تربیت علمی در تربیت اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

 

از سوی دیگر، از مسائل مهم [[تربیت اسلامی]]، [[کشف]] اصول و روش‌های آموزش در [[سیره پیامبر]]{{صل}} و [[اهل بیت]]{{عم}} است. آیا آنان اصول و روش‌های ویژه‌ای را در [[آموزش احکام]] و [[معارف دینی]] به کار برده‌اند؟ اگر به کار برده‌اند آن اصول و روش‌ها کدام‌اند؟ از آنجا که [[معصومان]]{{عم}}، اسوه‌های کاملی برای [[بشریت]] هستند، [[انسان‌ها]] می‌‌توانند با [[اقتدا]] به ایشان و [[پیروی]] از راه و روش آنان، [[دنیا]] و [[آخرت]] خویش را تأمین کنند. معصومان{{عم}} با [[شناختی]] که از [[خدا]]، [[انسان]] و هستی دارند، [[حقیقت]] را دریافته‌اند و بر اساس آن عمل می‌کنند. گرچه آنان بیشترین همّ خویش را صرف تعالی [[روحی]] و آبادسازی آخرت می‌کنند، ولی از دیدگاه آنان، [[زندگی]] این جهانی نیز بخشی از حقیقت است که باید در راستای آخرت، از آن بهره جست؛ چنان که [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث| لَيْسَ‏ مِنَّا مَنْ‏ تَرَكَ‏ دُنْيَاهُ‏ لآِخِرَتِهِ وَ لَا آخِرَتَهُ لِدُنْيَاهُ}}<ref>صدوق، محمد بن علی، من لا یحضره الفقیه، ج ۳، ص۱۵۶.</ref>؛ «از ما نیست کسی که دنیایش را برای آخرتش و آخرتش را برای دنیایش ترک کند». از این رو، کارهای [[دنیوی]] آنان نیز بر اساس [[شناخت]] آنان از [[خدا]]، [[انسان]] و هستی است و از [[اتقان]] و [[استواری]] بیشتری برخوردار است. [[علوم]] آنان بیشتر [[الهی]] و یا برگرفته از [[پیامبر خدا]]{{صل}} است؛ بنابراین، شیوه‌های [[آموزشی]] آنان و اصول و روش‌هایی که آنان در [[آموزش]] به کار می‌برند، به گونه‌ای است که از نظر [[علمی]] و روانی بیشترین و بهترین تأثیر را در مخاطب می‌گذارد؛ چون برخاسته از شناخت [[حقیقی]] از انسان و [[روابط انسانی]] است.  

طرح سؤال: طرح کردن سؤال، دست‌کم در این حد که از مخاطب پرسیده شود که آیا مایل است فلان مطلب برایش بیان شود، می‌تواند توجه مخاطب را به معلم جلب کند. از این شیوه در [[سیره معصومان]]{{عم}} فراوان استفاده شده است. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} خطاب به عده‌ای فرمود: آیا [[فقیه]] [[حقیقی]] را برای شما معرفی نکنم؟ سپس فرمود: فقیه حقیقی کسی است که به [[مردم]] [[آزادی]] در [[گناه]] ندهد، آنان را از [[رحمت خدا]] [[نومید]] نسازد و از [[مکر]] [[خدا]] (عواقب [[معصیت]]) ایمن نکند، و با [[بی‌رغبتی]] به [[قرآن]]، چیز دیگری به جای آن نگزیند<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۲۰۱.</ref>. [[پیامبر]]{{صل}} نیز فرمود: {{متن حدیث|أَ لَا أَدُلُّكُمْ‏ عَلَى‏ سِلَاحٍ‏ يُنْجِيكُمْ‏ مِنْ أَعْدَائِكُمْ وَ يُدِرُّ أَرْزَاقَكُمْ قَالُوا بَلَى قَالَ تَدْعُونَ رَبَّكُمْ بِاللَّيْلِ وَ النَّهَارِ فَإِنَّ سِلَاحَ الْمُؤْمِنِ الدُّعَاءُ}}<ref>حر عاملی، محمد بن الحسن، وسائل الشیعة، ج ۴، ص۱۰۹۵.</ref>؛ «آیا شما را با سلاحی که از [[دشمن]] نجاتتان می‌دهد و روزی را بر شما سرازیر می‌‌سازد، آشنا نسازم؟ گفتند: چرا، فرمود: شبانه [[روز]] [[پروردگار]] خود را بخوانید (و [[دعا]] کنید)؛ زیرا [[سلاح]] [[مؤمن]] دعاست».

[[برانگیختن]] سؤال در ذهن مخاطب: از دیگر روش‌های جلب توجه مخاطب، این است که در ابتدای سخن، مطلب را به گونه‌ای بیان کنیم که در ذهن او سؤال طرح شود. در این صورت، مخاطب با طرح سؤال در بحث شرکت می‌کند و با توجه کامل، به سخن [[معلم]] گوش می‌‌سپرد. این شیوه نیز از شیوه‌هایی است که [[معصومان]]{{عم}} در آموزش‌های خود از بهره می‌گرفتند و با بیان مطلبی مبهم، مشکل و یا نامفهوم، در [[ذهن]] مخاطبان سؤال ایجاد می‌کردند. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث| أَكْثِرُوا مِنْ‏ ذِكْرِ هَادِمِ‏ اللَّذَّاتِ‏ فَقِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا هَادِمُ اللَّذَّاتِ قَالَ{{صل}}: الْمَوْتُ فَإِنَّ أَكْيَسَ الْمُؤْمِنِينَ أَكْثَرُهُمْ ذِكْراً لِلْمَوْتِ وَ أَحْسَنُهُمْ لِلْمَوْتِ اسْتِعْدَاداً}}<ref>نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج ۲، ص۱۰۰. .</ref>؛ «نابودکننده [[لذت‌ها]] را بسیار یاد کنید! گفتند: ای [[رسول خدا]]، نابود کننده لذت‌ها چیست؟ فرمود: [[مرگ]]؛ همانا زیرک‌ترین [[مؤمنان]] کسی است که بیش از همه به [[یاد مرگ]] و بهتر از همه، آماده مرگ باشد».

[[امام صادق]]{{ع}} نیز از [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} نقل فرمود که: بهترین شما همان صاحبان [[عقل]] هستند. گفته شد: صاحبان عقل چه کسانی‌اند؟ فرمود: آنان کسانی‌اند که [[اخلاق نیکو]] و [[حلم]] همراه با [[وقار]] دارند، [[صله ارحام]] می‌کنند و با [[مادران]] و [[پدران]] خود نیکورفتارند و با [[فقرا]] و [[همسایگان]] و [[یتیمان]]، هم‌پیمانند و... <ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۲، ص۲۴۰.</ref>. پیامبر اکرم{{صل}} در روایتی دیگر فرمود: {{متن حدیث| عَلَيْكُمْ‏ بِسِلَاحِ‏ الْأَنْبِيَاءِ فَقِيلَ وَ مَا سِلَاحُ الْأَنْبِيَاءِ قَالَ الدُّعَاءُ}}<ref>طباطبایی، محمد حسین، سنن النبی، ص۳۵۶.</ref>؛ «به [[سلاح]] [[پیامبران]] روی آورید. گفته شد: سلاح پیامبران چیست؟ فرمود: [[دعا]]».  

[[اصبغ بن نباته]] می‌گوید: از [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} شنیدم که می‌‌فرمود: [[حدیثی]] را برای شما می‌گویم که سزاوار است هر [[مسلمانی]] آن را [[حفظ]] کند. سپس به ما سپس رو کرد و فرمود: [[خداوند]] [[بنده]] مؤمنی را در این [[دنیا]] [[عذاب]] نمی‌کند، مگر اینکه برای او بهتر است تا اینکه او را در [[قیامت]] [[کیفر]] دهد، و [[گناه]] بنده‌ای را در این دنیا نمی‌پوشاند و او را [[عفو]] نمی‌کند، مگر اینکه برای او بهتر است تا اینکه او را در قیامت عفو کند<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۲۱۳.</ref>.  

 

در [[قرآن کریم]] نیز خطاب‌هایی از قول [[لقمان حکیم]]، برای سفارش به فرزندش نقل شده که از عبارت {{متن حدیث|یَا بُنَيَّ‏}} استفاده کرده است: {{متن قرآن|وَإِذْ قَالَ لُقْمَانُ لِابْنِهِ وَهُوَ يَعِظُهُ يَا بُنَيَّ لَا تُشْرِكْ بِاللَّهِ إِنَّ الشِّرْكَ لَظُلْمٌ عَظِيمٌ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که لقمان به پسرش- در حالی که بدو اندرز می‌داد- گفت: پسرکم! به خداوند شرک مورز که شرک، ستمی سترگ است» سوره لقمان، آیه ۱۳.</ref>.  

 

 

در مجموع می‌‌توان گفت که [[معصومان]]{{عم}} با استفاده از روش‌هایی چون، طرح سؤال، [[برانگیختن]] سؤال در [[ذهن]] مخاطب، تأکید بر اهمیت مطلب و استفاده از کلمات خطابی، توجه مخاطب را جلب می‌کردند<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۸۱.</ref>.

برای این کار، [[معصومان]]{{عم}} گاه ابتدا فردی را به جهلش [[آگاه]] می‌‌ساختند؛ پس از اینکه فرد از درون به علم و [[آگاهی]] [[احساس نیاز]] می‌کرد و از [[امام]] [[آموزش]] می‌خواست، امام به آموزش او می‌‌پرداخت. این کار از روی [[بخل]] [[علمی]] نبود، که این از ساحت آن بزرگان به دور است، بلکه به دلیل همین نکته [[آموزشی]]، یعنی ایجاد انگیزه بود. سیره‌ای که اکنون بیان خواهیم کرد، نمونه‌ای از همین شیوه است: روزی [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} به [[مسجد]] آمد، مردی نیز وارد مسجد شد و [[نماز]] گزارد؛ سپس نزد [[پیامبر]]{{صل}} آمد و [[سلام]] کرد. حضرت پاسخ سلام او را داد و فرمود: برگرد و نمازت را بخوان که نماز نخوانده‌ای! آن مرد نمازش را دوباره خواند و نزد پیامبر{{صل}} آمد و سلام کرد. حضرت باز فرمود: برگرد و نماز بخوان که نماز نخوانده‌‌ای! تا سه بار پیامبر{{صل}} چنین کرد. آن مرد پس از بار سوم که [[درمانده]] شده بود و نمی‌دانست [[عیب]] نمازش کجاست، گفت: به آن خدایی که تو را به [[حق]] برانگیخت، من بهتر از این نمی‌توانم [[نماز]] بخوانم، تو آن را به من بیاموز...<ref>بخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل، الصحیح، ج ۱، ص۱۹۲.</ref>.  

 

[[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} می‌‌فرماید: {{متن حدیث| أَيُّهَا النَّاسُ اعْلَمُوا أَنَّ كَمَالَ‏ الدِّينِ‏ طَلَبُ‏ الْعِلْمِ‏ وَ الْعَمَلُ‏ بِهِ‏ أَلَا وَ إِنَّ طَلَبَ الْعِلْمِ أَوْجَبُ عَلَيْكُمْ مِنْ طَلَبِ الْمَالِ إِنَّ الْمَالَ مَقْسُومٌ مَضْمُونٌ لَكُمْ قَدْ قَسَمَهُ عَادِلٌ بَيْنَكُمْ وَ ضَمِنَهُ وَ سَيَفِي لَكُمْ وَ الْعِلْمُ مَخْزُونٌ عِنْدَ أَهْلِهِ وَ قَدْ أُمِرْتُمْ بِطَلَبِهِ مِنْ أَهْلِهِ فَاطْلُبُوهُ...}}<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۱۹۶.</ref>؛ «ای [[مردم]]! بدانید که [[کمال دین]] در [[طلب علم]] و عمل به آن است و طلب علم بر شما واجب‌تر از [[طلب]] [[مال]] است؛ زیرا مال بین شما تقسیم و برای شما تضمین شده است. عادلی آن را بین شما قسمت و ضمانت کرده و به زودی به [[عهد]] خود [[وفا]] خواهد کرد، ولی [[علم]] را از شما پوشیده شده و نزد اهلش اندوخته است و شما دستور دارید که به دنبالش بروی، د و آن را بجویید... . در روایتی دیگر، [[امام صادق]]{{ع}} خطاب به [[اصحاب]] خود می‌‌فرماید: {{متن حدیث| مَنْ‏ حَفِظَ مِنْ‏ شِيعَتِنَا أَرْبَعِينَ‏ حَدِيثاً بَعَثَهُ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَالِماً فَقِيهاً وَ لَمْ يُعَذِّبْهُ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۱۵۳.</ref>؛ «هر کس از [[شیعیان]] ما [[چهل حدیث]] [[حفظ]] کند، [[خدای عزوجل]]، در [[قیامت]] او را عالمی [[فقیه]] [[محشور]] گرداند و عذابش نکند».

راوی می‌گوید: به [[امام هادی]]{{ع}} خبر رسید که یک فقیهی [[شیعی]] با یکی از ناصبیان بحث کرده و با دلیل او را محکوم و [[رسوا]] ساخته است. این مرد در حالی به مجلس [[امام]] وارد شد که تختی بزرگ برای بزرگان گذاشته بودند و امام در کنار آن تخت نشسته بود و در مقابل او نیز شمار بسیاری از [[علویان]] و [[بنی‌هاشم]] نشسته بودند. امام به استقبال این فقیه آمد و او را بر آن تخت نشاند. این امر بر بزرگان [[علوی]] و بنی‌هاشم گران آمد. علویان امام را بالاتر از آن می‌‌دانستند که از او [[گلایه]] کنند؛ اما بزرگ بنی‌هاشم عرض کرد: ای زاده [[رسول الله]]! چرا این اندازه فردی عامی را بر بنی‌هاشم، از طالبی و [[عباسی]]، مقدم می‌داری؟ امام فرمود: از این بپرهیزید که از کسانی باشید که [[خداوند]] درباره آنان فرموده است: «آیا ندیدی کسانی را که بهره‌ای از کتاب [آسمانی] داشتند به سوی [[کتاب الهی]] [[دعوت]] شدند، تا در میان آنان [[داوری]] کند؛ سپس گروهی از آنان روی می‌گردانند، در حالی که [از قبول [[حق]]] [[اعراض]] دارند؟»<ref>{{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى ٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ نَصِيبًۭا مِّنَ ٱلْكِتَـٰبِ يُدْعَوْنَ إِلَىٰ كِتَـٰبِ ٱللَّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ ثُمَّ يَتَوَلَّىٰ فَرِيقٌۭ مِّنْهُمْ وَهُم مُّعْرِضُونَ}} «آیا به کسانی ننگریسته‌ای که بهره‌ای از کتاب‌های (آسمانی) دارند، به کتاب خداوند فرا خوانده می‌شوند تا میان آنها داوری کند؛ آنگاه گروهی از آنها بر می‌گردند در حالی که روی گردانند» سوره آلعمران، آیه ۲۳.</ref>، آیا به داوری [[کتاب خدا]] [[راضی]] نیستید؟ گفتند: چرا، راضی هستیم! [[امام]] فرمود: آیا [[خداوند]] نمی‌فرماید: «کسانی را که به آنها [[علم]] داده شده است درجات عظیمی می‌بخشد»<ref>{{متن قرآن|يَـٰٓأَيُّهَا ٱلَّذِينَ ءَامَنُوٓا۟ إِذَا قِيلَ لَكُمْ تَفَسَّحُوا۟ فِى ٱلْمَجَـٰلِسِ فَٱفْسَحُوا۟ يَفْسَحِ ٱللَّهُ لَكُمْ وَإِذَا قِيلَ ٱنشُزُوا۟ فَٱنشُزُوا۟ يَرْفَعِ ٱللَّهُ ٱلَّذِينَ ءَامَنُوا۟ مِنكُمْ وَٱلَّذِينَ أُوتُوا۟ ٱلْعِلْمَ دَرَجَـٰتٍۢ وَٱللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ خَبِيرٌۭ}} «ای مؤمنان! چون در نشست‌ها به شما گویند جا باز کنید، باز کنید تا خداوند برایتان (در بهشت) جا باز کند و چون گویند: برخیزید، برخیزید تا خداوند (پایگاه) مؤمنان از شما و فرهیختگان را چند پایه بالا برد و خداوند از آنچه انجام می‌دهید آگاه است» سوره مجادله، آیه ۱۱.</ref>. پس [[خدا]] راضی نیست، مگر اینکه [[مؤمن]] عالم بر مؤمن غیر عالم [[برتری]] داده شود؛ چنان که راضی نیست مؤمن بر غیر مؤمن برتری داده شود<ref>نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج ۹، ص۵۲.</ref>.  

در [[روایت]] دیگری چنین می‌‌خوانیم: [[عربی]] [[بادیه نشین]] نزد [[امام حسین]]{{ع}} آمد و گفت: ای [[پسر رسول خدا]]! [[دیه]] کاملی بر عهده من است و از پرداخت آن عاجزم. به خود گفتم از کریم‌ترین افراد [[درخواست کمک]] کنم، و کریم‌تر از [[اهل بیت]] [[رسول خدا]] نیافتم. امام{{ع}} فرمود: ای [[برادر]] [[عرب]]، سه سؤال از تو می‌پرسم، اگر یکی را پاسخ گفتی، ثلث دیه را به تو می‌دهم، اگر دو تا را پاسخ گفتی، دو ثلث دیه را و اگر همه را پاسخ گفتی، همه [[دیه]] را به تو می‌دهم. [[بادیه نشین]] گفت: ای زاده [[رسول الله]]! آیا کسی چون تو که از [[اهل علم]] و شرفی، از کسی مثل من سؤال می‌کند؟! [[امام]] فرمود: آری؛ از جدم شنیدم که فرمود: [[نیکی]] به افراد باید به اندازه معرفتشان باشد. [[اعرابی]] عرض کرد: آنچه می‌خواهی بپرس، اگر پاسخ دادم که دادم وگرنه، از شما می‌‌آموزم و قدرتی نیست مگر از [[خدا]]»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۴۴، ص۱۹۶.</ref>.

[[امام حسین]]{{ع}} [[پرسش‌ها]] را مطرح کرد و اعرابی به همه آنها پاسخ گفت؛ در نتیجه امام{{ع}} [[انگشتر]] خود را با هزار دینار به او داد و فرمود: دینارها را به طلبکاران بده و انگشتر را نیز در مخارج [[زندگی]] صرف کن. اینگونه برخوردهای [[معصومان]]{{عم}} باعث [[تشویق]] [[اصحاب]] به [[فراگیری علم]]، و تقویت انگیزه آنان می‌شد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۸۴.</ref>.

شیوه [[تدریس امام]] [[باقر]] و [[امام صادق]]{{عم}} و به [[طور]] کلی همه معصومان{{عم}}، بدین گونه بود که همواره پرسش از سوی شاگردان و [[اصحاب]] بود و پاسخ از سوی ایشان. یکی از نویسندگان در این باره می‌‌نویسد: در [[مسجد]] پس از [[نماز]]، امام{{ع}} رو به [[مردم]] می‌کرد و یا حلقه درس طوری بود که صدر و ذیل نداشت و امام{{ع}} مسائل [[روز]] مردم را، که یک یک می‌پرسیدند، به آنان می‌‌آموخت و می‌‌فرمود: بپرسید هر چه می‌خواهید. هر یک از افراد، بر اساس مقتضای نیاز [[روحی]] و [[معنوی]] خود، یا برحسب احتیاجات محیط [[زندگی]] و [[احکام دین]]، مسائلی می‌‌پرسید و امام به او پاسخ می‌داد و سایرین هم می‌شنیدند<ref>عمادزاده، حسین، زندگانی معلم کبیر حضرت امام جعفر صادق، ج ۲، ص۹۹.</ref>.  

البته گاه معصومان{{عم}} حتی به محض شنیدن سؤال اصحاب زود پاسخ نمی‌گفتند، بلکه تلاش می‌کردند تا پاسخ را از خود پرسش کننده بشنوند و او را درگیر بحث کنند. به این [[سیره]] توجه کنید: [[محمد بن منصور]] می‌گوید: از امام [باقر یا صادق{{عم}}] درباره [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ}}<ref>«و چون کاری زشت کنند گویند: پدرانمان را بر همین کار یافته‌ایم و خداوند ما را به آن فرمان داده است، بگو: بی‌گمان خداوند به کار زشت فرمان نمی‌دهد؛ آیا درباره خداوند چیزی می‌گویید که نمی‌دانید؟» سوره اعراف، آیه ۲۸.</ref> پرسیدم، [[امام]] فرمود: آیا کسی را دیده‌ای که [[گمان]] کند [[خدا]] به [[زنا]]، [[شرب خمر]] و نظیر این [[محرمات]] امر کند؟ گفتم: نه. فرمود: پس این «فاحشه»‌ای که آنان ادعا می‌کنند خدا بدان امرشان کرده، چیست؟ گفتم: خدا و ولیش بهتر می‌دانند؛ فرمود: این در مورد «[[ائمه]] [[جور]]» است که مدعی‌اند خدا آنان را به [[حکومت]] بر [[مردم]] امر کرده است و حال آنکه خدا آنان را به چنین کاری امر نکرده است...<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۳۷۳.</ref>.

 

در این [[سیره]]، افزون بر اینکه ابتدا [[پرسش]] از سوی [[شاگرد]] مطرح شد، امام در پاسخ نیز او را شرکت داد تا خود [[فکر]] کند و درگیر بحث شود. این اصل دارای آثار [[آموزشی]] بسیاری از جمله؛ افزایش عمق [[یادگیری]]، افزایش گستره یادگیری، تحرک دانش‌پژوه و تنوع [[آموزش]]، [[استقلال علمی]] دانشجو و تحقق دانشجوی [[واقعی]] خواهد بود<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۸۷.</ref>.

