‌کند. البته [[روایت]] بیان می‌کند که این آیه، دلالت بر بغی علیه امام عادل می‌کند اما نسبت به بغی گروهی از [[مؤمنین]] بر علیه گروهی دیگر ساکت است. البته احتمال دارد آیه معنایی اعم داشته باشد که خللی در بحث ایجاد نمی‌کند؛ چراکه جنگ‌هایی که [[امام علی]]{{ع}} انجام دادند، همگی در [[زمان]] [[خلافت]] و [[حکومت]] ایشان بود.

نقد و بررسی روایت: این روایت نیز با اینکه از نظر دلالت صحیح و قابل قبول است لکن دارای سندی [[ضعیف]] است لذا نمی‌تواند قابل استناد قرار گیرد. در سند این روایت، «[[قاسم بن محمد]]» امامی است لکن مورد [[رضایت]] و قبول علمای رجال واقع نشده است<ref>نرم افزار درایة النور، نسخه ۲/۱.</ref>. به علاوه این روایت مورد عمل [[اصحاب]] قرار نگرفته تا این عمل، جابر ضعف سند باشد.

'''روایت سوم‌''': «[[حبیب]] إبن أبی ثابت می‌گوید: وقتی [[مسجد]] بنا شد، [[عمّار]] [برای کمک به ساخت مسجد] دو سنگ را با خود حمل می‌کرد. [[رسول خدا]] به او فرمود‌: ای پدر یقظان! خودت را به [[سختی]] نینداز. [عمّار] گفت: من دوست دارم در این مسجد کار کنم‌. (پیامبر اکرم{{صل}}) دستی به پشت او کشید و گفت: تو از [[اهل]] بهشتی. تو را گروه [[باغی]] و متمرّد به [[قتل]] می‌رسانند»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج‌۳۳، ص۲۵.</ref>. این روایت با سندها و عبارات مختلف دیگری هم نقل شده است.