تنبیه: تفاوت میان نسخه‌ها

واژه تنبیه ابتدا به معنای بیدار کردن به کار می‌‌رفته<ref>لسان العرب، ج ۱۴، ص۲۸، "نبه".</ref>، به مرور [[زمان]] و پس از ورود به زبان فارسی افزون بر کاربرد در معنای بیدار کردن، معانی هوشیار کردن و [[آگاه کردن]] پس از [[غفلت]] را نیز به خود گرفته است. سپس در کاربرد مجازی و در عرف عام، چوب یا [[کتک زدن]]، [[سیاست]] کردن کوته اندیشان<ref>لغت نامه، ج ۴، ص۶۱۴۵ - ۶۱۴۶، "تنبیه".</ref> و [[تأدیب]] و گوشمال دادن را نیز تنبیه گفته‌اند<ref>فرهنگ فارسی، ج ۱، ص۱۱۴۸، "تنبیه".</ref>.

امروزه اصطلاح تنبیه بیش از هر چیز به حوزه علوم تربیتی و روان‌شناسی و به ویژه به مبحث "تقویت کننده‌های منفی" اختصاص داشته، تعریفی خاص یافته است. روان شناسان، به‌کارگیری محرک ناراحت کننده برای کاستن از احتمال وقوع [[رفتاری]] نامطلوب را تنبیه می‌‌نامند<ref>زمینه روانشناسی، ج ۱، ص۲۱۳؛ فرهنگ توصیفی روانشناسی، ص۱۰۳.</ref>. که عموما در پی رفتاری ناشایست صورت می‌‌پذیرد<ref>فرهنگ توصیفی روانشناسی، ص۱۰۳.</ref> زیربنای [[تربیت اسلامی]]، [[رحمت]]، گذشت، [[ارشاد]]، [[نصیحت]] و [[بشارت]] است و جایگاه تنبیه و [[مجازات]] ـ که خود جلوه ای از [[دوستی]] و [[محبت]] برای [[اصلاح]] و [[تربیت]] است و نه ابزار انتقامجویی ـ در مراحل بعدی و تنها به صورت عامل بازدارنده از [[انحراف]] و ناهنجاری مطرح است<ref>راهنما، ج ۳، ص۳۶۹؛ جواهرالکلام، ج ۳۱، ص۲۰۲.</ref>.<ref>[[عبدالرضا حدادیان|حدادیان، عبدالرضا]]، [[تنبیه (مقاله)|مقاله «تنبیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>

== تنبیه در [[قرآن]] ==

== مراحل و روش‌های تنبیه ==

# نکوهش و توبیخ لفظی: تنبیه، مراتب و مراحلی دارد که از نکوهش و توبیخ زبانی شروع می‌‌شود و در مراحل بعدی بر اساس ضوابطی و در قالبی قانونمند به اقدامات عملی، از جمله برخی گونه‌های تنبیه بدنی، منتهی می‌‌شود<ref>برای آگاهی بیشتر نک: تشویق و تنبیه، ص۱۰۲.</ref>. بر این اساس، [[آیات]] گوناگونی که [[کافران]] و [[گنهکاران]] را [[سرزنش]] یا [[تهدید]] کرده، یا اقداماتی عملی، مانند قهر کردن با آنها یا بکارگیری برخی تنبیه‌های بدنی درباره آنان را توصیه می‌‌کنند، به این بحث مربوط‌اند. در برخی آیات، از محرک‌های لفظی و شیوه بیان مطالب برای تنبیه مخاطبان استفاده شده است؛ به طور مثال: در آیات آغازین [[سوره عبس]]، لحن [[کلام الهی]] حاکی از نوعی توبیخ و تنبیه است و بدین وسیله هشدار می‌‌دهد که شایسته [[مؤمنان]] نیست از کسی به سبب [[فقر]] و ظاهر وی روی گردانند؛ چه بسا او [[انسانی]] [[پاک]] و از مقربان درگاه الهی باشد<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص۶۶۴.</ref>.