توجه به تفاوت‌های فردی، از دیگر اصول آموزشی در [[سیره معصومان]]{{عم}} است. [[انسان‌ها]] هر یک در موقعیت و محیط ارثی و [[زیستی]] ویژه خود، [[رشد]] می‌کنند؛ از این رو، گرچه انسان‌ها دارای [[مشترکات]] فراوانی هستند، تفاوت‌های بسیاری نیز دارند. در این بحث درصدد بیان مشترکات و تفاوت‌های افراد نیستیم؛ آنچه مهم است اصل وجود تفاوت‌های [[انسانی]] است که این تفاوت نیز وجود دارد. [[قرآن کریم]] در این باره می‌‌فرماید: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ ذَكَرٍ وَأُنْثَى وَجَعَلْنَاكُمْ شُعُوبًا وَقَبَائِلَ لِتَعَارَفُوا إِنَّ أَكْرَمَكُمْ عِنْدَ اللَّهِ أَتْقَاكُمْ إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ خَبِيرٌ}}<ref>«ای مردم! ما شما را از مردی و زنی آفریدیم و شما را گروه‌ها و قبیله‌ها کردیم تا یکدیگر را باز‌شناسید، بی‌گمان گرامی‌ترین شما نزد خداوند پرهیزگارترین شماست، به راستی خداوند دانایی آگاه است» سوره حجرات، آیه ۱۳.</ref>.

 

البته این [[آیه]] گرچه بر بی‌تأثیری این تفاوت‌ها در [[قرب به خدا]] تأکید دارد، در عین حال، اصل وجود تفاوت را می‌پذیرد، همچنین، [[آیات]] دیگری بر وجود این تفاوت دلالت دارد؛ از جمله: {{متن قرآن|وَلَا تَتَمَنَّوْا مَا فَضَّلَ اللَّهُ بِهِ بَعْضَكُمْ عَلَى بَعْضٍ}}<ref>«و آنچه را که خداوند با آن برخی از شما را بر برخی دیگر برتری داده است آرزو نکنید» سوره نساء، آیه ۳۲.</ref>. [این تفاوت‌های طبیعی و [[حقوقی]]، برای [[حفظ]] [[نظام زندگی]] شما و بر طبق [[عدالت]] است].»... و نیز: {{متن قرآن|أَهُمْ يَقْسِمُونَ رَحْمَتَ رَبِّكَ نَحْنُ قَسَمْنَا بَيْنَهُمْ مَعِيشَتَهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَرَفَعْنَا بَعْضَهُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجَاتٍ لِيَتَّخِذَ بَعْضُهُمْ بَعْضًا سُخْرِيًّا وَرَحْمَتُ رَبِّكَ خَيْرٌ مِمَّا يَجْمَعُو}}<ref>«آیا آنان بخشایش پروردگارت را تقسیم می‌کنند؟ ماییم که توشه زندگی آنان را در زندگانی این جهان میانشان تقسیم کرده‌ایم و برخی از آنان را بر دیگری به پایه‌هایی برتری داده‌ایم تا برخی، برخی دیگر را به کار گیرند و بخشایش پروردگارت از آنچه آنان فراهم می‌آورند بهتر است» سوره زخرف، آیه ۳۲.</ref>.

 

بنابراین، اصل وجود تفاوت مسلم است و این تفاوت‌ها نیز برخی طبیعی و ارثی و برخی محیطی است. تفاوت‌های محیطی نیز برخی [[زیستی]] و برخی [[فرهنگی]] است. هر یک از این تفاوت‌ها می‌‌تواند روش‌های [[آموزشی]] متفاوتی را [[طلب]] کند و عدم توجه به این تفاوت‌ها می‌‌تواند در فرآیند [[آموزش]] اختلال ایجاد کند. [[معصومان]]{{عم}} در امر آموزش، به این اصل مهم توجه ویژه داشتند. [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} می‌‌فرماید: {{متن حدیث| إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِيَاءِ أُمِرْنَا أَنْ‏ نُكَلِّمَ‏ النَّاسَ‏ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۱، ص۸۵.</ref>؛ «همانا ما [[پیامبران]] مأموریم که با [[مردم]]، به اندازه عقلشان، سخن بگوییم».

تفاوت در [[عقل]]، یکی از جهت‌های تفاوت انسان‌هاست که [[پیامبر اسلام]]{{صل}} در این [[روایت]] فرمود: ما به رعایت آن [[مکلف]] هستیم. [[انسان‌ها]] در جهات دیگری نیز تفاوت دارند؛ از جمله: [[استعداد]] [[ذهنی]] و [[قدرت]] [[فهم]] و مانند آن، که آنها را نیز در [[آموزش]] باید در نظر گرفت. [[معصومان]]{{عم}} در آموزش‌های خود به این تفاوت‌ها توجه می‌‌کردند. [[محمد بن ابی نصر]] می‌‌گوید: {{متن حدیث| سَأَلْتُ أَبَا الْحَسَنِ الرِّضَا{{ع}} عَنْ مَسْأَلَةٍ فَأَبَى وَ أَمْسَكَ ثُمَّ قَالَ لَوْ أَعْطَيْنَاكُمْ‏ كُلَّمَا تُرِيدُونَ‏ كَانَ شَرّاً لَكُمْ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۲، ص۲۲۴.</ref>؛ «از [[امام رضا]]{{ع}} مسئله‌ای پرسیدم. [[امام]] پاسخ نداد؛ و فرمود: اگر هر چه را که شما بخواهید، برایتان بیان کنیم، برای شما [[زیان]] خواهد داشت».

[[جابر بن یزید جعفی]] نیز می‌گوید: [[امام باقر]]{{ع}} هفتاد هزار [[حدیث]] برایم بیان کرد که برای هیچ‌کس نقل نکرده‌ام و نخواهم کرد. به امام{{ع}} گفتم: فدایت شوم! به سبب آ آنچه از اسرارتان برای من بیان کردید و من برای هیچ‌کس نقل نکرده‌ام، بار سنگینی بر دوش خود [[احساس]] می‌کنم؛ گاه آنچنان در سینه‌ام فوران می‌کند که چیزی شبه [[جنون]] بر من عارض می‌شود! امام فرمود: ای جابر! هرگاه چنین شد، به بیابان برو و چاهی حفر کن و سرت را در [[چاه]] کن و بگو: [[محمد بن علی]]{{ع}} به من چنین و چنان گفت<ref>شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج ۲، ص۴۴۱.</ref>.  

 

آیا جز این است که این پاسخ‌های گوناگون به یک سؤال، به تفاوت و شرایط افراد سؤال کننده مربوط می‌‌شود؟ همچنین [[معصومان]]{{عم}} در آموزش‌های [[علمی]] خود، اغلب از روش [[پرسش و پاسخ]]، به ویژه قسم اول آن<ref>مبحث روش‌های آموزشی، روش سؤال و جواب (که پرسش از سوی شاگردان و پاسخ از سوی امام بود).</ref> استفاده می‌کردند<ref>این مطلب را در روش سؤال و جواب اثبات خواهیم کرد.</ref>، که این نیز از توجه ویژه معصومان{{عم}} به تفاوت‌های فردی حکایت می‌کند؛ زیرا در این روش، هر یک از شاگردان با توجه به علاقه، [[استعداد]] و [[تخصص]] خود، پرسش‌های خویش را مطرح می‌کردند و از امام پاسخ می‌‌شنیدند؛ به دیگر سخن، [[روش آموزش]] علمی معصومان{{عم}} روش آموزش فردی بود، به گونه‌ای که در این روش، از مزایای روش آموزش انفرادی امروزی استفاده و از عیب‌های آن پرهیز می‌‌شد؛ زیرا یکی از عیب‌های روش‌های [[آموزش]] انفرادی امروزی را [[ترویج]] [[گوشه‌گیری]] [[دانش‌آموزان]] و [[تشویق]] به [[انزوا]] می‌‌دانند و این، با [[هدف]] [[اجتماعی]] کردن دانش‌آموزان که از [[اهداف]] [[آموزش و پرورش]] است، منافات دارد؛ زیرا در این روش‌ها دانش‌آموز از [[اجتماع]] به دور است و با دیگران ارتباطی ندارد و به [[تنهایی]]، از [[معلم]] خود و یا از رایانه [[آموزش]] می‌بیند؛ اما در [[سیره معصومان]]{{عم}}، [[اصحاب]] و شاگردان همه در یک مکان گرد هم می‌‌آمدند و در عین حال، هر کس مسئله خاص خود را می‌‌پرسید و پاسخ می‌گرفت و با دیگران نیز در ارتباط بود.

 

این اصل دارای آثار آموزشی‌ای از جمله: افزایش کارآیی معلم، استفاده بهینه از تلاش‌های استاد، افزایش انگیره و افزایش عمق [[یادگیری]] است<ref>حسینی‌زاده، سید علی، سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت، ص۵۱.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۸۹.</ref>

در سیره معصومان{{عم}} به سطوح یادگیری توجه شده و سعی بر این است که یادگیری در سطوح عمیق‌تر صورت پذیرد. در روایتی آمده است: مردی نزد [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} آمد و از [[امام]]{{ع}} خواست که او را به کار [[نیکی]] [[نصیحت]] کند که با آن [[نجات]] یابد. علی{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|أَيُّهَا الْإِنْسَانُ اسْمَعْ‏ ثُمَّ‏ اسْتَفْهِمْ‏ ثُمَّ اسْتَيْقِنْ ثُمَّ اسْتَعْمِلْ وَ اعْلَمْ أَنَّ النَّاسَ ثَلَاثَةٌ...}}<ref>ورام، الزاهد ابی الحسین، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ص۴۸۰.</ref>؛ «ای [[انسان]] بشنو، سپس بفهم، سپس [[یقین]] کن، پس از آن عمل کن و بدان که [[مردم]] سه دسته‌اند...».

 

در این [[روایت]]، امام{{ع}} به چهار سطح از سطح‌های یادگیری اشاره کرده است: ۱. حفظ؛ ۲. فهم؛ ۳. یقین؛ ۴. کاربرد.

آنچه بیشتر در [[یادگیری]] مهم است، [[فهم]] است که این مرحله اگر تحقق نیابد، یادگیری سطحی خواهد بود و فائده چندانی ندارد. [[معصومان]]{{ع}}، افزون بر اینکه می‌کوشیدند یادگیری در سطح [[درک]] و فهم تحقق یابد، گاهی کسانی را که بر این امر کوشا نبودند، [[توبیخ]] می‌کردند. [[امام باقر]]{{ع}} می‌‌فرماید: اگر بر [[جوانی]] از [[جوانان]] [[شیعه]] دست یابم که در [[دین]] [[تفکر]] و [[تفقه]] نمی‌کند، بی‌درنگ او را [[تنبیه]] خواهم کرد<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۱، ص۲۱۴.</ref>.  

[[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} نیز فرمود: {{متن حدیث| اعْقِلُوا الْخَبَرَ إِذَا سَمِعْتُمُوهُ‏ عَقْلَ رِعَايَةٍ لَا عَقْلَ رِوَايَةٍ فَإِنَّ رُوَاةَ الْعِلْمِ كَثِيرٌ وَ رُعَاتَهُ قَلِيلٌ}}<ref>نهج البلاغه [ترجمه شهیدی]، حکمت ۹۸.</ref>؛ «چون سخنی را شنیدید در آن [[اندیشه]] کنید، اندیشه‌ای برای به کار بستن، نه برای به دیگران گفتن؛ زیرا [[راویان]] [[علم]] بسیارند، و کسانی که آن را به کار بندند، کم».

همچنین آن حضرت فرمود: {{متن حدیث| لا خیر فی علم لیس فیه التفکر}}<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۲۰۱.</ref>؛ «در علم بدون اندیشه خیری نیست؛ زیرا تفکر مقدمه و لازمه فهم است».

 

[[طبرسی]] نیز در [[حدیثی]] از [[ابن عباس]] آورده است: {{متن حدیث| كَانَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} إِذَا حَدَّثَ‏ الْحَدِيثَ‏ أَوْ سُئِلَ‏ عَنِ‏ الْأَمْرِ كَرَّرَهُ ثَلَاثاً لِيَفْهَمَ وَ يُفْهَمَ عَنْهُ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۱۶، ص۲۳۴.</ref>؛ «[[پیامبر]]{{صل}} هر گاه سخنی را بیان می‌کرد یا در مورد چیزی از او پرسشی می‌‌شد، آن را سه بار تکرار می‌کرد تا سؤال خوب روشن و سخن او خوب فهمیده شود».

تکرار مطلب، افزون بر اینکه موجب فهم بهتر آن می‌شود، موجب [[تأمل]] و تفکر نیز می‌‌شود؛ البته بر اساس [[کلام]] ابن عباس، تکرار برای فهم مطلب بوده، ولی محدود به آن نیست و این برداشت ابن عباس است و ممکن است این تکرار دلیل‌های متعددی داشته باشد که یکی از آنها، تأمل و تفکر در مطلب است، به ویژه آنکه آن حضرت [[پرسش]] پرسش‌گر را نیز تکرار می‌کرد تا شاید خود [[پیامبر]]{{صل}} نیز در آن [[تأمل]] کند. همچنین در [[روایت]] دیگری از [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} آمده است: {{متن حدیث| مَنْ‏ أَسْرَعَ‏ فِي‏ الْجَوَابِ‏ لَمْ‏ يُدْرِكِ‏ الصَّوَابَ‏}}<ref>خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، ج ۵، ص۳۳۷.</ref>؛ «کسی که در پاسخ دادن [[عجله]] کند، پاسخ [[درستی]] نخواهد داد». یعنی ابتدا باید در [[پرسش]] تأمل و [[تفکر]] کرد و آن را خوب فهمید؛ سپس به آن پاسخ داد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۹۲.</ref>.

[[عربی]] [[بادیه‌نشین]] - در [[جنگ جمل]] - از امیرمؤمنان علی{{ع}} پرسید: آیا شما می‌گویید: «[[خدا]] یکی است؟» [[مردم]] به او [[هجوم]] آوردند و گفتند: آیا نمی‌بینی [[امیرمؤمنان]]{{ع}} در حال تقسیم [[لشکر]] است؟ [[امام]]{{ع}} فرمود: رهایش کنید! آنچه اعرابی از آن می‌‌پرسد، همان چیزی است که ما برای آن با این [[قوم]] می‌جنگیم؛ سپس فرمود: ای اعرابی! اینکه گفته می‌شود «خدا یکی است» بر چهار وجه می‌تواند باشد: دو وجه آن در مورد [[خدا]] جایز نیست و دو وجه دیگر آن در مورد خدا صادق است... <ref>صدوق، محمد بن علی، توحید، ص۸۳.</ref>. فرصت‌هایی که برای [[انسان]] پیش می‌آید، نباید از دست برود، بلکه باید از آنها بیشترین استفاده برده شود. [[امام صادق]]{{ع}} می‌‌فرماید: {{متن حدیث|الْأَيَّامُ ثَلَاثَةٌ فَيَوْمٌ‏ مَضَى‏ لَا يُدْرَكُ‏ وَ يَوْمٌ‏ النَّاسُ‏ فِيهِ فَيَنْبَغِي أَنْ يَغْتَنِمُوهُ وَ غَداً إِنَّمَا فِي أَيْدِيهِمْ أَمَلُهُ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۷۸، ص۲۳۸.</ref>؛ «[[روزگار]] سه گونه است: دیروز که گذشته است و قابل بازگشت نیست و امروز که [[مردم]] در آن قرار دارند؛ پس سزاوار است که آن را [[غنیمت]] شمارند، و فردا که تنها می‌‌توانند آرزوی آن را داشته باشند».

 

[[معصومان]]{{عم}} در [[زندگی]] خود همواره از [[فرصت‌ها]]، به ویژه در امر [[آموزش]]، بیشترین استفاده را می‌‌بردند. در [[جنگ بدر]]، شماری از [[دشمنان]] به [[اسارت]] [[مسلمانان]] درآمدند که هر یک از آنها، باید برای [[آزادی]] خود چهار هزار درهم یا دینار یا کمتر می‌‌پرداخت. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: هر کس [[مالی]] ندارد باید به [[کودکان]] [[انصار]] سواد بیاموزد، تا [[آزاد]] شود»<ref>ابن سعد، محمد، الطبقات الکبری، ج ۲، ص۲۲.</ref>.

محدود کردن آموزش به زمانی خاص در [[روز]] موجب پایین آمدن کمیت و کیفیت [[تعلیم و تربیت]] [[جامعه]] است؛ از این رو معصومان{{عم}} همواره سعی داشتند از هر فرصتی برای ارتقای سطح [[علمی]] و [[فرهنگی]] جامعه استفاده کنند. آنان به هر بهانه‌ای باب گفتگو را باز می‌کردند و آن را به جلسه آموزش [[تغییر]] می‌دادند. به نمونه‌هایی از [[سیره]] آنها توجه کنید: [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} حال مردی را جویا شد. پاسخ داد: در [[خوف و رجا]] به سر می‌برم. [[امام]] فرمود: هر کس به چیزی [[امید]] داشته باشد آن را [[طلب]] می‌کند و هر کس از چیزی بترسد، از آن [[فرار]] می‌کند؛ نمی‌دانم [[خوف]] مردی که شهوتی بر او روی آورد و او آن را واننهد، چه معنا دارد و [[امید]] مردی که بلایی بر او نازل شود و [[صبر]] نکند، به چه معناست؟<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۲۱۲.</ref>.

 

همچنین شخصی از [[امام حسین]]{{ع}} کمک خواست، [[امام]] فرمود: «سؤال روا نیست، مگر در بدهی‌ای سنگین یا فقری ذلت‌بار و یا غرامتی گران. آن مرد گفت: من جز برای یکی از این موارد نیامده‌ام. امام دستور داد هزار دینار به او بدهند<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۲۵۱.</ref>.  امام{{ع}} حتی هنگامی که شخصی برای [[کمک مالی]] نزد او می‌‌آید، از [[آموزش]] آنچه مورد نیاز او بود، [[غفلت]] نکرده، بلکه کمال توجه را دارد و به آموزش او می‌‌پردازد. [[جابر بن عبدالله انصاری]] نیز می‌گوید: در [[بصره]] با [[امیر مؤمنان]]{{ع}} بودیم، وقتی از [[جنگ]] فارغ شدیم، آخر شب، امام نزد ما آمد و فرمود: چه می‌کنید؟ گفتیم: در [[مذمت]] [[دنیا]] سخن می‌گوییم، فرمود: ای جابر! چرا دنیا را مذمت می‌کنی؟ سپس [[خدا]] را [[حمد]] و ثنا گفت و فرمود: چه می‌شود مردمانی را که دنیا را مذمت می‌کنند و [[زهد]] به خود بسته‌اند؟ دنیا برای کسی که با آن راست باشد، [[خانه]] [[راستی]]، و برای کسی که آن را درست بفهمد، [[مسکن]] تندرسی، و برای کسی که از آن [[توشه]] بردارد، خانه [[بی‌نیازی]] است...<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۱۸۳.</ref>.

این اصل، افزون بر اینکه از به هدر دادن [[فرصت‌ها]] و نیز بسیاری از [[غیبت‌ها]]، [[تهمت‌ها]] و هتک [[حرمت‌ها]] [[پیشگیری]] می‌کند، از نظر [[آموزشی]] نیز بهترین [[فرصت]] آموزشی به شمار می‌‌آید. مسئله [[اوقات فراغت]]، امروزه از مهم‌ترین [[مشکلات]] برخی [[جوامع]] است، در حالی که این اوقات نه تنها از مشکلات نیست، بلکه اگر به [[درستی]] از آن بهره‌برداری شود، می‌‌تواند از بهترین فرصت‌ها باشد. اگر همه [[استادان]] و [[معلمان]] و به [[طور]] کلی همه [[انسان‌ها]]، این اصل آموزشی را در نظر داشته باشند و بر آن تکیه کنند و در هر فرصتی که در [[ارتباط با دیگران]] به آورند به آموزش بپردازند، [[شاهد]] جامعه‌ای [[فرهیخته]] و عالم خواهیم بود؛ از این روی است که [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} انسان‌ها را به سه گروه تقسیم می‌کند: «عالم ربانی، دانشجوی که در راه [[نجات]] است و کسانی که به دنبال هر صدایی می‌‌روند و با هر بادی می‌‌چرخند؛ در پرتو [[نور]] [[دانش]] نیستند تا [[هدایت]] شوند، و به تکیه‌گاهی تکیه ندارند تا نجات یابند»<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۱۶۳.</ref>.

 

بنابراین، می‌‌توان گفت: استفاده از [[فرصت‌ها]] در امر [[آموزش]]، از اصول [[آموزشی]] است؛ البته در این ارتباط نکته دیگری نیز وجود دارد و آن اینکه: از فرصت‌های متناسب، با محتوای آموزشی، نیز باید بهره برد؛ به بیانی دیگر، باید محتوای آموزشی را متناسب با [[فرصت]] پیش آمده [[انتخاب]] کرد و یا برای محتوای خاص، باید [[منتظر]] فرصتی مناسب بود، که البته این مطلب را با عنوان «[[اصل تناسب]] محتوا با موقعیت» بیان خواهیم کرد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۹۴.</ref>.

 

تحقق این اصل به دو صورت ممکن است: اول اینکه محتوا را متناسب با شرایط انتخاب کنیم و دیگر آنکه شرایط را متناسب با محتوای آموزشی [[تغییر]] دهیم؛ البته در مواردی که محتوای آموزشی ثابت است، به ناچار باید شرایط مناسب را ایجاد کرد، ولی در مواردی که محتوا ثابت نیست و قابل انعطاف و تغییر است محتوا و شرایط، هر دو تغییر پذیرند. در سیره معصومان{{عم}} هر دو صورت رخ داده است؛ برای نمونه در [[سیره پیامبر]]{{صل}} آمده است که: [[پیامبر خدا]]{{صل}} در [[روز عید قربان]] برای [[مردم]] [[خطبه]] خواند و فرمود: ای مردم! امروز چه روزی است؟ گفتند: [[روز]] محترمی است. فرمود: این [[شهر]] ([[مکه]]) چه شهری است؟ گفتند: شهر محترمی است. فرمود: این ماه ([[ذی‌حجه]]) چه ماهی است؟ گفتند: ماه محترمی است. فرمود: همانا [[خون]] شما و [[مال]] شما و آبروی شما بر یکدیگر، مانند این روز، در این شهر و در این ماه، [[محترم]] است و این مطلب را چندین بار تکرار کرد<ref>بخاری الجعفی، محمد بن اسماعیل، الصحیح، ج ۲، ص۱۹۱.</ref>.  

 

در نهایت، امام آنان را وادار کرد تا برخی از آنچه را که شنیده بودند، برای امام بازگویند؛ اما چون امام دانست که اینان کسانی هستند که از هر کس حدیث می‌شنوند و به [[صحت]] و سقم آن کاری ندارند، [[حدیثی]] متناسب با وضع آنان بیان کرد و فرمود: «بنویس: [[به نام خداوند بخشنده مهربان]]، پدرم از جدم برایم [[روایت]] کرد. کسی گفت: نام تو چیست؟ فرمود: از نامم نپرس. [[پیامبر خدا]]{{صل}} فرمود: [[خداوند]] [[ارواح]] را دو هزار سال پیش از بدن‌ها آفرید، سپس آنان را در هوا [[[آسمان]]] جای داد. آن روح‌هایی که در آنجا یکدیگر را می‌‌شناختند، در اینجا نیز با هم انس و [[الفت]] دارند و آن روح‌هایی که در آنجا یکدیگر را نمی‌شناختند، در اینجا نیز با هم [[اختلاف]] پیدا می‌کنند و هر کس به ما [[اهل بیت]] دروغی نسبت دهد، [[خداوند]] او را در [[قیامت]] [[کور]] و [[یهودی]] [[محشور]] می‌گرداند و اگر [[دجال]] را [[درک]] کند، به او [[ایمان]] می‌آورد و اگر او را درک نکند، در [[قبر]] به او ایمان می‌‌آورد»<ref>شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج ۲، ص۶۹۲.</ref>.

 

در این [[سیره]] نیز امام‌{{ع}} برای اینکه محتوای [[آموزشی]] را متناسب با وضعیت آنان [[انتخاب]] کند، ابتدا از وضعیت آموزشی و [[روحی]] آنان پرسید، آنگاه متناسب با آن، مطالبی را بیان فرمود. این [[رفتار]] [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} نیز بیانگر نوع دوم از این اصل (یعنی ایجاد شرایط متناسب با محتوا) است. [[جابر بن عبدالله انصاری]] می‌گوید: ... [[امام]] فرمود: با من بیا! با او رفتم، تا به گورستان رسیدیم؛ سپس فرمود: ای خاک‌نشینان! و ای [[غریبان]]! خانه‌های شما را [[مسکن]] ساختند و [[میراث]] شما را تقسیم کردند و [[همسران]] شما را به [[زناشویی]] بردند. این خبری است که ما داریم، شما چه خبری دارید؟ سپس اندکی [[تأمل]] کرد و سر برافراشت و فرمود: [[سوگند]] به کسی که آسمان را برافراشت تا بلندی گرفت، و [[زمین]] را گستراند تا پهناور شد! اگر به این [[مردگان]] [[اجازه]] سخن داده می‌‌شد، هر آینه می‌‌گفتند: ما بهترین [[توشه]] را [[تقوا]] یافتیم؛ سپس فرمود: جابر هرگاه خواستی بازگرد<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۱۸۳.</ref>.  

 

همچنین بر اساس این اصل، آموزش‌های [[معصومان]]{{عم}} بیشتر هنگامی ارائه می‌‌شد که [[اصحاب]] می‌خواستند کاری را شروع کنند و یا کاری را [[اشتباه]] انجام می‌دادند، در این‌گونه موارد، محتوای آموزشی متناسب با آن کار را به آنان ارائه می‌کردند؛ برای مثال [[امام صادق]]{{ع}} می‌‌فرماید: [[پیامبر]]{{صل}} هرگاه می‌خواست اصحاب را به [[جنگ]] بفرستد، آنان را جمع می‌کرد و می‌‌فرمود: «با نام و کمک [[خدا]] و در [[راه خدا]] و با [[[اعتقاد]] به][[دین]] [[رسول خدا]]، [[حرکت]] کنید و [[خیانت]] نکنید، [[مثله]] نکنید، [[حیله]] نکنید، پیرمرد [[ضعیف]] و [[کودک]] و [[زن]] را نکشید، درختی را قطع نکنید، مگر اینکه ناچار شوید و هر کدام از شما - ضعیف‌ترین یا [[برترین]] شما [[مسلمانان]] - مردی از [[مشرکان]] را [[پناه]] داد، او در [[امان]] است تا [[کلام خدا]] را بشنود، اگر پیرو شما شد، [[برادر دینی]] شماست و اگر سر باز زد، او را به جایگاه خویش برسانید و از پیرو خدا [[یاری]] بجویید»<ref>عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج ۲، ص۱۸۷.</ref>.

 

بنابراین، یکی از اصول آموزشی در [[سیره معصومان]]{{عم}}، اصل تناسب محتوای آموزشی با شرایط دانش‌آموز است؛ این اصل نیز دارای آثار آموزشی بسیاری از جمله؛ [[یادگیری]] بیشتر و بهتر، افزایش انگیزه یادگیری، همراه شدن [[آموزش]] عملی با آموزش نظری، آسان‌تر ساختن [[تدریس]] [[معلم]] و... است<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۲۹۷.</ref>.

از دیگر اصول آموزشی در سیره معصومان{{عم}} اصل عمل‌گرایی است؛ به این معنا که تلاش آن بزرگواران بر این بوده که مطالب آموزشی برای عمل آموخته شوند و به عمل بینجامند. تکیه بر این اصل را می‌‌توان از دو جهت [[تربیتی]] و آموزشی توجیه کرد. جهت تربیتی - که در بحث‌های پیشین نیز بدان اشاره شد - آن است که [[علمی]] که در عمل به کار [[دانش]] آموز یا دیگران نیاید، نه تنها بی‌فائده است که باری بر دوش دارنده آن خواهد بود و باید از آن پرهیز]] کرد. [[پیامبر{{صل}} فرمود: {{متن حدیث| كُلُّ‏ عِلْمٍ‏ وَبَالٌ‏ عَلَى‏ صَاحِبِهِ‏ إِلَّا مَنْ عَمِلَ بِهِ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۳۸.</ref>؛ «هر علمی، باری است بر دوش عالم، مگر اینکه به آن عمل کند».

 

[[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} نیز فرمود: {{متن حدیث| عِلْمٌ‏ بِلَا عَمَلٍ‏ حُجَّةٌ لِلَّهِ عَلَى الْعِبَادِ}}<ref>خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، ش ۶۲۹۶.</ref>؛ «[[علم بدون عمل]]، دلیل و مدرکی برای [[خدا]] علیه [[بندگان]] است». همچنین در [[روایت]] دیگری آمده است: مردی از پیامبر{{صل}} پرسید: چه چیز [[حجت]] [[جهل]] را از من بر می‌‌دارد؟ پیامبر{{صل}} فرمود: [[علم]]؛ پرسید: چه چیز حجت علم را از من بر می‌‌دارد؟ فرمود: عمل<ref>ورام، الزاهد ابی الحسین، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ص۷۲.</ref>.  

 

[[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث| الْعِلْمُ‏ مَقْرُونٌ‏ إِلَى‏ الْعَمَلِ‏؛ فَمَنْ‏ عَلِمَ عَمِلَ، وَ مَنْ عَمِلَ عَلِمَ، وَ الْعِلْمُ يَهْتِفُ بِالْعَمَلِ، فَإِنْ أَجَابَهُ، وَ إِلَّا ارْتَحَلَ عَنْهُ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۴۰.</ref>؛ «علم با عمل همراه است، کسی که بداند عمل می‌کند و کسی که عمل کند، خواهد دانست. علم، عمل را ندا می‌کند؛ اگر پاسخ داد، می‌ماند وگرنه، رخت بر می‌‌بندد».

راز اینکه در [[روایات]] و [[سیره معصومان]]{{عم}} این اندازه بر عمل کردن به علم تأکید شده - افزون بر کارورزی و جنبه‌های [[آموزشی]] آن - آن است که بر اساس [[جهان‌بینی اسلامی]]، آنچه برای [[انسان]] ماندگار است و در [[جهان آخرت]] برای او سودمند است، عمل [[انسان]] خواهد بود و جز عمل چیزی نمی‌ماند. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث|الْمَرْءُ لَا يَصْحَبُهُ‏ إِلَّا الْعَمَلُ‏}}<ref>خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، ش ۹۹۹.</ref>؛ «چیزی جز عمل، انسان را [[همراهی]] نخواهد کرد». عمل است که [[شخصیت انسان]] را شکل می‌دهد و [[حقیقت]] او را می‌سازد. [[علمی]] که به عمل نینجامد، هیچ تأثیری در شخصیت انسان نمی‌گذارد؛ بنابراین، [[ارزش]] [[علم ذاتی]] نیست، بلکه غیری است یعنی ارزش [[علم]] به عمل کردن است و گاه ممکن است به [[ضد ارزش]] تبدیل شود؛ البته چون معمولاً علم در انسان تأثیر می‌گذارد، همواره برای آن ارزش قائل‌اند. علمی که به عمل نینجامد، تنها در یک صورت برای انسان مفید است و در جهان آخرت ارزش خواهد داشت و آن در صورتی است که از راه [[نوشتن]] و یا [[آموزش دادن]] به دیگران به [[ارث]] گذاشته شود که این نیز نوعی عمل است. [[امام رضا]]{{ع}} فرمود: [[ثواب]] هفت چیز پس از [[مرگ]] برای [[آدمی]] نوشته می‌شود: مردی که درختی بکارد، یا چاهی حفر کند، یا چشمه‌ای جاری سازد، یا مسجدی بسازد، یا کتابی بنویسد، یا علمی به ارث بگذارد، یا فرزند صالحی باقی بگذارد که پس از مرگ برای او [[طلب مغفرت]] کند<ref>ورام، الزاهد ابی الحسین، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ص۴۲۹.</ref>.

 

بنابراین، ارزش علم به [[هدایت‌گری]] و راهنمای عمل بودن آن است. امیرمؤمنان علی{{ع}} می‌فرماید: {{متن حدیث| الْعِلْمُ‏ قَائِدٌ وَ الْعَمَلُ‏ سَائِقٌ‏...}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۷۸، ص۴۵.</ref>؛ «علم [[راهبر]] و راهنماست و انسان را به دنبال می‌کشد و عمل انسان را به جلو می‌راند...».

[[علی بن هاشم بن البرید]] از پدرش نقل می‌کند: مردی نزد [[امام سجاد]]{{ع}} آمد و مسائلی را پرسید و [[امام]] او را پاسخ داد. بار دیگر آمد تا مانند همان مسائل را بپرسد، امام{{ع}} فرمود: {{متن حدیث| مَكْتُوبٌ فِي الْإِنْجِيلِ لَا تَطْلُبُوا عِلْمَ مَا لَا تَعْلَمُونَ وَ لَمَّا تَعْمَلُوا بِمَا عَلِمْتُمْ‏ فَإِنَّ الْعِلْمَ إِذَا لَمْ يُعْمَلْ بِهِ لَمْ يَزْدَدْ صَاحِبُهُ إِلَّا كُفْراً وَ لَمْ يَزْدَدْ مِنَ اللَّهِ إِلَّا بُعْداً}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج۱، ص۴۴.</ref>؛ «در [[انجیل]] نوشته است که: [[دانش]] آنچه را که نمی‌دانید [[طلب]] نکنید، تا وقتی که به آنچه می‌دانید، عمل کرده باشید؛ زیرا اگر به [[علم]] عمل نشود، چیزی جز [[کفر]] و [[دوری از خدا]] به صاحبش نمی‌افزاید».

 

چنان که در این [[سیره]] [[مشاهده]] می‌‌شود، [[امام]] حتی [[آموزش]] نمی‌دهد، مگر اینکه به آموزه‌های گذشته عمل شود. البته در این سیره، با توجه به بعد [[تربیتی]] عمل است که امام بر عمل [[اصرار]] دارد، در عین حال، این تأکید بر عمل، آثار [[آموزشی]] نیز دارد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۰۰.</ref>.

 

سماعه می‌گوید: شخصی از [[ابوحنیفه]] از «لا شیء» پرسید. ابوحنیفه از پاسخ عاجز ماند و گفت: با این استر به سراغ امام رافضیان [[[امام صادق]]{{ع}}] برو و آن را به او به «لا شیء» بفروش. آن شخص دهنه استر را گرفت و نزد امام صادق{{ع}} آمد. امام فرمود: ابوحنیفه تو را [[مأمور]] فروش این استر کرده است؟ گفت: آری. امام فرمود: به چند؟ گفت: به «لا شیء». امام فرمود: چه می‌گویی؟ شخص گفت: [[حقیقت]] را می‌گویم [آنچه ابوحنیفه گفته است]؛ امام فرمود: آن را از تو به «لا شیء» خریدم و به غلامش فرمود: آن را به آغل ببر. [[محمد بن الحسن]] [مأمور ابوحنیفه] مدتی [[منتظر]] ثمن ماند، اما خبری نشد. به [[امام]] عرض کرد: فدایت شوم بهای استر چه شد؟ امام فرمود: فردا بیا تا آن را به تو بدهم. [[محمد بن الحسن]] نزد [[ابوحنیفه]] رفت و مطلب را گزارش کرد. ابوحنیفه خوشحال شد و فردا برای گرفتن بهای استر نزد امام آمد.

 

[[علی بن جعفر]]، از [[امام کاظم]]{{ع}} نقل می‌کند که فرمود: پدرم، دستم را گرفت و فرمود: فرزندم! پدرم محمد بن علی‌{{ع}} دستم را گرفت، چنان که من دست تو را گرفتم، و فرمود: پدرم [[علی بن الحسین]]{{ع}} دستم را گرفت و فرمود: فرزندم! [[کار نیک]] را نسبت به هر کس که آن را از تو [[طلب]] کند، انجام ده؛ پس اگر او شایسته [[خدمت]] بود که [[حق]] به حق‌دار رسیده است و اگر او شایسته نبود، دست‌کم تو شایسته آن کار بوده‌ای و اگر مردی، در حالی که در سمت راست تو ایستاده است، تو را [[ناسزا]] گفت و به سمت چپ تو رفت و از تو [[عذرخواهی]] کرد، عذر او را بپذیر»<ref>ورام، الزاهد ابی الحسین، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ص۴۶۶.</ref>.  

در این [[سیره]]، [[امام سجاد]]{{ع}} دست فرزند خود - [[امام باقر]]{{ع}} - را می‌‌گیرد و در آن حال و با کیفیت خاص، این مطلب را به او [[آموزش]] می‌دهد. امام باقر{{ع}} نیز در حالی که مطلب را به همان کیفیت خاص به فرزندش - [[امام صادق]]{{ع}} - آموزش می‌‌داد، کیفیت آموزش پدرش را نیز یادآور شد؛ همچنین امام صادق{{ع}} نیز به همان سبک، فرزندش - امام کاظم{{ع}} - را آموزش داد. محتوایی که به این سبک آموزش داده شود، هرگز فراموش شدنی نیست و یا دست‌کم بسیار دیر فراموش می‌شود و اگر فراموش هم بشود، به [[راحتی]] یادآوری می‌‌شود؛ زیرا آموزش به همراه [[رفتاری]] خاص صورت گرفته و چون معمولاً [[رفتار]] زودتر یاد گرفته و دیرتر فراموش می‌‌شود، [[یادگیری]] آسان‌تر صورت می‌گیرد؛ از سوی دیگر نوع رفتار نیز محبت‌آمیز است و این نیز در [[یادگیری]] بهتر و آسان‌تر تأثیر می‌گذارد. گذشته از آنها، بیان کیفیت [[آموزش]] [[پدران]] از سوی [[امامان]] [[باقر]]، صادق و کاظم{{عم}} نیز خود عامل مؤثری در یادگیری و به خاطر سپاری بهتر خواهد بود.

 

[[کمیل بن زیاد نخعی]] نیز می‌گوید: [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} دستم را گرفت و به بیابان برد؛ چون به صحرا رسید، آهی کشید و فرمود: [[کمیل]]! این [[دل‌ها]] ظرف است، بهترین آنها نگاه‌دارنده‌ترین آنهاست؛ پس آنچه را به تو می‌گویم به خاطر بسپار<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، حکمت ۱۴۷.</ref>.

 

 

استفاده از [[تمثیل]] و [[تشبیه]] نیز در راستای تحقق این اصل آموزشی است. پیامبر اکرم{{صل}} [[دین]] را به درختی [[استوار]] و در حال [[رشد]]، تشبیه می‌کند که [[ایمان]]، اصل آن و [[زکات]]، فرع آن و [[نماز]]، آب آن و [[روزه]]، ریشه‌های آن و [[اخلاق نیک]]، برگ آن... و دوری از [[محرمات]]، میوه آن است؛ سپس می‌‌فرماید: «همان‌گونه که درخت جز با میوه [[پاکیزه]] کامل نمی‌شود، [[ایمان]] نیز جز با دوری از [[محرمات]] کامل نمی‌گردد»<ref>نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج ۱۱، ص۲۷۹.</ref>.

 

[[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} نیز در روایتی، [[دنیا]] را به ماری [[تشبیه]] می‌کند که وقتی آن را لمس کنی، نرم و لطیف، ولی نیشش دردناک است...»<ref>مفید، محمد بن محمد، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ۱، ص۲۲۷.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۰۲.</ref>

 

این دو [[سیره]] نیز می‌تواند نمونه‌هایی از ارزیابی پس از آموزش باشد. از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] شده است که روزی از یکی از شاگردان خود پرسید: «از من چه آموخته‌ای؟» گفت: هشت مسئله از شما آموخته‌ام. [[امام]] فرمود: «آنها را برایم بازگو». گفت: اول اینکه دیدم هر محبوبی [[دوست]] خود را به هنگام [[مرگ]] رها می‌کند؛ از این رو [[همت]] خود را صرف چیزی کردم که مرا در [[تنهایی]] رها نکند، بلکه انیس تنهایی‌ام باشد و آن [[کار نیک]] است. امام فرمود: «به [[خدا]] قسم، چه [[نیک]] آموخته‌ای...»<ref>ورام، الزاهد ابی الحسین، تنبیه الخواطر و نزهة النواظر، ج ۱، ص۳۱۱.</ref>.  

 

[[حماد بن عیسی]] نیز می‌گوید: امام صادق{{ع}} روزی به من فرمود: آیا [[نیکو]] نماز می‌‌گزاری؟ گفتم: آقای من، من کتاب حریز در نماز را حفظم؛ امام فرمود: [[حفظ]] آن بر تو لازم نیست، بلند شو و نماز بگزار! [[حماد]] می‌گوید: در برابر امام رو به [[قبله]] به نماز ایستادم و [[رکوع]] و [[سجده]] کردم. امام فرمود: حماد نیکو نماز نمی‌گزاری! چه [[زشت]] است برای [[انسان]] که شصت یا هفتاد سال از عمرش بگذرد و یک نماز کامل با تمام حدود و شرایطش اقامه نکرده باشد. حماد می‌گوید: در خود [[احساس]] [[سرافکندگی]] کردم و به امام عرض کردم: فدایت شوم! نماز را به من بیاموز! امام رو به قبله ایستاد و... <ref>نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج ۴، ص۸۳.</ref>.  

سؤال [[امام]] صادق‌{{ع}} از [[مفضل بن عمر]] نیز می‌تواند نمونه‌ای از ارزیابی در حین [[آموزش]] (مرحله‌ای) باشد. در این [[سیره]]، امام در حین [[مباحثه]] با [[مفضل]]، فرمود: {{متن حدیث| يَا مُفَضَّلُ وَ مَا عِلْمُكَ‏ بِأَنَّ‏ الظَّالِمَ‏ لَا يَنَالُ‏ عَهْدَ الْإِمَامَةِ قَالَ الْمُفَضَّلُ يَا مَوْلَايَ لَا تَمْتَحِنِّي بِمَا لَا طَاقَةَ لِي بِهِ وَ لَا تَخْتَبِرْنِي وَ لَا تَبْتَلِنِي فَمِنْ عِلْمِكُمْ عَلِمْتُ وَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ عَلَيْكُمْ أَخَذْتُ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۵۳، ص۲۵.</ref>؛ «مفضل! به چه دلیل می‌گویی [[امامت]] به [[ظالم]] نمی‌رسد. مفضل گفت: آقای من! مرا به آنچه بر آن توان ندارم [[امتحان]] نکن و مرا مورد [[آزمون]] و امتحان قرار مده. هر آنچه که شما به من بیاموزی می‌‌آموزم و از [[فضل خدا]] بر شما دریافت می‌کنم».