# [[تهدید]] و ترساندن: از دیگر محرک‌های بازدارنده که پس از [[بشارت]] و [[مدارا]] و به تناسب سماجت و [[لجاجت]] مخاطب، در [[قرآن]] به کار رفته، تهدید و ترساندن است؛ به طور مثال، [[خداوند متعال]] [[منافقان]] بیماردل و [[شایعه]] ساز [[مدینه]] را تهدید می‌‌کند که اگر به نشر شایعه و [[توطئه]] ضدّ [[رسول]] او{{صل}} و [[جامعه]] نوپای [[اسلامی]] ادامه دهند، [[پیامبر]]{{صل}} را بر آنان مسلط می‌‌کند تا از مدینه بیرونشان کند. افزون بر این، به کشته شدن و به دوری از رحمت الهی نیز تهدید می‌‌شوند<ref>سوره احزاب، آیه ۶۰-۶۱.</ref>.<ref>جامع البیان، ج ۱۲، ص۵۹؛ مجمع البیان، ج ۸، ص۵۸۱.</ref>.

# قهر و رویگردانی: از بهترین مراحل و روش‌های تنبیه که در [[قرآن کریم]] و [[روایات]] [[معصومان]]{{عم}} به آن توصیه شده و [[علم]] روانشناسی، به ویژه در مباحث [[تربیت فرزند]] تأکیدی فراوان بر آن می‌‌کند، رویگردانی و قهر و در اوضاع سخت‌تر، طرد و [[تبعید]] است<ref>سیری در تربیت اسلامی، ص۳۴۳؛ نیز نک: عده الداعی، ص۸۹. </ref>؛ به طور مثال، بر اساس [[آیه]] {{متن قرآن|قَالَ فَاذْهَبْ فَإِنَّ لَكَ فِي الْحَيَاةِ أَنْ تَقُولَ لَا مِسَاسَ وَإِنَّ لَكَ مَوْعِدًا لَنْ تُخْلَفَهُ وَانْظُرْ إِلَى إِلَهِكَ الَّذِي ظَلْتَ عَلَيْهِ عَاكِفًا لَنُحَرِّقَنَّهُ ثُمَّ لَنَنْسِفَنَّهُ فِي الْيَمِّ نَسْفًا}}<ref>«(موسی) گفت: برو که تو را در زندگی (کیفر) این است که بگویی: (به من) دست نزنید! و تو را موعدی است که در آن با تو خلاف نمی‌ورزند و (اینک) در خدایت که پیوسته در خدمتش بودی بنگر که آن را می‌سوزانیم سپس (خاکستر) آن را در دریا به هر سو می‌پاشیم» سوره طه، آیه ۹۷.</ref>، تنبیه [[سامری]] که در غیاب [[حضرت موسی]]{{ع}} [[بنی اسرائیل]] را به گوساله پرستی فرا خواند، این بود که به [[امر خدا]] و توصیه حضرت موسی{{ع}} به بنی اسرائیل، کسی با سامری همسخن، هم غذا و همنشین نشد<ref>مجمع البیان، ج ۷، ص۴۷.</ref> و او را از [[قوم]] و [[دیار]] بنی اسرائیل راندند و چنان مطرود گردید که در گمنامی و غربت مرد<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۲، ص۱۱۲.</ref>.

# تنبیه بدنی: شدیدترین و آخرین روش اِعمال محرک بازدارنده از کار ناشایست، تنبیه بدنی است. کتب [[تفسیری]] و منابع فقهی [[شیعه]] و [[اهل سنت]] به بررسی جواز این گونه تنبیه و [[احکام]] آن پرداخته و غالباً به [[آیات]] {{متن قرآن|وَخُذْ بِيَدِكَ ضِغْثًا فَاضْرِبْ بِهِ وَلَا تَحْنَثْ إِنَّا وَجَدْنَاهُ صَابِرًا نِعْمَ الْعَبْدُ إِنَّهُ أَوَّابٌ}}<ref>«و دسته‌ای گیاه در کف بگیر و با آن (یکبار همسرت را) بزن و سوگند مشکن؛ به راستی ما او را شکیبا یافتیم. نیکو بنده بود که اهل بازگشت (و توبه) بود» سوره ص، آیه ۴۴.</ref> و ... استناد جسته‌اند<ref>برای نمونه نک: مجمع البیان، ج ۳، ص۶۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص۲۱۳؛ جواهرالکلام، ج ۳۱، ص۲۰۷.</ref>. [[آیه]] به تنبیه جسمی، تصریح دارد. [[اجرای احکام]] [[قرآنی]] "حدود" و "[[قصاص]]" را می‌‌توان نوعی [[مجازات]] و تنبیه جسمی [[مجرمان]] دانست که سبب [[عبرت]] و پندگیری دیگران نیز هست<ref>[[عبدالرضا حدادیان|حدادیان، عبدالرضا]]، [[تنبیه (مقاله)|مقاله «تنبیه»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۹]].</ref>.