 

در این [[روایت]] به گفته مفضل، امام درصدد امتحان و [[آزمایش]] او بود و او [[اقرار]] کرد که هر چه را شما به من بیاموزید یاد می‌گیرم و فراتر از آن نمی‌دانم. البته امام درصدد ارزیابی [[یادگیری]] او نبود، بلکه می‌خواست بداند [[میزان]] [[آگاهی]] و آشنایی مفضل با [[قرآن]] و [[تأمل]] او در قرآن چگونه است؛ زیرا در سؤال بعدی، امام از او درباره آیاتی که [[کافران]] را ظالم می‌‌داند، پرسید و مفضل نیز پاسخ داد. ارزیابی امام صادق‌{{ع}} از [[مناظره]] [[اصحاب]] خود، نمونه‌ای دیگر از ارزشیابی مرحله‌ای است<ref>امروزه نیز در بخش ارزشیابی، به لزوم سه نوع ارزشیابی برای آموزگار اشاره می‌شود: ارزشیابی تشخیصی یا ورودی؛ ارزشیابی مرحله‌ای؛ و ارزشیابی پایانی.</ref>.

 

 

به این ترتیب امام{{ع}} آموخته‌های شاگردان خود را ارزیابی کرد و به آنان فهماند که کدام یک از این راه‌ها درست‌تر است<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۰۵.</ref>.

زمانی که از [[تربیت]] سخن می‌گوییم و آن را از ابعاد و وجوه مختلف بررسی می‌کنیم، طبعاً مسئله روش [[تربیتی]] نیز مطرح می‌شود. با توجه به اهمیتی که روش تربیتی [[معصومان]]{{عم}} به منظور ارائه محتوا و اثرگذاری آن بر روی مخاطب دارد در این مبحث به بررسی روش‌های آموزشی مبتنی بر سیره تربیتی پیامبر{{صل}} و اهل بیت{{عم}} خواهیم پرداخت. در این راستا ابتدا مفهوم روش را در لغت و اصطلاح تعریف و تفاوت آن را با فن و شیوه بیان می‌کنیم، سپس برخی از مهم‌ترین روش‌های آموزشی؛ یعنی روش خطابه، مناظره، و سؤال و جواب را در [[سیره معصومان]]{{عم}} بررسی خواهیم کرد.

 

'''مفهوم روش''': روش، معادل کلمه انگلیسی method در لغت به معانی متعدد، از جمله: قاعده، [[قانون]]، [[شیوه]]، اسلوب، سبک، منوال و... آمده است<ref>شعاری‌نژاد علی اکبر، فرهنگ علوم رفتاری، ذیل method.</ref>. روش، در اصطلاح نیز به چند معنا، از جمله معانی زیر آمده است: - راه [[منظم]] و سیستماتیک بررسی [[حقایق]] و مفاهیم (همان‌جا)؛ تعیین طریق انجام یک فعالیت یا امر<ref>حسینی نسب، سید داوود و اصغر اقدم، فرهنگ تعلیم و تربیت، ص۴۹۷.</ref>؛ راهی که به منظور دستیابی به [[حقیقت]] در [[علوم]] باید پیمود<ref>ساروخانی، باقر، دائرة المعارف علوم اجتماعی، ص۴۴۶.</ref>.  

# مجموعه راه‌هایی که [[انسان]] را به [[کشف]] مجهولات و [[حل مشکلات]]، [[هدایت]] می‌کند؛

# مجموعه قواعدی که هنگام بررسی و [[پژوهش]] [[واقعیات]] باید به کار برد؛

# مجموعه ابزار یا فنونی که [[آدمی]] را در این مسیر، از مجهولات به معلومات راهبری می‌‌نمایند<ref>ساروخانی، باقر، دائرة المعارف علوم اجتماعی، ص۴۴۶.</ref>.  

 

با توجه به معانی لغوی و اصطلاحی که بیان شد فنّ<ref>technique.</ref> نیز، هم به معنای اصل آمده است و هم به معنای روش. اما برخی «روش» را اعم از «فنّ» و «اصل» دانسته‌اند<ref>ساروخانی، باقر، دائرة المعارف علوم اجتماعی، ص۸۱۲.</ref>.  

 

خطابه - از ماده «خطب» - به معنای [[کلامی]] است که بین دو نفر رد و بدل می‌‌شود<ref>ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، ذیل: «خطب».</ref>. در اصطلاح [[اهل]] منطق، خطابه از صناعات [[خمس]] به شمار می‌‌رود که در آن با [[سخن گفتن]] در برابر دیگران، می‌‌توان آنان را [[اقناع]] کرد. خطابه از صناعات دیگر ([[برهان]]، [[جدل]]، [[سفسطه]] و [[شعر]]) نافذتر و مؤثرتر است<ref>خوانساری، محمد، شرح غررالحکم و دررالکلم، ص۱۰۷.</ref>. [[ارسطو]] می‌گوید: خطابه، صناعتی است که توسط آن بتوان در هر امری از امور جزئی، دیگران را در حد امکان اقناع نمود<ref>ضیائی، علی اکبر، آیین سخنوری و نگرش بر تاریخ آن، ص۳.</ref>.  

 

شایان ذکر است که خطابه با [[موعظه]] برابر نیست، بلکه به یک معنا خطابه غیر از [[موعظه]] است و به یک معنا موعظه مصداقی از خطابه است. استاد [[شهید مطهری]] در این باره می‌گوید: «خطابه با موعظه فرق دارد؛ زیرا خطابه [[صناعت]] است و جنبه فنی دارد و [[هدف]] آن تحریک [[احساسات]] و [[عواطف]] است؛ اما هدف موعظه تسکین [[شهوات]] و [[هواهای نفسانی]] است و بیشتر جنبه منع و ردع دارد. اگر هدف خطابه را مطلق [[اقناع]] بدانیم، [[وعظ]] و موعظه هم قسمتی از خطابه است<ref>مطهری، مرتضی، سیری در نهج‌البلاغه، ص۲۳۷.</ref>.

 

توجه به این نکته نیز لازم است که موعظه در «فن» بودن چیزی از خطابه کم ندارد و هر کسی نمی‌تواند بدون [[آموزش]] و کسب آگاهی‌های لازم درباره روش موعظه، به موعظه بپردازد، گرچه برخی از ویژگی‌های آن، از قبیل تُن صدا و گیرایی سخن، [[خدادادی]] است؛ چنان که خطابه نیز چنین است<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۳۱.</ref>.

تاریخچه خطابه به گذشته‌های دور و حتی به یونان قدیم، باز می‌گردد؛ زیرا در یونان قدیم نیز خطابه مطرح بود و سخنرانان مشهوری، مانند هومر و سولون، در آن [[زمان]] وجود داشتند. [[ارسطو]] نیز از جمله کسانی است که در یونان قدیم، در تدوین و گسترش فن خطابه تلاش فراوانی کرد. خطابه، در میان عرب‌های [[جاهلی]] و پیش از [[اسلام]] نیز جایگاه داشت؛ زیرا در آن عصر، [[مردم]] سواد کمی داشتند؛ از این رو سران [[قبائل]] در [[بسیج]] افراد [[قبیله]] برای [[جنگ]] و [[ترساندن دشمن]] و کارهای [[اجتماعی]] دیگر و توجیه مردم، نیاز داشتند که یا خود [[سخنوری]] ماهر باشند، و یا [[سخنوران]] ماهری را برای این منظور در [[اختیار]] بگیرند.  

 

خطابه در [[اسلام]] همان خطابه پیش از اسلام است، ولی [[هدف]] از به‌کارگیری آن متفاوت است. در اسلام نوع خاصی از خطابه، که [[موعظه]] نامیده می‌شود، بیشتر به کار می‌‌رفت، هر چند از انواع دیگر خطابه، مانند: خطابه‌های حماسی، [[سیاسی]] و [[اجتماعی]] نیز استفاده می‌‌شد. خطبه‌های [[جمعه]] در [[صدر اسلام]]، مجموعه این اقسام را در بر می‌گیرد؛ اما پس از دوره [[پیامبر]]{{صل}} و پس از دوره پنج ساله [[حکومت امیرمؤمنان]] علی{{ع}} - که [[حکومت]] از دست [[اهل بیت]]{{عم}} خارج شد - خطابه‌های [[معصومان]]{{عم}} و [[پیروان]] آنان بیشتر جنبه [[اخلاقی]] و موعظه به خود گرفت. با وجود این، اسلام در پیشبرد و تقویت فن خطابه بسیار مؤثر بوده است<ref>مطهری، مرتضی، سیری در نهج‌البلاغه، ص۲۲۴-۲۴۷.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۱۴.</ref>

# خطابه به موضوع خاصی اختصاص ندارد. هر موضوعی را می‌‌توان موضوع خطابه قرار داد و درباره آن سخن گفت. موضوع‌های سیاسی، اجتماعی، اخلاقی، [[دینی]]، [[اعتقادی]]، [[علمی]] و... .

# همچنین خطابه به افراد خاص یا گروه‌های [[سنی]] و اجتماعی خاصی اختصاص ندارد، بلکه عموم [[مردم]] و همه گروه‌های سنی و اجتماعی را شامل می‌شود؛ زیرا مطالبی که معمولاً سخنران بیان می‌کند، می‌تواند برای همه این گروه‌ها قابل [[درک]] باشد و یا دست‌کم قسمت زیادی از آن برای بیشتر افراد قابل [[فهم]] و درک است؛ چراکه هدف و غرض اصلی از خطابه، قانع کردن عموم مردم است، نه افراد و گروه‌های خاص.

# خطابه به [[زمان]] و مکان خاصی وابسته نیست؛ چون مخاطب ویژه‌ای ندارد؛ از این رو در هر مکانی که گروهی از مردم جمع شده باشند، می‌‌توان [[خطبه]] خواند؛ اما بیشتر خطابه‌ها در مکان‌های عمومی، مانند [[مساجد]]، [[حسینیه‌ها]]، تکیه‌ها و یا میدان‌های [[شهر]]، که عموم [[مردم]] در آنها گرد هم می‌‌آیند، ایراد می‌‌شود.

# خطابه تنها یک روش [[آموزشی]] صِرف نیست، بلکه [[هدف]] اصلی آن - چنان که در تعریف اصطلاحی آن گذشت - [[اقناع]] [[عاطفی]] عموم مردم است و در آن، [[خطیب]] به ذکر [[مواعظ]]، [[تاریخ]]، [[اخلاق]] و [[ارشاد]] مخاطبان می‌پردازد؛ در عین حال این هدف بدون ارائه اطلاعات [[دینی]]، [[اخلاقی]]، [[اجتماعی]]، [[تاریخی]] و... تأمین نمی‌شود و در نتیجه خطابه را می‌‌توان از روش‌های آموزشی به شمار آورد.

# [[معصومان]]{{عم}} خطبه‌های خود را بیشتر با [[حمد]] و ثنای [[خداوند متعال]] شروع می‌کردند. این امر، افزون بر اینکه [[شکر]] و [[سپاس]] سخنران در برابر [[نعمت]] و [[توفیق]] نطقی است که [[خداوند]] به او داده، می‌تواند مطالب آموزشی دینی و [[معرفتی]] را نیز برای مخاطبان در بر داشته باشد. سخنران دینی می‌تواند از این [[راه خدا]] را به مخاطبان معرفی و راه و روش حمد و سپاس او را نیز بیان کند.

# سخنرانان صدر اسلام، به ویژه [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و [[امامان معصوم]]{{عم}}، هنگام خواندن [[خطبه]]، بر مکانی بلند ایستاده و یا می‌نشستند و خطبه می‌خواندند. این عمل، افزون بر اینکه سخنران را در اشراف بر مجلس و [[تسلط]] بر سخن، [[یاری]] می‌رساند، به مخاطبان نیز این امکان را می‌دهد که سخنان او را بهتر بفهمند؛ چنان که امروزه در کلاس‌های درس نیز مکان [[معلم]] و استاد از مکان [[دانشجویان]] بلندتر است. [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} برای خواندن اولین خطبه خود در [[دعوت]] مردم به [[اسلام]]، از [[کوه صفا]] بالا رفت و در آنجا بر بالای سنگی بلند ایستاد و ندای: {{متن حدیث| یا صباحا}}<ref>عرب این کلمه را برای هشدار و اعلام خطر به کار می‌برد و گزارش‌های وحشتناک را معمولاً با این کلمه آغاز می‌کنند.</ref> سر داد<ref>سبحانی، جعفر، فروغ ولایت: تاریخ تحلیلی زندگانی امیر المؤمنین، ص۲۱۷.</ref>. بعدها نیز [[پیامبر]]{{صل}} در [[مسجد النبی]] - در [[مدینه]] - هنگام خواندن خطبه بر درختی تکیه می‌‌داد، تا اینکه یکی از [[اصحاب]] برای آن حضرت منبری تهیه کرد و از آن پس [[پیامبر]]{{صل}} بر [[منبر]] می‌‌نشست و [[خطبه]] می‌‌خواند.

# از دیگر ویژگی‌های خطابه‌های [[معصومان]]{{عم}} کوتاه بودن خطابه‌های آنان است. طولانی کردن خطبه چیزی جز [[خستگی]] و بی‌علاقگی در مخاطبان ایجاد نمی‌کند. متن بیشتر خطابه‌های معصومان{{عم}} بیش از سه تا چهار صفحه نیست<ref>البته ممکن است آنچه نقل شده همه خطبه نبوده و مطالبی از آن حذف شده باشد، ولی در عین حال آنچه موجود است، بیانگر این نکته است که خطبه‌های آنان چندان طولانی نبوده است، به ویژه آنکه آن بزرگواران سفارش‌هایی در کوتاه کردن خطبه و نماز جماعت دارند.</ref>، مگر در برخی موارد که کمی از این مقدار بیشتر است. [[خطبه غدیر]] [[رسول خدا]]{{صل}} در [[حجةالوداع]] که از اهمیتی ویژه برخوردار است – آن‌گونه که در [[بحارالانوار]] نقل شده است<ref>مجلسی، محمد باقر، بحار الانوار، ج ۳۷، ص۲۰۴.</ref> -حدود سیزده صفحه است. بزرگ‌ترین [[خطبه‌های حضرت علی]]{{ع}} از بیست صفحه [[تجاوز]] نمی‌کند. سایر [[خطبه‌ها]] معمولاً از این کمتر است. این امر به دلیل توجه آن بزرگان به این نکته است که [[سخن گفتن]] ممکن است سخنگو را خسته نکند، ولی برای شنونده خسته کننده باشد؛ از این رو باید حال مخاطبان را رعایت کرد، چه اینکه [[هدف]] از خطابه، سخن گفتن و تمرین [[سخنرانی]] نیست، بلکه [[آموزش دادن]] مخاطب است؛ پس خطابه باید به گونه‌ای باشد که مخاطب به شنیدن آن [[رغبت]] کند.

# ویژگی دیگر خطبه‌های معصومان{{عم}}، متنوع بودن مطالب و محتوای خطبه‌هاست. آنان برای رفع خستگی مخاطبان، افزون بر کوتاه کردن خطبه‌ها، از مطالب متنوع و موضوع‌های گوناگون سخن می‌گفتند؛ برای مثال [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در اولین خطبه [[نهج‌البلاغه]]، از چندین موضوع، مانند [[توحید]]، [[آفرینش جهان]]، [[خلقت حضرت آدم]]{{ع}}، [[بعثت پیامبران]] و [[بعثت رسول اکرم]]{{صل}}، سخن گفته است. تنوع موضوع و مطالب، به ویژه برای عموم [[مردم]]، موجب رفع خستگی و توجه بیشتر آنها به سخنرانی می‌‌شود.

# به کار بردن کلمات و عبارات خطابی در حین [[سخنرانی]] نیز از دیگر ویژگی‌های خطابه‌های [[معصومان]]{{عم}}، برای رفع [[خستگی]] مخاطبان و جلب توجه آنان به سخنرانی است. تکیه کلام‌هایی چون {{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ}}، {{متن حدیث| مَعَاشِرَ النَّاسِ‏}}، {{متن حدیث| عِبَادَ اللَّهِ}}، و مانند آنها، توجه مخاطبان را به سخنرانی جلب می‌کند. [[پیامبر]]{{صل}} در [[حجة الوداع]]، این‌گونه [[خطبه]] خواند: {{متن حدیث|أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ دِمَاءَكُمْ وَ أَعْرَاضَكُمْ عَلَيْكُمْ حَرَامٌ... أَيُّهَا النَّاسُ! إِنَّ الشَّيْطَانَ قَدْ يَئِسَ أَنْ يُعْبَدَ بِأَرْضِكُمْ‏ هَذِهِ‏... أَيُّهَا النَّاسُ‏ إِنَّمَا النَّسِي‏ءُ زِيادَةٌ فِي الْكُفْرِ... أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّ لِنِسَائِكُمْ عَلَيْكُمْ حَقّاً...}} <ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۳۱.</ref>؛  

# از دیگر ویژگی‌های خطابه‌های معصومان{{عم}}، موزون و مسجع بودن عبارت‌های آنهاست. این امر، افزون بر اینکه عاملی برای خسته نشدن مخاطبان است، آنان را بر [[یادگیری]] و [[حفظ]] مطالب خطبه کمک می‌کند. البته این ویژگی تنها به خطبه‌های معصومان{{عم}} اختصاص ندارد، بلکه همه گفته‌های آنان با [[فصاحت]] و [[بلاغت]] بی‌مانندی ارائه شده است؛ چراکه آنان [[فصیح‌ترین]] و بلیغ‌ترین [[مردم]] [[زمان]] خود بودند. جرج جرداق، نویسنده [[مسیحی]]، در این باره می‌‌نویسد: سبک و روش [[علی بن ابی طالب]]، در نتیجه [[صدق]] و [[راستی]]، به مرحله‌ای رسیده که سجع و وزن هم در سخن او بدون هیچ‌گونه [[تکلف]] و تصنعی جلوه یافته و ظهور نموده است و از همین جاست که جمله‌های بی‌شمار موزون و مسجع [[امام علی]]{{ع}}، از هرگونه ساختگی بودن و تصنع دور بوده و از طبع سرشار او [[بی‌تکلف]]، مانند آب از سرچشمه، روان گشته است. به این سخن موزون و مسجع و مقدار [[سلامت]] طبع و ذوقی که در آن به کار رفته است، بنگرید: {{متن حدیث| يَعْلَمُ‏ عَجِيجَ‏ الْوُحُوشِ‏ فِي‏ الْفَلَوَاتِ‏ وَ مَعَاصِيَ الْعِبَادِ فِي الْخَلَوَاتِ وَ اخْتِلَافَ النِّينَانِ‏ فِي الْبِحَارِ الْغَامِرَاتِ وَ تَلَاطُمَ الْمَاءِ بِالرِّيَاحِ الْعَاصِفَاتِ}}؛ [[خداوند]] از بانگ جانوران بیابان‌ها و [[گناه پنهانی]] [[بندگان]] و آمد و رفت ماهیان در دریاهای پر آب و بر هم خوردن آب با توفان‌های شدید باخبر است»<ref>جرداق، ۱۳۷۵، ج ۲، ص۴۳۱.</ref>.  

# علاوه بر موارد یاد شده، خطبه‌های [[معصومان]]{{عم}} ویژگی دیگری نیز دارد و آن این است که حالت یک [[طرفه]] نداشت که فقط سخنران سخن بگوید و دیگران گوش دهند، بلکه هرگاه در [[ذهن]] مخاطبان پرسشی ایجاد می‌‌شد، هر چند در میان [[خطبه]] بود و یا پرسشی که ربطی به موضوع نداشت، می‌توانستند [[پرسش]] خود را مطرح کنند و جواب بشنوند؛ به سخن دیگر معصومان{{عم}} حتی در خطبه نیز [[اولویت]] را به پرسش می‌دهند؛ [[هدف]]، [[سخنرانی]] نیست، بلکه هدف [[آموزش]] و [[اطلاع‌رسانی]] است؛ برای نمونه: وقتی [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} به ایراد [[خطبه شعبانیه]] مشغول بود، [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} پرسید: {{متن حدیث|مَا أَفْضَلُ‏ الْأَعْمَالِ‏ فِي‏ هَذَا الشَّهْرِ؟}}؛ «[[برترین اعمال]] در این ماه چیست؟ [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث|الورع من محارم الله}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۹۶، ص۳۵۶.</ref>؛ «دوری گزیدن از آنچه [[خدا]] [[حرام]] دانسته است»<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۱۵.</ref>.

می توان گفت اولین خطبه‌ای که پیامبر{{صل}} پس از [[مبعوث]] شدن به [[پیامبری]] برای [[دعوت]] عموم [[مردم]] به [[اسلام]] ایراد کرد، زمانی بود که بر [[کوه صفا]] بر بالای سنگ بلندی ایستاد و با صدایی رسا فریاد برآورد: {{متن حدیث|یا صباحا}} و با جمع کردن مردم به گرد خود، آنان را به اسلام دعوت کرد و فرمود: ای مردم! اگر من به شما گزارش دهم که پشت این [[کوه]] [[دشمنان]] شما موضع گرفته‌اند و قصد [[جان]] و [[مال]] شما را دارند، آیا مرا [[تصدیق]] می‌کنید؟ همگی گفتند: ما در طول [[زندگی]] از تو دروغی نشنیده‌ایم. سپس فرمود: ای [[قریشیان]]! خود را از [[آتش]] [[نجات]] دهید. من برای شما در پیشگاه خدا نمی‌توانم کاری انجام دهم. من شما را از [[عذاب]] دردناک می‌ترسانم... <ref>سبحانی، جعفر، فروغ ولایت: تاریخ تحلیلی زندگانی امیر المؤمنین، ص۲۱۷.</ref>.

 

ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحَرِّمُوا طَيِّبَاتِ مَا أَحَلَّ اللَّهُ لَكُمْ وَلَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا يُحِبُّ الْمُعْتَدِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! چیزهای پاکیزه‌ای را که خداوند برای شما حلال کرده است حرام مشمارید و تجاوز نکنید که خداوند تجاوزکاران را دوست نمی‌دارد» سوره مائده، آیه ۸۷.</ref> آمده است: برخی [[اصحاب پیامبر]]{{صل}} با هم [[عهد]] بستند که روزها [[روزه]] بگیرند و شب‌ها را به [[عبادت]] بگذرانند، گوشت نخورند و در نهایت تارک صلی [[الله]] [[دنیا]] شوند. خبر به [[پیامبر اسلام]]{{صل}} رسید. ایشان به [[مسجد]] رفت و پس از [[نماز جماعت]]، بر منبر رفته و برای آنان [[خطبه]] خواند و فرمود: «چرا برخی، [[زن]]، [[عطر]]، [[خواب]] و شهوت‌های دنیا را بر خود [[حرام]] می‌کنند؟! من به شما نمی‌گویم مانند کشیش‌ها و [[راهبان]] باشید؛ در [[دین]] من، ترک گوشت، زن و گوشه [[کنیسه]] نشستن، جایز نیست. [[رهبانیت]] [[امت]] من در [[جهاد]] است...»<ref>عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ذیل آیه ۸۷ سوره مائده.</ref>.

 

همچنین وقتی [[پیامبر]]{{صل}} درهای [[منزل]] [[اصحاب]] خود، جز در [[خانه علی]]{{ع}}، را که به [[مسجد پیامبر]]{{صل}} -در [[مدینه]] - باز می‌‌شد، بست، برخی اصحاب ناراحت شدند. خبر به پیامبر{{صل}} رسید. پیامبر [[قیام]] کرد و برای آنان خطبه خواند و پس از [[حمد]] و ثنای [[خدا]]، فرمود: {{متن حدیث| أَمَّا بَعْدُ فَإِنِّي‏ أُمِرْتُ‏ بِسَدِّ الْأَبْوَابِ‏ إِلَّا بَابَ عَلِيٍّ وَ قَالَ فِيهِ قَائِلُكُمْ وَ إِنِّي وَ اللَّهِ مَا سَدَدْتُ شَيْئاً وَ لَا فَتَحْتُهُ وَ لَكِنِّي أُمِرْتُ بِشَيْ‏ءٍ فَاتَّبَعْتُهُ‏...}} <ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۳۹، ص۳۱.</ref>؛ «همانا من [[مأمور]] شدم تا در [[خانه‌ها]] به مسجد را ببندم، مگر در خانه علی را، برخی از شما زبان به [[اعتراض]] گشوده‌اید؛ به خدا قسم! من [به [[رأی]] خود] دری را نبستم و دری را نگشودم، ولی [[مأمور]] [[خدا]] بودم و [[اطاعت]] کردم.

همچنین از زمانی که [[نماز جمعه]] [[واجب]] شد، [[پیامبر]]{{صل}} هر [[جمعه]] دو خطبه می‌‌خواند و در آن به [[آموزش]] مسائل [[دینی]]، اعم از [[اخلاقی]]، [[اعتقادی]]، [[سیاسی]] و...، می‌‌پرداخت. از [[خطبه‌های پیامبر]]{{صل}} که بگذریم، خطابه‌های [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} نیز مشهور و معروف است. برخی از خطبه‌های آن حضرت در کتاب [[شریف]] [[نهج‌البلاغه]]، گردآوری شده است. از میان خطابه‌های آن حضرت، برخی از نظر محتوا و یا از نظر [[فصاحت]] و [[بلاغت]]، [[شهرت]] و برجستگی ویژه‌ای دارد؛ از آن جمله: خطبه‌های مشهور و معروف «[[همام]]» یا [[متقین]]، «[[شقشقیه]]»، «[[قاصعه]]» و خطبه «وسیله» است. [[خطبه‌های امام علی]]{{ع}} به قدری [[فصیح]]، [[بلیغ]] و پر محتواست که [[ابن ابی الحدید]] آنها را از سخن [[خالق]] [[فروتر]] و از سخن مخلوق فراتر دانسته و می‌گوید: [[مردم]] دو فن خطابه و [[نویسندگی]] را از او فراگرفته‌اند<ref>مطهری، مرتضی، سیری در نهج‌البلاغه، ص۱۵.</ref>.  

اولین خطبه نهج‌البلاغه خطبه‌ای است که آن حضرت در [[معرفت خدا]]، [[توحید]]، [[نفی شرک]]، [[خلقت]] [[آسمان]] و [[زمین]] و خلفت [[انسان]] خوانده است. در این خطبه، پس از [[حمد]] و ثنای خدا، آمده است: اولین واجب در [[دین]]، [[شناخت]] خداست، و کمال این شناخت به [[تصدیق]] اوست، و کمال این تصدیق به یگانه دانستن او و کمال یگانه دانستن او این است که این [[یگانگی]] را [[خالص]] گردانیم و کمال [[خلوص]] این است که صفات را از او [[نفی]] کنیم؛ زیرا هر صفتی [[گواهی]] می‌دهد که غیر از موصوف است، و هر موصوفی گواهی می‌دهد که غیر از صفت است؛ بنابراین، هر کس خدا را توصیف کند، او را [[قرین]] و همراه آن صفت دانسته است و کسی که خدا را در کنار صفت بداند، او را دو تا دانسته و کسی که [[خدا]] را دو تا بداند، او را به دو جزء تقسیم کرده است و هر کس او را دارای جزء بداند، نسبت به او [[جاهل]] است و کسی که به خدا اشاره کند، او را محدود دانسته و کسی که او را محدود بداند، او را به شماره درآورده است و کسی که گوید: «خدا در کجاست؟» او را مظروف دانسته، و کسی که گوید: «خدا بر کدام فراز است؟»، مکان‌های دیگر را از او خالی دانسته است...<ref>نهج البلاغه، ترجمه شهیدی، ص۳.</ref>.  

پس از [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}}، نقش خطابه در [[سیره ائمه]]{{عم}} کم‌رنگ شد؛ زیرا در [[صدر اسلام]] رسم بر این بود که [[حاکمان]] برای [[مردم]] [[خطبه]] می‌خواندند و اگر کسانی، غیر از حاکمان، برای مردم خطبه می‌‌خواندند، باید از حاکمان [[اجازه]] می‌گرفتند و این، می‌طلبید که از درباریان و هواداران [[حکومت]] باشند و چون [[ائمه]]{{عم}} با [[حکومت‌ها]] مخالف بودند، چندان موقعیتی برای خطبه خواندن نداشتند. در عین حال از برخی [[امامان]]{{عم}} چندین خطبه نقل شده است؛ از جمله: [[خطبه امام حسن]]{{ع}} در برابر معاویه. پس از [[پیمان]] [[صلح با معاویه]] [[امام]] بر [[منبر]] رفت و پس از [[حمد]] و ثنای خدا و [[درود]] و [[صلوات بر پیامبر]] و خاندانش، به معرفی خود و بر [[حق]] بودن خود و معرفی معاویه و بر [[باطل]] بودن او پرداخت<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۲۳۴.</ref>. همچنین آن حضرت به هنگام [[شهادت]] پدر [[بزرگوار]] خویش، بر منبر رفت و پس از حمد و ثنای خدا و درود بر [[رسول خدا]] و خاندانش، در مورد شهادت پدر و [[فضائل]] آن حضرت خطبه خواند<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۴۵۷.</ref>.

 

==== مقایسه روش خطابه با روش سخنرانی در [[تدریس]] ====

بنابراین می‌‌توان گفت روش [[سخنرانی]] از روش خطابه گرفته شده است که با توجه به مخاطبان خاص آن در مراکز [[آموزشی]]، ویژگی‌هایی، از جمله موضوع خاص، مستدل بودن و... به آن افزوده شده است؛ از این رو می‌‌توان از ویژگی‌های خطابه‌های [[معصومان]]{{عم}}، مانند کوتاه بودن سخنرانی، موزون بودن آن، پذیرش [[پرسش]] در حین سخنرانی و... برای بالا بردن کیفیت آن، بهره جست<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۲۱.</ref>.

مناظره، در لغت به معنای بحث و گفتگو و نظر کردن دو نفر با هم در چیزی است<ref>ابن منظور، محمد بن مکرم، لسان العرب، ماده «نظر».</ref> و در اصطلاح، [[سخن گفتن]] و [[استدلال]] دو نفر درباره چیزی، به منظور [[کشف]] [[حقیقت]] آن می‌باشد<ref>مصاحب [بی‌تا]، واژه «مناظره».</ref>. دهخدا نیز مناظره را به نظر کردن با هم، یا با هم [[فکر]] کردن در حقیقت و ماهیت چیزی، معنا می‌کند<ref>دهخدا، واژه «مناظره».</ref>؛ بنابراین، در مناظره دو چیز شرط است: اول اینکه مناظره کنندگان، دست‌کم، دو نفر باشند و دیگری آنکه، قصد آن دو کشف حقیقت باشد.

[[ابن سینا]] مناظره را از نظر و اعتبار و [[هدف]] از آن را [[مباحثه]] در مورد دو [[رأی]] مقابل یکدیگر می‌‌داند، به گونه‌ای که هر یک از این دو مناظره کننده، متکفل [[بیان حق]] بودن رأی و نظر خویش است و مناظره کننده دیگر نیز در این امر به او کمک می‌کند<ref>ابن سینا، حسین بن عبدالله، الشفاء (المنطق)، ص۱۵.</ref>.

 

 

همچنین، [[مجادله]] نیز گاهی بر مناظره اطلاق می‌شود و شاید این نامگذاری از این رو باشد که در مناظره از [[برهان]]، جدل و حتی مغالطه نیز بهره گرفته می‌‌شود، و چون مناظره کنندگان اغلب از جاده عدل و انصاف و کشف حقیقت بیرون رفته، درصدد اثبات و به [[کرسی]] نشاندن [[رأی]] خویش بر می‌‌آیند و در این راستا گاه از جدل نیز استفاده می‌کنند، به مناظره مجادله نیز گفته شده است؛ از این رو، در [[آیات]] و [[روایات]] از دو نوع [[جدال]] سخن به میان آمده است: «جدال أحسن» و «جدال غیر أحسن»<ref>{{متن قرآن|وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}} «و با اهل کتاب جز به بهترین شیوه چالش مکنید مگر با ستمکاران از ایشان و بگویید: ما به آنچه بر ما و بر شما فرو فرستاده‌اند ایمان آورده‌ایم و خدای ما و خدای شما یکی است و ما فرمانپذیر اوییم» سوره عنکبوت، آیه ۴۶؛ {{متن قرآن|وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}«(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز! بی‌گمان پروردگارت به آن کس که راه وی را گم کرده داناتر است و او به رهیافتگان داناتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۵.</ref>. [[جدال]] أحسن جدالی است که [[هدف]] آن [[کشف]] و [[بیان حقیقت]] است، بر خلاف جدال غیر احسن که هدف آن [[پیروزی بر خصم]] است و در آن از غیر [[حق]] و مغالطه نیز استفاده می‌‌شود.

 

نتیجه اینکه: [[مناظره]]، به معنای نظر کردن و بحث و گفتگو با هم در امری برای کشف [[حقیقت]] آن است و این غیر از [[جدل]] است که هدف آن، [[غلبه]] بر دیگری است؛ ولی چون معمولاً در مناظره از این هدف [[غفلت]] شده، از مغالطه و دلیل [[باطل]] نیز در آن استفاده می‌‌شود، به آن جدل و [[مجادله]] نیز می‌گویند<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۲۲.</ref>.

#در [[مناظره]] شرط است که دو طرف، نسبت به مسئله مورد بحث با هم هم [[عقیده]] نباشند؛ زیرا اگر این نوع [[مخالفت]] در عقیده نباشد، براساس آنچه از [[امام حسین]]{{ع}} وارد شده است، از یکی از چهار حالت خارج نیست: یا هر دو نسبت به مسئله مورد بحث عالم هستند که این ترک [[خیرخواهی]] و پذیرش آبروریزی و ضایع کردن [[علم]] است، و یا هر دو نسبت به آن جاهل‌اند که این نیز درگیری و [[کشمکش]] در [[جهل]] است، و یا یکی عالم و دیگری [[جاهل]] است که در این صورت، عالم به جاهل [[ظلم]] کرده است و جاهل نیز [[احترام]] عالم و دانشمند را [[ارج]] ننهاده است؛ زیرا جاهل باید سراغ عالم برود و نزد او زانوی [[ادب]] بزند و آنچه را نمی‌داند از او بیاموزد، نه اینکه با او جر و بحث کند<ref>شهید ثانی، منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، ص۱۷۱.</ref>. بنابراین، اگر دو طرف مناظره نسبت به مسئله مورد بحث، در [[اعتقاد]] [[اختلاف]] نداشته باشند، مناظره آنها [[مراء]] خواهد بود و مراء نیز جایز نیست.

#مناظره کننده باید آگاهی‌های لازم و کافی را در مسئله مورد مناظره، داشته باشد؛ زیرا در غیر این صورت: یا مجبور است ادعای طرف مناظره را بدون دلیل [[انکار]] کند، و یا برای [[اثبات]] نظر [[حق]] خود و یا [[ابطال]] نظر [[باطل]] طرف مقابل، از دلیل باطل استفاده کند که هر دو مورد، طبق [[روایت]] [[امام صادق]]{{ع}}، از مصادیق جدال غیر أحسن شمرده شده است<ref>طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج ۱، ص۲۳-۲۶.</ref>. همچنین، امام صادق{{ع}} در پاسخ به درخواست مرد شامی برای مناظره، در هر [[علمی]] افراد متخصص در آن علم را برای مناظره با او معرفی کرد؛ در [[علوم قرآن]]، [[حمران]] و در [[ادبیات]]، [[ابان بن تغلب]] و در [[کلام]] [[محمد بن نعمان]] ([[مؤمن طاق]]) و در [[توحید]]، [[هشام بن سالم]] و [[امامت]]، [[هشام بن حکم]]، که هر کدام در یکی از این [[علوم]]، [[تخصص]] و تبحر داشتند<ref>شیخ طوسی، اختیار معرفة الرجال، ج ۲، ص۵۵۴.</ref>  

#در [[مناظره]] باید سخن طرف مقابل را به دقت شنید و تا سخن او تمام نشده، از پاسخ دادن اجتناب کرد؛ زیرا تا سخن طرف مقابل تمام نشده، اگر پاسخ بدهیم، ممکن است پاسخ در راستای سخن او نباشد و این بر عدم [[توانایی]] پاسخ دهنده و [[ضعف]] ادعای او حمل شده و موجب [[گمراهی]] بیشتر طرف مناظره و حتی تماشاگران بشود. [[امام حسن عسکری]]{{ع}} می‌‌فرماید: از [[علی بن محمد]]{{ع}} [پدرم] پرسیدم: آیا [[پیامبر]] با [[یهود]] و [[مشرکان]] مناظره می‌کرد؟ فرمود: آری؛ روزی گروهی با پیامبر{{صل}} مناظره کردند. [[عبدالله بن ابی امیه مخزومی]] گفت: یا محمد! ادعای بزرگی کردی که [[گمان]] می‌کنی از طرف [[خدا]] فرستاده شده‌ای...؛ پیامبر{{صل}} فرمود: آیا حرف دیگری داری؟ گفت: آری؛ و ادامه داد، باز پیامبر{{صل}} فرمود: آیا حرف دیگری داری؟ گفت: آری؛ و ادامه داد تا اینکه کلامش تمام شد؛ پس از آنکه دیگر حرفی نداشت، پیامبر به او پاسخ گفت<ref>طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج۱، ص۴۹.</ref>.

#در مناظره باید از به کار بردن واژه‌ها و عبارت‌های ناروا و تمسخرآمیز خودداری شود. [[مفضل بن عمر]] می‌‌گوید: روزی در [[مسجد پیامبر]]{{صل}} بودم که [[ابن ابی العوجاء دهری]]، با یکی از [[یاران]] خود، مشغول گفتن سخنان [[کفرآمیز]] شدند. من خودداری نکرده، فریاد زدم: ای [[دشمن خدا]]! در [[دین حق]] [[کفر]] ورزیدی و منکر [[آفریدگار]] - جل قدسه – شدی. [[ابن ابی العوجاء]] گفت: ای مرد! تو [[اهل]] [[کلامی]]؟ بیا با هم [[مناظره]] کنیم؛ سپس گفت: اگر از [[اصحاب]] [[جعفر بن محمد]] هستی، آن حضرت با ما این‌گونه سخن نمی‌گوید؛ چنان که بارها از ما این‌گونه کلمات را شنیده و با [[مدرک]] و دلیل، به آنها پاسخ گفته و ما را وادار کرده است تا هر چه داریم، بگوییم و هر چه دلیل داریم، بیاوریم...، آنگاه سخن آغاز کرده و دلائل و مدارک ما را به سخنانی گزیده و کوتاه [[باطل]] ساخته...<ref>سحاب، ابوالقاسم، تاریخ عصر جعفری یا زندگانی حضرت امام جعفر صادق، ج ۱، ص۷۶.</ref>..

#مناظره با عاقلان و پرهیز از مناظره با [[سفیهان]]. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در این باره، خطاب به [[کمیل]] می‌‌فرماید: {{متن حدیث| يَا كُمَيْلُ إِذَا جَادَلْتَ‏ فِي‏ اللَّهِ‏ تَعَالَى‏ فَلَا تُخَاطِبْ إِلَّا مَنْ يُشْبِهُ الْعُقَلَاءَ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۷۷، ص۲۶۷.</ref>؛ «ای کمیل! هرگاه در مورد [[خدا]] [[مجادله]] کردی، مجادله نکن، مگر با کسی که شبیه عاقلان باشد».

 

البته اینکه [[امام]] در این [[وصیت]] می‌فرماید: با کسی که شبیه عاقلان باشد، مناظره کن، از این روی است که انسان‌های غیر [[معتقد]] به خدا، در قول [[خدای متعال]] سفیه‌اند: {{متن قرآن|أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ السُّفَهَاءُ وَلَكِنْ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«و چون به آنان گویند که مانند (دیگر) مردمان ایمان بیاورید می‌گویند آیا ما چون کم خردان ایمان بیاوریم؟ آگاه باشید! آنان خود کم خردند امّا نمی‌دانند» سوره بقره، آیه ۱۳.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۲۳.</ref>

 

پیامبر{{صل}} فرمود: آدم{{ع}} پدر من است، [[ولی خدا]] به من، بیش از آنچه به آدم بخشید، عطا کرده است. یهود گفتند: آن چیست؟ پیامبر{{صل}} فرمود: منادی در هر [[روز]] پنج بار ندا می‌دهد: {{متن حدیث| أَشْهَدُ أَنْ‏ لَا إِلَهَ‏ إِلَّا اللَّهُ‏ وَ أَنَّ‏ مُحَمَّداً رَسُولُ اللَّهِ{{صل}}}}، ولی نمی‌گوید: آدم [[رسول الله]]، و [[پرچم]] [[حمد]] در [[روز قیامت]] به دست من است. نه به دست آدم. یهودیان گفتند: راست گفتی! در تورات این مطلب آمده است ولی [[موسی]] از تو برتر است؛ زیرا خدا به چهار هزار کلمه با او سخن گفته است، در حالی که با تو سخن نگفته است. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: به من بیش از او عطا شده است و آن قول [[خدای سبحان]] است که فرمود: {{متن قرآن|سُبْحَانَ الَّذِي أَسْرَى بِعَبْدِهِ لَيْلًا مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَى الْمَسْجِدِ الْأَقْصَى الَّذِي بَارَكْنَا حَوْلَهُ لِنُرِيَهُ مِنْ آيَاتِنَا إِنَّهُ هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ}}<ref>«پاکا آن (خداوند) که شبی بنده خویش را از مسجد الحرام تا مسجد الاقصی - که پیرامون آن را خجسته گردانده‌ایم- برد تا از نشانه‌هایمان بدو نشان دهیم، بی‌گمان اوست که شنوای بیناست» سوره اسراء، آیه ۱.</ref> و من بر دوش [[جبرئیل]] سوار شدم و به [[آسمان]] هفتم رفتم و از [[سدرة المنتهی]] گذشتم و به [[جنة المأوی]] و از آنجا به [[عرش]] رسیدم که ندا آمد: {{متن حدیث|إِنِّي‏ أَنَا اللَّهُ‏ لا إِلهَ‏ إِلَّا أَنَا السَّلامُ‏ الْمُؤْمِنُ الْمُهَيْمِنُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْمُتَكَبِّرُ الرَّءُوفُ الرَّحِيمُ}}؛ و [[خدا]] را به [[قلب]] دیدم، نه به چشم و این از آنچه در مورد [[موسی]] است، [[برتر]] است.  

[[یهودیان]] گفتند: راست گفتی! این مطلب در [[تورات]] آمده است، ولی نوح از تو برتر است؛ زیرا بر کشتی سوار شد تا به [[کوه]] [[جودی]]<ref>کوهی است که کشتی نوح بر آن نشست. مفسران در اینکه این کوه در کجا قرار دارد، اختلاف نظر دارند و مشهور بر این باورند که کوهی در نزدیکی موصل است (مکارم شیرازی و همکاران، ۱۳۷۱، ج ۹، ص۱۱۱، ذیل آیه ۴۴ سوره هود).</ref> رسید.

پیامبر{{صل}} فرمود: به من برتر از آن داده شده است؛ زیرا خدا در آسمان نهری عطا کرد که از زیر عرش می‌گذرد و در کنار آن هزاران قصر است و... دلیل آن قول خداست که می‌‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّا أَعْطَيْنَاكَ الْكَوْثَرَ}}<ref>«ما به تو «کوثر» دادیم» سوره کوثر، آیه ۱.</ref>. یهودیان گفتند: راست گفتی! این نیز در تورات نوشته شده است، ولی ابراهیم از تو برتر است؛ زیرا خدا او را [[خلیل]] و [[دوست]] خود قرار داده است. پیامبر{{صل}} فرمود: اگر ابراهیم «خلیل» خداست من نیز، محمد، «حبیب» او هستم.

یهودیان گفتند: چرا تو «محمد» نامیده شده‌ای؟ فرمود: [[خداوند]] مرا محمد نامید و اسم مرا از اسم خود که محمود است، گرفت و [[امت]] من در هر حال از حمدکنندگان هستند. [[یهودیان]] گفتند: راست گفتی! این نیز در [[تورات]] است؛ سپس از [[برتری]] [[عیسی]] پرسیدند و پاسخ شنیدند و در پایان نیز از برتری سلیمان پرسیدند؛ زیرا [[خدا]] [[شیطان‌ها]] و [[جن]] و انس و پرندگان و بادها و درندگان را مسخر او گردانید.  

[[پیامبر]]{{صل}} فرمود: خداوند [[براق]] را مسخر من گردانید که از [[دنیا]] و آنچه در آن است، [[برتر]] است و آن از [[چارپایان]] [[بهشت]] است و... . یهودیان گفتند: راست گفتی! این نیز در تورات آمده است و ما [[شهادت]] می‌دهیم که خدایی نیست جز [[خدای یکتا]] و تو [[رسول]] او هستی<ref>طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج ۱، ص۱۰۸.</ref>.  

همچنین، برخی [[معصومان]]{{عم}}، افزون بر شرکت در مناظره‌ها، برخی [[اصحاب]] و شاگردان خود را نیز به [[مناظره]] [[تشویق]] کرده، و آنها را برای این کار [[تجهیز]] می‌کردند. [[امام]] صادق‌{{ع}} به [[عبدالرحمان بن حجاج بجلی]] فرمود: «با [[اهل بدعت]] و [[رأی]]، مناظره کن که من خوش دارم در میان شیعیانم کسانی چون تو را ببینم»<ref>معروف الحسنی، هاشم، زندگی دوازده امام، ج ۲، ص۲۱۳.</ref>.

 

 

 

====آفت‌های مناظر====

#[[انکار حق]]: [[طبیعت]] مناظره چنین است که انسان می‌خواهد ادعای خود را - که آن را حق می‌داند - اثبات کند؛ از این رو، به ناچار، ممکن است ادعا و دلیل طرف مقابل را [[انکار]] کند، در حالی که ممکن است برخی ادعاها و یا برخی دلائل او حق باشد، و انسان از روی [[وسوسه]] [[شیطان]] و یا [[حب نفس]] و اینکه «مبادا [[شکست]] بخورم» و... حق طرف مناظره را نادیده گرفته و انکار کند، که انکار حق امری [[ناپسند]]، مردود و [[ظلم]] است. [[قرآن کریم]] می‌‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَنْ أَظْلَمُ مِمَّنِ افْتَرَى عَلَى اللَّهِ كَذِبًا أَوْ كَذَّبَ بِالْحَقِّ لَمَّا جَاءَهُ}}<ref>«و ستمکارتر از آنکه بر خداوند دروغ بافد و حقّ را چون نزد وی آید دروغ شمارد کیست؟ آیا در دوزخ جایگاهی برای کافران نیست؟» سوره عنکبوت، آیه ۶۸.</ref>.  

#[[عجب]] و [[تکبر]]: برای طرف [[پیروز]] در مناظره، همواره این خطر وجود دارد که گرفتار عجب و تکبر شود؛ به ویژه اینکه بیشتر مناظره‌ها در حضور دیگران برگزار می‌‌شود. شخص پیروز در مناظره ممکن است در این [[خیال]] [[باطل]] گرفتار شود، که کسی به اندازه او آگاهی‌های [[علمی]] و توان مقابله با او را ندارد و به دنبال آن، نسبت به دیگران تکبر بورزد و بگوید: حال که من چنین هستم، دیگر نیازی به [[آموختن]] ندارم و دیگران باید از من بیاموزند و....

#کینه و [[دشمنی]]: مناظره ممکن است دو [[برادر]] [[مؤمن]] و یا [[مسلمان]] را به کینه و دشمنی وا دارد؛ زیرا مناظره همیشه در برابر [[کافران]] و [[اهل بدعت]] نیست. گاهی ممکن است دو مسلمان در مسئله‌ای از [[فروع دین]]، بر یک [[باور]] نباشند و درباره آن با هم مناظره کنند و چون یکی از دو نفر و یا هیچ یک نمی‌تواند دیگری را قانع کند، و یا ممکن است از الفاظ توهین‌آمیز نسبت به هم استفاده نمایند، بذر کینه و دشمنی بین آنها کاشته می‌‌شود. [[کینه‌ها]] و [[دشمنی‌ها]] بیشتر از مشاجره‌ها و مخاصمه‌های لفظی شروع می‌‌شود. [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} می‌‌فرماید: از [[مراء]] بپرهیزید که قلب‌ها را نسبت به [[برادران دینی]] بدبین می‌کند<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۱۳۹.</ref>. البته اگر شرایط مناظره رعایت نشود، مناظره به مراء کشیده خواهد شد و مراء نیز - چنان که [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} فرمود - سبب [[بدبینی]] می‌شود و گاه نیز از بدبینی و [[کینه‌توزی]] و دشمنی درونی فراتر رفته، به [[قهر]] و [[قطع رابطه]] می‌انجامد، که همه اینها در [[دین]] مردود است. [[امام هادی]]{{ع}} می‌‌فرماید: کمترین چیزی که در [[مراء]] وجود دارد، این است که در آن [[غلبه]] بر دیگری مطرح است و غلبه از اساسی‌ترین سبب‌های [[قطع رابطه]] است<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۷۷، ص۲۶۹.</ref>.

#[[نفاق]] و [[دورویی]]: چنان که پیش از این بیان شد، یکی از آفت‌های [[مناظره]]، [[کینه]] و [[دشمنی]] مناظره کنندگان با یکدیگر است؛ در عین حال، مناظره کنندگان، به ویژه در ابتدای کار، نمی‌توانند این کینه و دشمنی را برای یکدیگر اظهار کنند، بلکه بر عکس در پوشانیدن آن می‌کوشند و بسا به الفاظ و عباراتی روی آورند که از اظهار [[لطف]] و و [[محبت]] حکایت می‌کند که این خود نوعی نفاق است؛ افزون بر این، گاه مناظره کنندگان مایل نیستند برخی نظریات و عقایدشان برای یکدیگر و یا دیگران، روشن شود. در این‌گونه موارد ناگزیرند سرپوشی بر آن بگذارند و یا خلاف آن را اظهار کنند، که اینها همه مواردی از نفاق [[نهی]] شده و [[حرام]] است. [[امام صادق]]{{ع}} از [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} نقل می‌کند که فرمود: {{متن حدیث|إِيَّاكُمْ وَ الْمِرَاءَ وَ الْخُصُومَةَ فَإِنَّهُمَا يُمْرِضَانِ‏ الْقُلُوبَ‏ عَلَى‏ الْإِخْوَانِ‏ وَ يَنْبُتُ عَلَيْهِمَا النِّفَاقُ}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۱۳۹.</ref>؛ «از مراء و [[خصومت]] بپرهیزید که قلب‌ها را نسبت به [[برادران]]، بدبین می‌کند و نفاق بر آن می‌‌رویاند»<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۲۹.</ref>.

با اینکه مناظره یکی از شیوه‌های [[معصومان]]{{عم}} در [[آموزش دین]] و معرفی آن به دیگران، به ویژه مخالفان است، از برخی از انواع مناظره، یعنی مراء، در دین منع شده است. [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث| أَوْرَعُ‏ النَّاسِ‏ مَنْ‏ تَرَكَ‏ الْمِرَاءَ وَ إِنْ كَانَ مُحِقّاً}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۲۱۷.</ref>؛ «[[پرهیزکارترین]] [[مردم]] کسی است که مراء را ترک کند، هر چند [[حق]] با او باشد». امام صادق{{ع}} نیز فرمود: {{متن حدیث| الْمِرَاءُ دَاءٌ رَدِيٌّ وَ لَيْسَ‏ لِلْإِنْسَانِ‏ خَصْلَةٌ شَرٌّ مِنْهُ...}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۱۳۴.</ref>؛ «مراء [[درد]] بسیار [[بدی]] است و برای [[انسان]]، صفتی بدتر از آن نیست...».

 

[[ابی الدرداء]]، [[واثله]] و انس نیز می‌گویند: روزی [[پیامبر]]{{صل}} نزد ما آمد، در حالی که درباره مسئله‌ای [[دینی]] [[مراء]] می‌‌کردیم. پیامبر{{صل}} به اندازه‌ای ناراحت شد که هرگز چنین نشده بود؛ سپس فرمود: «کسانی که پیش از شما هلاک شدند، به علت [همین] مراء هلاک شدند؛ زیرا [[مؤمن]] مراء نمی‌کند؛ مراء را رها کنید که خسارتش کامل است؛ مراء را رها کنید که من در [[قیامت]] از مراءکننده [[شفاعت]] نمی‌کنم؛ مراء را رها کنید که من در [[بهشت]] سه [[منزل]] را برای کسی که مراء را ترک کند، ضمانت می‌کنم؛ مراء را رها کنید؛ زیرا پس از [[نهی]] از] [[عبادت بت‌ها]] نخستین چیزی که از آن نهی شدم، مراء است»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۱۳۸.</ref>.

از [[امام صادق]]{{ع}} نیز [[روایت]] شده که فرمود: شخصی از [[امام حسین]]{{ع}} خواست تا در [[دین]] با هم [[مناظره]] کنند. [[امام]] فرمود: من به دین خود آگاهم و [[راه هدایت]] برایم روشن است. تو اگر نسبت به دین خود [[جاهلی]] برو و یاد بگیر، مرا به مراء چه کار؟ [[شیطان]] [[انسان]] را [[وسوسه]] می‌کند که با [[مردم]] مناظره کن تا تو را عاجز و [[جاهل]] نپندارند. مراء جز یکی از این چهار قسم نیست: یا تو و طرف دیگر در آنچه به آن [[علم]] دارید، مراء می‌کنید که در این صورت هر دو [[خیرخواهی]] را ترک کرده‌اید و آبروریزی را [[اختیار]] نموده و علم را ضایع کرده‌اید، و یا هر دو نسبت به آن مسئله [[جهل]] دارید که در این صورت اظهار جهل کرده و [[جاهلانه]] [[خصومت]] می‌کنید، و یا تو [[عالم هستی]] و طرف دیگر جاهل، که در این صورت تو از راه پی‌جویی از [[لغزش]] او، به او [[ظلم]] می‌کنی و یا او عالم است و تو جاهل، که در این صورت نیز تو [[احترام]] او را به جای نیاوردی و [[مقام]] و [[منزلت]] عالم و دانشمند را [[ارج]] ننهاده‌ای و هیچ یک از چهار قسم جایز نیست؛ پس هر کس [[انصاف]] داشته باشد و [[حق]] را پذیرا باشد و از [[انکار]] و [[جدال]] با آن بپرهیزد، [[ایمان]] خود را [[استحکام]] بخشیده و [[آداب]] [[معاشرت]] را [[نیکو]] داشته و [[عقل]] خود را از [[لغزش‌ها]] و [[انحرافات]] مصون داشته است<ref>شهید ثانی، منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، ص۱۷۱.</ref>.

بنابراین، در [[دین]] به شدت از [[مراء]] [[نهی]] شده است؛ اما باید دید مراد از مراء چیست؟ و چه رابطه‌ای با [[مناظره]] دارد. مراء در لغت به جدال و [[ستیزه]] کردن، [[مجادله]] و پافشاری کردن و لجاج ورزیدن معنا شده است. {{عربی| ماراه، مراءاً و مماراة: ناظره و جادله؛ با او مراء کردم یعنی با او مناظره و مجادله کردم<ref>انیس، ابراهیم و دیگران، المعجم الوسیط ماده مری.</ref>. در مصباح المنیر نیز است: {{عربی| (مَارَيْتُهُ‏) (أُمَارِيهِ‏) (مُمَارَاةً) و (مِرَاءً) جَادَلتُهُ وَ تَقَدَّمَ الْقَولُ إِذَا أُرِيدَ بالْجِدَالِ الْحَقُّ أَو البَاطِلُ وَ يُقَالُ (مَارَيْتُهُ‏) أَيضاً إِذَا طَعَنتَ فى قَولِهِ تَزْييفاً لِلْقَوْلِ‏ و تَصغِيراً لِلْقَائِلِ}}؛ «مراء به معنای مجادله است، جدال حق باشد یا [[باطل]]، و البته در معنای [[طعنه]] زدن در قول و به کار بردن قول جعلی و کوچک کردن گوینده نیز به کار می‌رود<ref>فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر ماده مریء.</ref>. [[مرحوم مجلسی]] نیز می‌گوید: {{عربی|کان یدخل فی مراء: ای مجادلة فی العلوم للغلبة و اظهار الکمال}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۶۹، ص۲۹.</ref>؛ «داخل در مراء می‌شد؛ یعنی در [[علوم]] برای [[غلبه]] بر دیگری و اظهار فضل و کمال خود به جدال می‌پرداخت».

بنابراین، مراء در لغت همان جدال است و آن عبارت است از [[خصومت]] در لفظ و گفتار در مسائل [[علمی]] و [[دینی]]. در عین حال از نظر اصطلاحی فرق‌هایی نیز برای آن دو بیان کرده‌اند، از جمله اینکه؛ مراء، اعتراضی است، ولی جدال ابتدائی است و هم اعتراضی؛ یعنی مراء وقتی گفته می‌شود که شخص در [[اعتراض]] نسبت به قول و ادعای دیگری جر و بحث کند، ولی [[جدال]] هم به قول اعتراضی گفته می‌شود و هم به قول کسی که ابتدائاً دیگری را با پرسش‌هایی پیوسته مواجه سازد؛ چنان که در مصباح المنیر آمده است: {{عربی| و لا یکون المراء الا اعتراضیا بخلاف الجدال، فانه یکون ابتداءا و اعتراضا}}<ref>فیومی، احمد بن محمد، المصباح المنیر، ماده مریء.</ref>. [[شهید ثانی]] نیز در کتاب منیة المرید می‌گوید: بدان که [[حقیقت]] [[مراء]] عبارت است از [[اعتراض]] به سخن دیگری، بدین گونه که برای هدفی غیر [[دینی]]، بر سخن دیگری و یا در قصد او ایراد لفظی و یا [[معنوی]] وارد کنی<ref>شهید ثانی، منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، ص۱۷۲.</ref>.

فرق دیگری را که [[مرحوم مجلسی]] برای این دو بیان کرده این است که: اگر قصد و غرض از [[مناظره]] [[بیان حق]] نباشد، بلکه [[غلبه]] بر [[خصم]] و عاجز ساختن او باشد، آن را مراء گویند، وگرنه مراء نیست<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۷۵، ص۱۲۹.</ref>. وی در جایی دیگر می‌گوید: جِدال، مراء و [[خصومت]]، معنایی نزدیک به هم دارند. مراء و جدال بیشتر در مسائل [[علمی]] استعمال شده و خصومت در مسائل [[دنیوی]] و مادی. مراء به جایی اختصاص دارد که [[هدف]]، اظهار فضل و کمال باشد، ولی جدال به جایی اختصاص دارد که هدف، عاجز ساختن و [[ذلیل]] کردن خصم باشد. برخی نیز گفته‌اند: «[[جدل]]» در مسائل علمی است ولی «مراء» اعم از مسائل علمی و غیر علمی است<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۷۳، ص۴۰۰.</ref>.

بنابراین، می‌‌توان گفت: مراء و جدال در لغت به یک معناست، ولی در اصطلاح، مراء اولاً، اعتراضی است و ثانیاً، در مواردی است که هدف از آن، اظهار فضل و کمال و یا ذلیل و [[خوار]] کردن طرف مقابل باشد، در حالی که جدال هم ابتدائی است و هم اعتراضی، و هدف از آن بیان حق و یا [[الزام]] طرف جدال است که در این صورت جدال نیز دو قسم می‌‌شود؛ اگر [[هدف]] تنها [[بیان حق]] باشد، آن را [[جدال احسن]] گویند، ولی اگر هدف ملزم ساختن طرف [[جدال]] - از هر راه ممکن – باشد، آن را جدال غیر احسن گویند و از این روی است که در [[روایات]]، [[مراء]] را به کلی [[نهی]] کرده‌اند، ولی جدال را کلاً نهی نکرده‌اند؛ افزون بر آن، [[قرآن]] نیز به جدال أحسن امر کرده و از جدال غیر أحسن باز داشته است: {{متن قرآن|وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}<ref>و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز!» سوره نحل، آیه ۱۲۵.</ref>؛ {{متن قرآن|وَلَا تُجَادِلُوا أَهْلَ الْكِتَابِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}<ref>«و با اهل کتاب جز به بهترین شیوه چالش مکنید مگر با ستمکاران از ایشان و بگویید: ما به آنچه بر ما و بر شما فرو فرستاده‌اند ایمان آورده‌ایم و خدای ما و خدای شما یکی است و ما فرمانپذیر اوییم» سوره عنکبوت، آیه ۴۶.</ref>.

[[امام حسن عسکری]]{{ع}} نیز می‌‌فرماید: عده‌ای از [[امام صادق]]{{ع}} درباره جدال در [[دین]] و اینکه [[پیامبر]]{{صل}} و [[ائمه]]{{عم}} از آن نهی کرده‌اند، پرسیدند. آن حضرت فرمود: از همه انواع جدال نهی نکرده‌اند، بلکه جدال غیر احسن را نهی کرده‌اند. پرسیدند: جدال أحسن و جدال غیر أحسن چیست؟ [[امام]] فرمود: جدال غیر أحسن این است که با [[اهل باطل]] بحث کنی و او باطلی را ادعا کند و تو نتوانی با دلیل و [[حجت]] [[حق]]، پاسخ او را بدهی، در عین حال ادعای او را [[انکار]] کنی و یا او حقی را برای [[اثبات]] باطلش ارائه کند و تو آن حق را از [[ترس]] اینکه مبادا او بر تو حجتی داشته باشد، منکر شوی<ref>طبرسی، احمد بن علی، الاحتجاج، ج ۱، ص۲۳-۲۶.</ref>.

# مناظره در [[سیره معصومان]]{{عم}} بیشتر با مخالفان [[اعتقادی]] بوده است، ولی مراء بیشتر بین موافقان و کسانی است که به یک [[دین]] و [[مذهب]] پای‌بندند و از این روی است که در [[روایات]] به شدت از آن نهی شده است<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۳۱.</ref>.

#روش بحث و گفتگو یا سؤال و جواب دو [[طرفه]]: در این روش، پرسش گاه از سوی معصوم{{عم}} است و گاه از سوی شاگرد، ولی [[پرسش‌ها]] به صورت پیوسته و در راستای پاسخ‌ها طرح می‌شود. اگر امام پرسش را طرح کند، تا جایی پرسش‌ها را ادامه می‌دهد که طرف مقابل را به مطلب صحیح و حقی برساند، و یا او را به تناقض‌گویی بکشاند؛ اما اگر غیر معصوم سؤال را طرح کند، گرچه او نیز قصدش این است که امام را به [[حق]] و یا تناقض‌گویی بکشاند، ولی معصوم{{عم}} پاسخ را به گونه‌ای ارائه می‌کند که پرسش کننده به حق برسد و [[تسلیم]] شود؛ البته این روش سؤال و پاسخ دو طرفه را در اصطلاح «مناظره» می‌گویند که بحث آن گذشت<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۳۴.</ref>.

[[معصومان]]{{عم}} اهمیت و جایگاه این روش را به خوبی می‌شناختند، به طوری که شاید بتوان گفت از نظر آنان، بهترین روش برای [[آموزش و پرورش]] [[علمی]]، همین روش است. این مطلب را از سیره و گفتار آن بزرگان می‌‌توان استفاده کرد؛ زیرا آنان در [[آموزش]]، حتی اگر پرسشی هم در کار نبود، اغلب محتوای [[آموزشی]] را به نوعی با پرسش همراه می‌کردند. دست‌کم، برای اینکه مطلبی را به دیگری بیاموزند، از او می‌پرسیدند: آیا فلان مطلب را به تو بگویم؟ پس از اینکه از این راه توجه مخاطب را به خود جلب می‌کردند و یا نیاز او را به [[یادگیری]] بر می‌‌انگیختند، و از او پاسخ مثبت می‌شنیدند، مطلب را برای او بیان می‌کردند. [[امام باقر]]{{ع}} به کسانی که در محضر او بودند، فرمود: {{متن حدیث| أَ لَا أُنَبِّئُكُمْ بِشَيْ‏ءٍ إِذَا فَعَلْتُمُوهُ يَبْعُدُ السُّلْطَانُ وَ الشَّيْطَانُ مِنْكُمْ فَقَالَ أَبُو حَمْزَةَ بَلَى أَخْبِرْنَا بِهِ حَتَّى نَفْعَلَهُ فَقَالَ{{ع}} عَلَيْكُمْ بِالصَّدَقَةِ فَبَكِّرُوا بِهَا فَإِنَّهَا تُسَوِّدُ وَجْهَ‏ إِبْلِيسَ‏ وَ تَكْسِرُ شِرَّةَ السُّلْطَانِ الظَّالِمِ عَنْكُمْ فِي يَوْمِكُمْ ذَلِكَ...}}<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۳۰۸.</ref>؛ «آیا شما را به کاری [[آگاه]] نسازم که هرگاه انجام دهید، [[سلطان]] و [[شیطان]] از شما دور شوند؟ [[ابوحمزه]] گفت: چرا، بفرمایید تا بدان عمل کنیم. [[امام]] فرمود: [[صدقه]] بدهید و [[روز]] خود را با صدقه آغاز کنید که صدقه روی شیطان را سیاه می‌کند و [[شر]] سلطان [[ظالم]] را در آن روز از شما دور می‌‌سازد...».

 

در مواردی نیز حتی عبارت‌های مبهم و یا غیر مأنوسی را به کار می‌بردند تا در [[ذهن]] شنونده پرسشی ایجاد کنند و او با طرح آن [[پرسش]]، عملاً درگیر بحث شود. [[حذیفة بن منصور]] می‌گوید: [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث| اتَّقُوا الْحَالِقَةَ فَإِنَّهَا تُمِيتُ‏ الرِّجَالَ‏ قُلْتُ وَ مَا الْحَالِقَةُ قَالَ قَطِيعَةُ الرَّحِمِ}}<ref>نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج ۱۵، ص۲۱۰.</ref>؛ «از «حالقه» بپرهیزید؛ زیرا [[انسان]] را می‌‌میراند. پرسیدم: حالقه چیست؟ فرمود: [[قطع رحم]] (بریدن رابطه [[خویشاوندی]])».

 

[[امام رضا]]{{ع}} نیز روزی فرمود: [[خدا]] [[رحمت]] کند کسی را که امر ما را زنده نگاه دارد. [[اباصلت]] پرسید: چگونه امر شما را زنده نگاه دارد؟ [[امام]] فرمود: [[علوم]] ما را بیاموزد و به دیگران یاد بدهد؛ زیرا [[مردم]]، اگر زیبایی‌ها و نیکی‌های [[کلام]] ما را بشنوند، از ما [[پیروی]] می‌کنند<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۳۰.</ref>.

 

در مواردی نیز [[معصومان]]{{عم}} تمام مطلب و کنه آن را بیان نمی‌کنند، بلکه آن را به صورت سربسته و یا در سطح پایین‌تری بیان می‌نمایند تا شاگردی که مطلب برایش مبهم و یا خواهان [[فهم]] بیشتری است، با مطرح کردن [[پرسش]] خویش، از امام توضیح بیشتری را درخواست کند. عنوان [[بصری]] برای [[کسب علم]] نزد [[امام صادق]]{{ع}} آمد، امام به او فرمود: {{متن حدیث| فَإِنْ‏ أَرَدْتَ‏ الْعِلْمَ‏ فَاطْلُبْ‏ أَوَّلًا فِي‏ نَفْسِكَ‏ حَقِيقَةَ الْعُبُودِيَّةِ وَ اطْلُبِ الْعِلْمَ بِاسْتِعْمَالِهِ وَ اسْتَفْهِمِ اللَّهَ يُفْهِمْكَ قُلْتُ يَا شَرِيفُ فَقَالَ قُلْ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ قُلْتُ يَا أَبَا عَبْدِ اللَّهِ مَا حَقِيقَةُ الْعُبُودِيَّةِ قَالَ ثَلَاثَةُ أَشْيَاءَ أَنْ لَا يَرَى الْعَبْدُ لِنَفْسِهِ فِيمَا خَوَّلَهُ اللَّهُ مِلْكاً لِأَنَّ الْعَبِيدَ لَا يَكُونُ لَهُمْ مِلْكٌ‏ٌ...}}<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۱، ص۲۲۵.</ref>؛ «پس هرگاه در پی [[دانش]] شدی، اول [[حقیقت]] [[بندگی]] را در خود ایجاد کن و [[علم]] را با عمل به آن، بخواه و از [[خدا]] [[طلب]] فهم کن که او به تو خواهد داد. عنوان بصری می‌گوید: پرسیدم: حقیقت [[عبودیت]] چیست؟ فرمود: حقیقت عبودیت در سه چیز است: اول اینکه [[بنده]] هر آنچه را خدا به او داده، [[ملک]] خود نداند؛ زیرا [[بندگان]] مالک نمی‌شوند...».

 

[[ابوهارون مکفوف]] نیز می‌گوید: شخصی از امام صادق{{ع}} پرسید: در [[نافله]] [[نماز ظهر]] چند [[آیه]] از [[قرآن]] باید خواند؟ [[امام]] فرمود: هشتاد [[آیه]]. سؤال کننده پس از شنیدن این پاسخ از مجلس خارج شد. امام فرمود: ابوهارون! آیا پیرمردی عجیب‌تر از این دیده‌ای؟ از من سؤال کرد و جواب دادم، ولی از [[تفسیر]] و توضیح آن نپرسید. این کسی است که [[مردم عراق]] [[گمان]] می‌کنند او [[عاقل]] آنان است. ابوهارون! [[سوره حمد]] هفت آیه دارد و [[توحید]] سه آیه<ref>بنابر شماره‌گذاری کنونی آیات در قرآن کریم، سوره توحید چهار آیه دارد ولی ظاهراً از نظر امام{{ع}} سه آیه می‌‌باشد.</ref>، مجموعاً ده آیه، و [[نافله]] ظهر هشت رکعت است؛ و در مجموع می‌شود هشتاد آیه<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۳، ص۳۱۴.</ref>.

 

چنان که از این [[سیره]] بر می‌‌آید، اینکه امام{{ع}}، ابتدا پاسخ را به صورت سربسته فرمود، از این روی است که [[پرسش]] کننده توضیح، تفسیر و یا دلیل آن را خواستار شود و سپس جواب کامل را بشنود و این به دلیل فوائدی است که بر طرح سؤال مترتب است. افزون بر [[سیره معصومان]]{{عم}}، از سخنان آنان نیز اهمیت و جایگاه روش [[پرسش و پاسخ]]، استفاده می‌‌شود. [[امام باقر]]{{ع}} فرمود: هرگاه من برای شما چیزی را بیان کردم، [[دلیل قرآنی]] آن را از من بخواهید<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۶۰.</ref>.

 

[[امام صادق]]{{ع}} نیز فرمود: {{متن حدیث| إِنَّ‏ّ هذَا الْعِلْمَ‏ عَلَيْهِ‏ قُفْلٌ‏، وَ مِفْتَاحُهُ الْمَسْأَلَةُ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۴۰.</ref>؛ «به [[راستی]] بر این [[علم]] قفلی است که کلید آن پرسش است». همچنین [[محمد بن مسلم]] [[روایت]] می‌کند که: [[حمران]] از امام صادق{{ع}} سؤالی پرسید. امام فرمود: {{متن حدیث| إِنَّمَا يَهْلِكُ‏ النَّاسُ‏ لِأَنَّهُمْ‏ لَا يَسْأَلُونَ}}<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۴۰.</ref>؛ «[[مردم]] هلاک شدند، چون نمی‌پرسیدند».

محمد بن مسلم می‌گوید: از امام باقر{{ع}} درباره کندی [[حرکت]] [[خورشید]] در ظهر، پرسیدم. امام فرمود: محمد! چقدر جثه‌ات کوچک و پرسش‌ات پیچیده و مشکل است! تو اهلیت و [[لیاقت]] شنیدن پاسخ این [[پرسش]] را داری...<ref>نوری، حسین، مستدرک الوسائل، ج ۳، ص۱۲۶.</ref>. این [[ستایش]] [[امام]]{{ع}}، گرچه ستایش و [[تشویق]] به پرسش خوب است، ولی به صورت ضمنی، اصل پرسش را نیز تشویق می‌کند. البته پرسش هر چه بهتر و پر محتواتر باشد بهتر است.

 

همچنین، داوود رقی می‌گوید: نزد [[امام صادق]]{{ع}} بودم که [[حبابه والبیه]] - که [[زن]] [[نیکوکاری]] بود - وارد شد و از [[حلال و حرام]] پرسش‏هایی کرد. ما از پرسش‌های جالب او [[تعجب]] کردیم. امام{{ع}} به ما فرمود: آیا پرسشی بهتر از پرسش‌های حبابه والبیه می‌شناسید؟...<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۴۷، ص۱۲۱.</ref>.

 

بنابراین، می‌‌توان گفت: روش سؤال و جواب در [[سیره معصومان]]{{عم}}، از نظر [[آموزشی]] جایگاه والایی دارد؛ از این رو، آنان در جریان [[آموزش]]، همواره سعی می‌کردند یا شاگردان بپرسند و یا خود پرسشی مطرح کنند<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۳۵.</ref>.

#همچنین، [[پرسش]]، اغلب موجب تقویت [[قوه]] [[تفکر]] [[شاگرد]] می‌‌شود؛ چراکه برای پاسخ به پرسش، قوه تفکر خود را به کار می‌گیرد. برخی [[پرسش‌ها]] نیز موجب تقویت [[ذهن]] و دقت دانش‌آموز می‌شود. گاه [[معصومان]]{{عم}} به قصد تقویت [[ذهنی]] [[اصحاب]] و یا برای [[شناخت]] توان [[فکری]] و ذهنی آنان، پرسشی مطرح می‌کردند. [[ابن عمر]] می‌گوید: روزی [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: از میان درختان، درختی است که برگ‌های آن نمی‌ریزد و مثل آن مثل [[مسلمان]] است. آیا می‌دانید آن درخت چیست؟ [[مردم]] برای پیدا کردن این درخت ذهن خود را متوجه باغستان کردند، من به نظرم رسید که آن درخت [[نخل]] است، ولی [چون بچه بودم] [[خجالت]] کشیدم که بگویم. اصحاب به پیامبر{{صل}} گفتند: شما بفرمایید، پیامبر فرمود: نخل<ref>شهید ثانی، منیة المرید فی آداب المفید و المستفید، ص۱۹۸.</ref>.  

 

پیامبر{{صل}} روزی [[خطبه]] می‌‌خواند که فرمود: آیا شما را به بدترینتان خبر ندهم؟ گفتند: بفرمایید. فرمود: کسی که [[هدیه]] را رد کند، و [[بنده]] خود را بزند، و تنها غذا بخورد، مردم [[گمان]] کردند که بدتر از این کسی نیست؛ سپس فرمود: آیا شما را به بدتر از اینها خبر ندهم؟ گفتند: چرا. فرمود: کسی که [[امید]] [[نیکی]] از او نباشد و از شرش در [[امان]] نباشی. [[مردم]] [[گمان]] کردند بدتر از اینها هم کسی نیست؛ باز فرمود: آیا شما را به بدتر از آن خبر ندهم؟ گفتند: چرا. فرمود: [[بدزبانی]] که هرگاه نامی از [[مؤمنان]] نزد او برده شود، آنان را [[لعن]] کند و هرگاه نام او نزد مؤمنان برده شود، آنان او را لعن کنند<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۲، ص۲۹۰.</ref>.<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۳۸.</ref>

#[[پرسش]] خوب: هر گاه کسی بخواهد پرسشی را، به ویژه پرسشی [[علمی]]، طرح کند، ابتدا باید در پرسش [[تأمل]] و دقت کند تا برای خود او گویا و روشن شود. آیا آنچه را که می‌‌خواهد بپرسد، خود، پاسخ آن را نمی‌داند و یا پاسخش روشن و واضح نیست. اگر مفهوم پرسش برایش روشن بود و پاسخ آن را نمی‌دانست، و موقعیت نیز برای پرسش، مناسب و پاسخ دهنده نیز شایسته بود، آنگاه پرسش را مطرح کند. اگر در پرسش و جوانب آن، [[تفکر]] و [[اندیشه]] نکند، ممکن است پرسش بی‌‌مورد، سطحی، مبهم و مانند آن باشد و نتیجه‌ای جز تلف کردن وقت خود و پاسخ دهنده و چه بسا دیگران، نداشته باشد. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} می‌‌فرماید: ای مردم! هرگاه کسی می‏پرسد بیندیشد و هرگاه از او پرسیده شد [در جواب] درنگ کند. به [[خدا]] [[سوگند]]! که به دلیل [[سستی]] بسیاری از کسانی که از آنان پرسش می‌شود [در جواب متقن] و [[سکوت]] بسیاری از پرسش‌کنندگان در [[پرسش]]، [[بلا]] و [[حقایق]] امور بر شما نازل شده است<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۲۶۷.</ref>. پرسش وقتی خوب است که از [[تدبر]] و [[تفکر]] برخیزد. وقتی پرسش خوب بود، احتمال اینکه پاسخ نیز خوب باشد، بیشتر است. اساساً پرسش خوب، پاسخ خود را تضمین می‌کند. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: {{متن حدیث| حُسْنُ‏ السُّؤَالِ‏ نِصْفُ‏ الْعِلْمِ‏}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۲۶۹.</ref>؛ «پرسش خوب، نیمی از [[علم]] است».

#خوب پرسیدن: افزون بر اینکه پرسش باید خوب و [[علمی]] باشد، روش پرسیدن نیز باید [[نیکو]] باشد. پرسش خوب اگر همراه بیان نامطلوب و طولانی باشد، ممکن است استاد را به بی‌راهه بکشاند و پاسخ مناسب داده نشود. [[انسان]] از کسی می‌‌پرسد که عالم باشد و [[توانایی]] پاسخ به پرسش را داشته باشد. اگر چنین است، با پرسشی کوتاه و مفید و بدون عبارت‌پردازی‌های بی‌مورد نیز می‌‌توان مقصود خود را به استاد منتقل کرد و پاسخ او را گرفت. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث| مَنْ‏ أَحْسَنَ‏ السُّؤَالَ‏ عَلِمَ‏}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۲۶۹.</ref>؛ «هر کس [[نیک]] بپرسد، خواهد دانست». و نیز فرمود: {{متن حدیث| مَنْ‏ عَلِمَ‏ أَحْسَنَ‏ السُّؤَالَ‏}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۲۶۹.</ref>؛ «کسی که می‌داند، نیکو می‌‌پرسد».

#[[پرسیدن]] برای فهمیدن: از دیگر [[آداب پرسش]] این است که [[هدف]] از آن کسب [[آگاهی]] باشد، نه برای اظهار فضل، مچ‌گیری و مانند آن. [[امام رضا]]{{ع}} از [[پدران]] خود نقل فرمود که: علی{{ع}} در [[مسجد کوفه]] بود؛ مردی از [[اهالی شام]] گفت: ای [[امیرمؤمنان]]، می‌خواهم درباره چیزهایی از شما بپرسم؟ [[امام]] فرمود: {{متن حدیث| سَلْ‏ تَفَقُّهاً وَ لَا تَسْأَلْ‏ تَعَنُّتاً}}<ref>عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه، تفسیر نورالثقلین، ج ۱، ص۴۷.</ref>؛ «برای فهمیدن بپرس، نه برای [[عیب‌جویی]]».

#کم پرسیدن: هر چیزی اگر از حد [[اعتدال]] خارج شود، هر چند خوب باشد، بد خواهد شد و به جای فائده، [[زیان]] خواهد داشت. پرسش نیز چنین است. پرسشی که کلید [[فهم]] و [[علم]] است و از نظر [[امیرمؤمنان]]{{ع}}، یکی از شرایط [[تحصیل علم]] دانسته شده<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۲۶۲.</ref>، اگر زیاد شود، [[زیان]] خواهد رساند؛ زیرا به [[معلم]] و استاد [[اجازه]] نخواهد داد تا آنچه را که مورد نظر آنان است، بیان کنند و دائم آنان را به بی‌راهه می‌کشاند و حتی برای استاد و شاگردان خسته کننده خواهد بود؛ از این رو، [[امام علی]]{{ع}} می‌‌فرماید: {{متن حدیث|كَثْرَةُ السُّؤَالِ‏ تُورِثُ‏ الْمَلَالَ‏}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۲۷۹.</ref>؛ «[[پرسش]] زیاد، ملال‌آور است».  بنابراین، پرسش نباید از حد [[اعتدال]] خارج شود؛ هم باید طرح شود و هم استاد بتواند مطالب لازم را بیان کند؛ از این روی است که یکی از عیب‌های روش [[پرسش و پاسخ]] در روش [[تدریس]] را وقت‌گیر بودن و پیش نرفتن بحث می‌دانند؛ زیرا در این روش، استاد باید همواره بپرسد و این وقت زیادی می‌‌طلبد؛ بنابراین، اگر استاد بتواند در شروع درس چند پرسش طرح کند و پس از پاسخ اجمالی شاگردان، خود به پاسخ آنها بپردازد، بسیار مفید خواهد بود؛ زیرا این کار نه وقت زیادی می‌گیرد و نه ملال‌آور است؛ از سوی دیگر، این تعداد پرسش از سوی شاگردان نیز می‌تواند مطرح شود و فوائد لازم را در بر داشته باشد.

#مسخره نکردن پرسش‌گر: برخی ممکن است پرسش‌هایی مطرح کنند که به نظر بعضی دیگر، صحیح نبوده، بی‌مورد و یا حتی پرسشی ساده و بی‌اهمیت باشد. در چنین مواردی، استاد نه تنها خود نباید پرسش‌گر را مسخره کند، بلکه باید مانع از آن شود که دیگران او را مسخره کنند؛ زیرا این امر موجب می‌شود افراد به این [[گمان]] که شاید پرسش آنان بی‌مورد و یا بی‌فائده باشد، پرسش‌های خود را مطرح نکنند، و در نتیجه از فوائد آن [[محروم]] شده، رفته رفته [[روحیه]] نپرسیدن در آنان تقویت و بر آنان [[حاکم]] گردد. جابر می‌گوید: [[عربی]] [[بادیه‌نشین]] نزد [[رسول خدا]]{{صل}} آمد و پرسید: در [[بهشت]] لباس‌هایمان را با دست خویش می‌بافیم یا از جنس [[میوه‌های بهشتی]] است؟ [[اصحاب]] به این [[پرسش]] او خندیدند. [[اعرابی]] گفت: بر چه می‌‌خندید؟ بر [[جاهلی]] که از عالم می‌‌پرسد؟ [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: اعرابی! تو راست می‌گویی، ولی لباس‌های ما در بهشت از جنس درختان [[بهشتی]] است<ref>صالحی، محمد بن یوسف، سبل الهدی و الرشاد، ج ۷، ص۸.</ref>.

#[[رعایت حق]] تقدم: رعایت [[مساوات]] بین شاگردان در همه موارد، از جمله در پاسخ به پرسش آنان لازم است. رعایت مساوات در پاسخ به پرسش آنان به این است که اول به کسی که زودتر پرسیده، پاسخ دهند. مردی [[انصاری]] نزد پیامبر{{صل}} آمد و از او پرسشی کرد. در این هنگام فردی از [[قبیله ثقیف]] نیز وارد شد و مطلبی پرسید، پیامبر{{صل}} فرمود: ای [[برادر]] ثقفی، پرسش انصاری پیش از تو بوده، بنشین تا به پرسش او پاسخ گویم، سپس به تو پاسخ خواهم گفت<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۶۳.</ref>. البته در نقل دیگری از این [[روایت]]، اضافه شده است که مرد ثقفی گفت: من عازم [[سفر]] هستم و [[عجله]] دارم. انصاری نیز [[اجازه]] داد، تا پیامبر اول به پرسش او پاسخ گوید. پیامبر نیز به پرسش او پاسخ گفت<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۶۳.</ref>.  

#[[تأمل]] در پاسخ دادن: از دیگر [[آداب]] پاسخ دادن، عجله نکردن است. ابتدا باید [[صبر]] کرد تا پرسش تمام شود؛ سپس زمانی در آن اندیشید و جوانب آن را در نظر گرفت، آنگاه به آن پاسخ گفت. [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} در این باره می‌‌فرماید: {{متن حدیث| مَنْ‏ أَسْرَعَ‏ فِي‏ الْجَوَابِ‏ لَمْ‏ يُدْرِكِ‏ الصَّوَابَ}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۳۳۰.</ref>؛ «کسی که در پاسخ دادن عجله کند، پاسخ [[درستی]] نخواهد داد». نیز آن حضرت می‌‌فرماید: {{متن حدیث| قلما یصیب الرأی العجول}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۳۳۰.</ref>؛ «کسی که عجله کند، احتمال به [[حقیقت]] رسیدن او بسیار کم است». [[امام صادق]]{{ع}} نیز فرمود: {{متن حدیث| مِنْ‏ أَخْلَاقِ‏ الْجَاهِلِ‏ الْإِجَابَةُ قَبْلَ‏ أَنْ‏ يَسْمَعَ}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۳۳۰.</ref>؛ «از [[اخلاق]] [[جاهل]] این است که پیش از شنیدن کامل [[پرسش]]، جواب می‌دهد».

#گفتن «نمی‌دانم»: از دیگر [[آداب]] پاسخ دادن این است که اگر پاسخ پرسشی را نمی‌دانیم، بگوییم: «نمی‌دانم»، و سعی نکنیم هر [[طور]] شده، پاسخی بدهیم. [[انسان]] هر چه عالم‌تر شود، بیشتر به مجهولات خود پی می‌‌برد؛ زیرا مجهولات انسان در برابر معلومات او، قابل [[قیاس]] نیست. [[قرآن کریم]] می‌‌فرماید: {{متن قرآن|وَمَا أُوتِيتُمْ مِنَ الْعِلْمِ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«از تو درباره روح می‌پرسند بگو روح از امر پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی نداده‌اند» سوره اسراء، آیه ۸۵.</ref>. گفتن «نمی‏دانم»، دلیل بر [[عالم بودن]] شخص است، نه [[نادان]] بودن او نادان و جاهل کسی است که نمی‌داند و [[گمان]] می‌کند که می‌داند و می‌خواهد به هر پرسشی پاسخ گوید. [[امیر مؤمنان علی]]{{ع}} فرمود: {{متن حدیث| قَوْلُ لَا أَعْلَمُ نِصْفُ‏ الْعِلْمِ‏}}<ref>محمدی ری شهری، محمد، العلم والحکمة فی الکتاب والسنة، ص۳۳۱.</ref>؛ «گفتن «نمی‌دانم» نیمی از [[علم]] است»<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۴۰.</ref>.

چنان که پیش از این نیز گذشت، از این روش در [[سیره معصومان]]{{عم}} برای [[آموزش احکام]] و [[معارف دینی]]، بسیار استفاده شده است. در اینجا نمونه‌هایی از سیره آن بزرگواران را بیان می‌کنیم. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} ـ که از کودکی به همراه [[پیامبر]] بود و [[آموزش]] دیده و دست‌پرورده آن حضرت است ـ می‌‌فرماید: هر [[روز]] و هر شب نزد پیامبر{{صل}} می‌‌رفتم و او مرا به [[شایستگی]] می‌‌پذیرفت و همواره همراه او بودم...، هرگاه از او پرسشی می‌کردم، پاسخ می‌‌گفت. وقتی پرسش‌هایم تمام می‌‌شد و ساکت می‌شدم، او خود شروع می‌کرد. هیچ آیه‌ای از [[قرآن]] بر پیامبر{{صل}} نازل نشد، مگر اینکه آن را برایم قرائت و [[املا]] می‌کرد و من به دست خود می‌نوشتم و او [[تأویل]] و [[تفسیر]]، [[ناسخ و منسوخ]]، [[محکم و متشابه]] و [[عام و خاص]] [[آیات]] را برای من بیان می‌نمود<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۱، ص۶۴.</ref>.

این شیوه [[آموزش دادن]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} و شیوه فراگیری [[امیرمؤمنان]]{{ع}} بود. علی{{ع}} نیز با استفاده از این روش، به [[اصحاب]] و [[یاران]] خود [[آموزش]] می‌داد. [[کمیل بن زیاد]] می‌گوید: از امیرمؤمنان{{ع}} پرسیدم: پایه‌های [[اسلام]] کدام است؟ فرمود: اسلام بر هفت پایه [[استوار]] است: اولین آنها [[عقل]] است که [[صبر]] بر آن بنا شده است.... گفتم: ای امیرمؤمنان، بنده‌ای [[گناه]] می‌کند و از [[خدا]] [[طلب مغفرت]] می‌نماید، حد [[استغفار]] چیست؟ فرمود: [[توبه]]. گفتم: همین! فرمود: نه. گفتم: پس چگونه؟ فرمود: هرگاه بنده‌ای گناه کند باید با تحریک بگوید {{متن حدیث| أَسْتَغْفِرُ اللَّهَ‏}}. عرض کردم: «تحریک» چیست؟ فرمود: [[حرکت]] لب و زبان در حالی که قصد دارد به دنبال آن آنچه را می‌گوید در عمل محقق سازد. گفتم: [[پیروی]] [[حقیقی]] یعنی چه؟ فرمود: [[تصدیق]] [[قلب]] و تصمیم بر عدم بازگشت به آن گناه. گفتم: اگر چنین کنم، آیا از استغفار کنندگان هستم؟ فرمود: نه. پرسیدم: چرا؟ فرمود: زیرا هنوز به توبه اصلی نرسیده‌ای. پرسیدم: اصل استغفار چیست؟ فرمود: بازگشت به توبه از گناهی که کرده و نسبت به آن استعفار نموده است، اولین درجه [[عابدان]] است. [[ترک گناه]] و استغفار، اسمی برای شش معناست: اول، [[پشیمانی]] از گذشته؛ دوم، تصمیم بر ترک همیشگی گناه؛ سوم، پرداختن [[حقوق]] کسانی که از آنان [[حقوقی]] ضایع شده است؛ چهارم، پرداختن [[حقوق خدا]] در هر عمل [[واجب]]؛ پنجم، آب کردن و از بین بردن گوشتی که از [[حرام]] روییده، تا آن اندازه که پوست به استخوان بچسبد و دوباره گوشت جدید از [[حلال]] بروید و ششم، چشانیدن [[رنج]] [[اطاعت]] و [[بندگی]] به بدن؛ همان‌گونه که [[لذت]] [[معصیت]] را چشیده است<ref>حرانی، حسن بن شعبه، تحف العقول من آل الرسول، ص۱۹۲.</ref>.  

چنان که در این [[سیره]] [[مشاهده]] می‌شود، در قسم اول از روش سؤال و جواب، چنان نیست که همیشه [[شاگرد]] پرسشی را طرح کند و [[امام]] پاسخ گوید، بلکه در این روش [[شاگرد]] اغلب فعال است و هرگونه ابهام پیچیدگی، اشکال و ایرادی به نظرش می‌‌رسد، مطرح می‌کند، تا [[یادگیری]] به صورت کامل و دقیق و عمیق حاصل شود؛ البته خود [[معصومان]]{{عم}} نیز در بسیاری موارد، پاسخ را به صورت مجمل و سربسته بیان می‌کردند تا شاگرد سؤال کند و درگیر بحث شود؛ برای مثال، [[امام صادق]]{{ع}} فرمود: روزی [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: ساحر [[مسلمانان]] کشته می‌شود، ولی ساحر [[کفار]] کشته نمی‌شود. این مطلب بر حاضران گران آمد. شخصی پرسید: ای [[رسول خدا]]، چرا ساحر کفار کشته نمی‌شود؟ پیامبر{{صل}} فرمود: چون [[کفر]] از [[سحر]] بزرگ‌تر است و سحر و [[شرک]] به هم نزدیک‌اند<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی، ج ۷، ص۲۶۰.</ref>.  

 

[[شهید]] اول نیز در کتاب الذکری می‌نویسد: «چهارصد نویسنده، چهارصد کتاب درباره پاسخ‌هایی که [[امام صادق]]{{ع}} به [[سؤال‌ها]] داده است، پدید آورده‌اند»<ref>حیدر، اسد، الامام الصادق{{ع}} و المذاهب الاربعة، ج ۱، ص۶۷.</ref>.  

دیگر [[ائمه]]{{عم}} نیز بیشتر از طریق سؤال و جواب به [[آموزش]] [[اصحاب]] و شاگردان خود می‌‌پرداختند، به گونه‌ای که بسیاری از اصحاب، کتاب‌هایی را از پرسش‌های خود یا دیگران و پاسخ‌های آن بزرگواران، با عنوان مسائل گردآوری کرده‌اند. برخی از این کتاب‌ها عبارت‌اند از: مسائل عن ابی الحسن موسی{{ع}}، تصنیف صفوان بن یحیی؛ مسائل عن أبی الحسن موسی{{ع}}، تصنیف علی بن یقطین؛ مسائل عن ابی الحسن الرضا{{ع}}، تصنیف محمد بن ابی عمیر؛ مسائل عن ابی الحسن الرضا{{ع}}، تصنیف یاسر خادم؛ روایات و مسائل عن ابی الحسن الثالث العسکری، تصنیف ایوب بن نوح بن دراج<ref>فیاض، عبدالله، تاریخ التربیة عند الامامیة بین عصری الصادق و...، ص۲۳۱.</ref>.  

آنچه بیان شد، نمونه‌هایی از نوع اول از روش سؤال و جواب در [[سیره معصومان]]{{عم}} بود؛ اما در این روش، نوع دیگری نیز مطرح است که در سیره معصومان{{عم}} از آن استفاده فراوانی شده و آن چنین بود که [[پرسش]] از سوی [[امام]] طرح می‌‌شد و شاگردان پاسخ می‌‌دادند و پاسخ آنان به یکی از این چهار صورت بود: یا پاسخ درست می‌دادند، که امام پاسخ آنان را [[تأیید]] می‌کرد، یا پاسخ ناقص بود که امام آن را تکمیل می‌کرد و یا [[اشتباه]] و نادرست بود که امام پاسخ را [[اصلاح]] می‌کرد، و یا هیچ پاسخی نمی‌دادند و از امام می‌خواستند که خود پاسخ دهد، در این صورت، امام پاسخ را بیان می‌فرمود. در اینجا نمونه‌هایی از هر یک از این اقسام چهارگانه را بیان می‌کنیم: [[امام باقر]]{{ع}} می‌‌فرماید: علی بن الحسین‌{{ع}} به مردی فرمود: کدام یک از این دو را بیشتر [[دوست]] داری: [[دوستی]] که هرگاه تو را می‌بیند، کیسه‌ای از دینار به تو بدهد؛ یا [[دوستی]] که هرگاه تو را ببیند، بر دامی از [[دام‌های شیطان]] آگاهت سازد و راه [[غلبه]] بر [[کید شیطان]] را به تو نشان دهد؟

وی گفت: دوستی که هرگاه مرا ببیند، راهی به من نشان دهد که [[شیطان]] و بلای او را از خود دور کنم. [[امام]] فرمود: کدام یک را بیشتر [[دوست]] داری: [[نجات]] اسیری [[تهیدست]] که در دست [[کافران]] [[اسیر]] است؛ یا اسیری که در دست [[ناصبی‌ها]] گرفتار است؟ گفت: ای [[پسر رسول خدا]]، از [[خدا]] بخواه تا مرا در پاسخ صحیح [[یاری]] فرماید. امام فرمود: خدایا! او را در پاسخ صحیح موفق فرما. مرد گفت: نجات اسیر مسکینی که در دست ناصبی‌ها اسیر است؛ زیرا اگر این را [[آزاد]] کنم، برایش [[بهشت]] و نجات از [[آتش]] آماده شده است، ولی اگر آن دیگری را آزاد کنم، نهایت اینکه او را از [[ظلم]] ظالمی در این [[دنیا]] نجات داده‌ام، در حالی که خدا برای این ظلمی که بر او می‌شود، در [[آخرت]] هزاران برابر [[بخشش]] می‌کند و از [[ظالم]] نیز [[انتقام]] می‌گیرد؛ چون خدا [[عادل]] است، [کنایه از اینکه [[ناصبی]] ممکن است [[مسلمان]] را [[منحرف]] سازد و نجات او از دست [[ناصبی]]، نجات از [[انحراف]] است، ولی [[کافر]] به دلیل قوت [[استدلال]] مسلمان و [[اعتقاد]] او، نمی‌تواند مسلمان را به [[کفر]] بازگرداند]. امام فرمود: خدا تو را موفق ساخت؛ زیرا آنچه را گفتی از آنچه در سینه من است - و حتی یک حرف از آنچه [[رسول خدا]]{{صل}} فرمود، کم ندارد – گرفته‌ای.».. <ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج ۲، ص۹.</ref>.  

در این [[سیره]]، شاگرد توانست به [[پرسش]] امام پاسخی صحیح بدهد، امام نیز پاسخ او را [[تأیید]] کرد؛ اما [[اصحاب]] گاه به پرسش امام پاسخی ناقص می‌دادند و یا حتی پاسخ نادرست را صحیح می‌پنداشتند که در این صورت، امام پاسخ ناقض را کامل و پاسخ نادرست را تصحیح می‌‌کرد.  

[[سلیمان بن جعفر هذلی]] می‌گوید: [[امام صادق]]{{ع}} به من فرمود: ای سلیمان، «[[فتی]]» کیست؟ گفتم: فتی نزد ما همان [[جوان]] است. [[امام]] فرمود: آیا نمی‌دانی [[اصحاب کهف]] همه پیرمرد بودند، [[ولی خدا]] به دلیل ایمانشان، آنان را [[جوانمرد]] نامیده است؟ سلیمان! هر کس به [[خدا]] [[ایمان]] آورد و [[تقوا]] پیشه سازد، او جوانمرد است<ref>عیاشی، محمد بن مسعود، التفسیر، ج ۲، ص۳۲۳.</ref>. [[رسول خدا]]{{صل}} نیز روزی از [[یاران]] خود پرسید: کدام یک از دستگیره‌های ایمان محکم‌تر است؟ یکی گفت: [[نماز]]، دیگری گفت: [[روزه]]، سومی پاسخ داد: [[زکات]] و بالأخره هرکس پاسخی داد. [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: هیچ کدام از اینها نیست. محکم‌ترین دستگیره‌های ایمان، [[دوست داشتن]] برای خدا و [[دشمن]] داشتن برای خداست<ref>مطهری، مرتضی، سیری در نهج‌البلاغه، ص۲۲۷.</ref>.  

[[امام رضا]]{{ع}} نیز از پدرش - [[موسی بن جعفر]]{{ع}} - و او نیز از [[امام صادق]]{{ع}}، نقل فرمود: یکی از کسانی که [[قرآن]] را [[تفسیر]] می‌کرد، نزد پدرم، [[امام باقر]]{{ع}}، آمد. پدرم فرمود: تو فلانی هستی؟ گفت: بله. فرمود: تو قرآن را تفسیر می‌کنی؟ گفت: بله. فرمود: این [[آیه]] {{متن قرآن|وَجَعَلْنَا بَيْنَهُمْ وَبَيْنَ الْقُرَى الَّتِي بَارَكْنَا فِيهَا قُرًى ظَاهِرَةً وَقَدَّرْنَا فِيهَا السَّيْرَ سِيرُوا فِيهَا لَيَالِيَ وَأَيَّامًا آمِنِينَ}}<ref>«و میان آنان و شهرهایی که در آنها خجستگی نهاده بودیم شهرهایی به هم پیوسته پدید آوردیم و در آنها راه رفت و آمد را به اندازه (برقرار) کردیم (و گفتیم) شب‌ها و روزها در آنها با ایمنی سفر کنید» سوره سبأ، آیه ۱۸.</ref> را چگونه تفسیر می‌کنی؟ گفت: این مکان بین [[مکه]] و مناست. فرمود: آیا این مکان ترسناک است و در آن دزد وجود دارد یا نه؟ گفت: آری. فرمود: پس جایی که خدا آن را [[امن]] قرار داده، در آن [[ترس]] و [[دزدی]] است؟! گفت: پس آن کجاست؟ امام فرمود: مراد از آن ما [[اهل بیت]] هستیم. خدا شما را «ناس» نامیده است و ما را «[[قریه]]». عرض کرد: فدایت شوم! آیا در قرآن موردی هست که به [[انسان]] قریه اطلاق شده باشد؟ فرمود: بله؛ {{متن قرآن|وَاسْأَلِ الْقَرْيَةَ الَّتِي كُنَّا فِيهَا وَالْعِيرَ الَّتِي أَقْبَلْنَا فِيهَا وَإِنَّا لَصَادِقُونَ}}<ref>«و از (مردم) شهری که در آن بودیم و از کاروانیانی که با آنها (به اینجا) روی آورده‌ایم بپرس و بی‌گمان ما راستگوییم» سوره یوسف، آیه ۸۲.</ref> آیا از در و [[دیوار]] [[پرسش]] می‌شود یا از [[مردم]]؟ و نیز {{متن قرآن|وَإِنْ مِنْ قَرْيَةٍ إِلَّا نَحْنُ مُهْلِكُوهَا قَبْلَ يَوْمِ الْقِيَامَةِ أَوْ مُعَذِّبُوهَا عَذَابًا شَدِيدًا}}<ref>«و هیچ شهری نیست مگر که ما پیش از رستخیز آن را از میان می‌بریم یا سخت عذاب می‌کنیم، این در کتاب (خداوند) نگاشته است» سوره اسراء، آیه ۵۸.</ref> آیا در و دیوار [[عذاب]] می‌‌شوند، یا [[انسان]]؟»<ref>مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، ج۲۴، ص۲۳۴.</ref>.  گاهی نیز [[شاگرد]] پاسخ را نمی‌داند که در این صورت، [[امام]] خود پاسخ پرسش را بیان می‌کند. فائده این پرسش آن است که شاگرد را به [[جهل]] خود [[آگاه]] می‌سازد و توجه او را به فهم و یادگیری جلب می‌کند.  

[[محمد بن منصور]] می‌گوید: از [[امام صادق]]{{ع}} درباره [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا فَعَلُوا فَاحِشَةً قَالُوا وَجَدْنَا عَلَيْهَا آبَاءَنَا وَاللَّهُ أَمَرَنَا بِهَا قُلْ إِنَّ اللَّهَ لَا يَأْمُرُ بِالْفَحْشَاءِ أَتَقُولُونَ عَلَى اللَّهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«و چون کاری زشت کنند گویند: پدرانمان را بر همین کار یافته‌ایم و خداوند ما را به آن فرمان داده است، بگو: بی‌گمان خداوند به کار زشت فرمان نمی‌دهد؛ آیا درباره خداوند چیزی می‌گویید که نمی‌دانید؟» سوره اعراف، آیه ۲۸.</ref> پرسیدم. امام فرمود: به نظر تو آیا [[خدا]] به [[زنا]]، [[شرب خمر]] و مانند آن، امر می‌کند؟ گفتم: نه. فرمود: پس این «فاحشه‌ای» که ادعا می‌کنند خدا آنان را بدان امر کرده است، چیست؟ گفتم: خدا و [[ولی خدا]] داناترند؟ فرمود: این آیه درباره [[پیشوایان]] [[ستمگر]] است، که ادعا می‌کنند خدا آنان را به [[امامت]] مردم امر کرده است، و حال آنکه خدا آنان را امر نکرده است. خدا از این مطلب خبر داده و از آن به فاحشه تعبیر کرده است<ref>کلینی، محمد بن یعقوب، کافی ج ۱، ص۳۷۳.</ref>.

 

موارد یاد شده در این قسمت، نمونه‌هایی بود از استفاده [[معصومان]]{{عم}} از نوع دوم از روش سؤال و جواب در [[آموزش]] [[اصحاب]] و [[یاران]]<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۴۳.</ref>.

باید به این نکته توجه شود که این روش با آنچه امروزه به روش پرسش و پاسخ، در محافل [[علمی]] شناخته شده، تفاوت دارد، گرچه شباهت‌هایی نیز با هم دارند؛ زیرا نوع اول از این روش کاملاً عکس روش پرسش و پاسخ است. در روش پرسش و پاسخ، [[پرسش]] از سوی استاد طرح می‌شود و پاسخ از سوی شاگرد، در حالی که در این قسم پرسش از سوی شاگرد و پاسخ از امام و [[معصوم]] است.  

 

 

تفاوت دیگر آنکه اگر شاگرد پاسخ صحیح را می‌دانست، امام آن را [[تأیید]] می‌کرد و اگر پاسخ ناقص یا نادرست بود و یا اصلاً پاسخ را نمی‌دانست، امام پرسش دیگری طرح نمی‌کرد، بلکه خود، پاسخ را کامل، یا [[اصلاح]] کرده و یا پاسخ درست را ارائه می‌نمود. در عین حال با توجه به اینکه در این قسم گاهی امام پرسش‌هایی پی در پی مطرح می‌کند تا [[شاگرد]] خود به جواب برسد، می‌‌توان روش [[پرسش و پاسخ]] را جزئی از این قسم دانست.

 

نوع سوم از این روش نیز، که در اصطلاح به آن روش [[مناظره]] می‌گویند، با روش پرسش و پاسخ متفاوت است؛ زیرا، گرچه در هر دو روش [[پرسش]] و پاسخ‌ها پی در پی است، ولی در روش پرسش و پاسخ، [[پرسش‌ها]] همواره از سوی استاد طرح می‌شود، در حالی که در روش مناظره، پرسش‌ها می‌تواند از دو طرف مناظره مطرح شود. گذشته از آن، [[هدف]] در روش پرسش و پاسخ این است که شاگرد خود به پاسخ [[واقعی]] دست یابد، در حالی که در روش مناظره، هدف روشن شدن [[حق]] برای دو طرف است، حال خود به آن برسند، یا طرف مقابل برای دیگری بیان کند.

روش سؤال و جواب با روش سقراطی نیز متفاوت است، هر چند قسم سوم از آن با بخشی از روش سقراطی شباهت بیشتری دارد؛ زیرا برخی روش پرسش و پاسخ را با روش سقراطی، یکسان می‌دانند، در حالی که این دو نیز با هم تفاوت‌هایی دارند. [[سقراط]] در روش خود ابتدا با پرسش‌های پیوسته، شاگرد یا طرف بحث را به [[جهل]] یا خطای خود متوجه می‌‌ساخت و از آن پس، درصدد بود تا او را به [[علم]] و صواب برساند<ref>صفوی، امان الله، کلیات روش‌ها و فنون تدریس، ص۲۳۹.</ref>، در حالی که در روش پرسش و پاسخ، تنها بخش دوم از روش سقراط مطرح است<ref>شعبانی، حسن، مهارت‌های آموزشی، ص۳۰۹.</ref>؛ البته اگر مراد از روش سقراطی روشی است که به روش سقراط شباهت دارد، می‌‌توان این دو را یکی دانست.

همچنین، در روش سقراط، لازم نیست دو طرف بحث استاد و شاگرد باشند، برخلاف روش [[پرسش و پاسخ]] که دو طرف استاد و شاگردند. اما شباهت روش سؤال و جواب با روش سقراطی در این است که قسم سوم روش سؤال و جواب؛ یعنی روش [[مناظره]] مانند روش سقراطی با طرح پرسش‌های پی در پی، تلاش می‌‌کند که طرف مقابل را به [[جهل]] و تناقص در گفتار گرفتار سازد، اما در عین حال با آن تفاوت هم دارد و آن اینکه در روش سقراطی، وقتی طرف مقابل به جهل یا تناقض خویش پی برد، [[پرسش]] تمام نمی‌شود، بلکه [[پرسش‌ها]] ادامه می‌یابد تا به [[علم]] برسد؛ اما در روش مناظره، وقتی یکی از دو طرف به جهل و یا تناقض خود پی برد، بحث و مناظره پایان می‌‌پذیرد و برای رسیدن به علم، باید از راه و روش‌های گوناگون [[آموزشی]] به [[یادگیری]] بپردازد<ref>[[سید علی حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[محمد داوودی|داوودی]]، [[سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت (کتاب)|سیره تربیتی پیامبر و اهل بیت]]، ص ۳۴۸.</ref>.