تناسخ در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

==پیشینه [[اعتقاد]] به تناسخ==

==اقسام [[تناسخ]]==

تناسخ به لحاظ قول به وقوع آن نسبت به همه یا بخشی از [[ارواح]]، دو قسم است:

#'''نامحدود''': [[نفوس]] همه افراد [[بشر]] پیوسته و در همه دوره‌ها به هنگام [[مرگ]] از بدنی به بدن دیگر منتقل می‌‌شوند و برای این انتقال از نظر افراد و [[زمان]] محدودیتی نیست<ref>الملل والنحل، ج ۲، ص۵۵؛ ج ۱، ص۲۵۳.</ref>.

==گونه‌های تناسخ محدود==

==بطلان همه اقسام [[تناسخ]]==

==[[ادله]] تناسخیان و پاسخ آنها==

# آیه ۳۸ انعام<ref>کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۱، ص۵۱۲.</ref>: {{متن قرآن|وَمَا مِن دَآبَّةٍۢ فِى ٱلْأَرْضِ وَلَا طَـٰٓئِرٍۢ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّآ أُمَمٌ أَمْثَالُكُم مَّا فَرَّطْنَا فِى ٱلْكِتَـٰبِ مِن شَىْءٍۢ ثُمَّ إِلَىٰ رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ}}<ref>«و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نیز هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد، جز اینکه گروه‌هایی همچون شما هستند؛ ما در این کتاب، هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم، سپس (همه) به سوی پروردگارشان گرد آورده می‌شوند» سوره انعام، آیه ۳۸.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج ۴، ص۴۶۲.</ref>. مفاد این آیه این است که حیوانات و پرندگان همانند شما امت‌هایی هستند، در حالی که می‌‌دانیم آنها همانند ما نیستند، بنابراین باید با پذیرش [[تناسخ]] بگوییم [[روح]] [[انسان‌ها]] پس از جدا شدن از بدن در کالبد پرندگان و حیوانات قرار می‌‌گیرد تا [[پاداش]] و [[کیفر]] [[اعمال]] خود را ببیند<ref>مجموعه مصنفات، ج ۲، ص۲۲۱.</ref>. پاسخ این است که مجتمعات حیوانی از جهاتی، مانند اصل [[خلقت]]، [[رزق]] و تکثیر [[نسل]]، همانند مجتمعات [[انسانی]] هستند و همین اندازه در [[صدق]] مماثلت کافی است<ref>کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۱، ص۵۱۲.</ref> و این شباهت بالفعل است نه بالقوه؛ زیرا آنها نیز از [[ادراک]]، [[شعور]]، [[مسئولیت]] و [[رستاخیز]] سهمی دارند: {{متن قرآن|وَإِذَا ٱلْوُحُوشُ حُشِرَتْ}}<ref>«و آنگاه که جانوران وحشی را گرد آورند،» سوره تکویر، آیه ۵.</ref>  

# [[آیه]] ۳۰ [[شوری]]: {{متن قرآن|وَمَآ أَصَـٰبَكُم مِّن مُّصِيبَةٍۢ فَبِمَا كَسَبَتْ أَيْدِيكُمْ وَيَعْفُوا۟ عَن كَثِيرٍۢ}}<ref>«و هر گزندی به شما برسد از کردار خود شماست و او از بسیاری (از گناهان شما نیز) در می‌گذرد» سوره شوری، آیه ۳۰.</ref> و [[آیات]] مشابه آن، نظیر آیات ۱۶ - ۱۹ [[فجر]]<ref>{{متن قرآن|وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ * كَلاَّ بَل لّا تُكْرِمُونَ الْيَتِيمَ * وَلا تَحَاضُّونَ عَلَى طَعَامِ الْمِسْكِينِ * وَتَأْكُلُونَ التُّرَاثَ أَكْلا لَّمًّا}}«و چون پروردگارش او را بیازماید و روزی‌اش را بر او تنگ گیرد می‌گوید پروردگارم مرا خوار داشت، * نه چنین است، بلکه شما یتیم را گرامی نمی‌دارید، * و بر خوراک دادن به بینوا، یکدیگر را برنمی‌انگیزید، * و میراث (خود و یتیمان) را یکجا می‌خورید،» سوره فجر، آیه ۱۶-۱۹.</ref> و آیه ۴۱ [[روم]]<ref>{{متن قرآن|ظَهَرَ ٱلْفَسَادُ فِى ٱلْبَرِّ وَٱلْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِى ٱلنَّاسِ لِيُذِيقَهُم بَعْضَ ٱلَّذِى عَمِلُوا۟ لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ}} «برای کارهایی که مردم کرده‌اند در خشکی و دریا تباهی به چشم می‌خورد، تا (خداوند، کیفر) برخی از آنچه کرده‌اند به آنان بچشاند، باشد که باز گردند» سوره روم، آیه ۴۱.</ref> و نیز آیات ناظر به موارد خاص، نظیر آیه ۸۵ بقره<ref>{{متن قرآن|ثُمَّ أَنتُمْ هَـٰٓؤُلَآءِ تَقْتُلُونَ أَنفُسَكُمْ وَتُخْرِجُونَ فَرِيقًۭا مِّنكُم مِّن دِيَـٰرِهِمْ تَظَـٰهَرُونَ عَلَيْهِم بِٱلْإِثْمِ وَٱلْعُدْوَٰنِ وَإِن يَأْتُوكُمْ أُسَـٰرَىٰ تُفَـٰدُوهُمْ وَهُوَ مُحَرَّمٌ عَلَيْكُمْ إِخْرَاجُهُمْ أَفَتُؤْمِنُونَ بِبَعْضِ ٱلْكِتَـٰبِ وَتَكْفُرُونَ بِبَعْضٍۢ فَمَا جَزَآءُ مَن يَفْعَلُ ذَٰلِكَ مِنكُمْ إِلَّا خِزْىٌۭ فِى ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَيَوْمَ ٱلْقِيَـٰمَةِ يُرَدُّونَ إِلَىٰٓ أَشَدِّ ٱلْعَذَابِ وَمَا ٱللَّهُ بِغَـٰفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ}} «آنگاه، این شمایید که یکدیگر را می‌کشید و دسته‌ای از خودتان را از خانه‌هاشان بیرون می‌رانید در حالی که با گناه و ستم به زیان آنها از یکدیگر پشتیبانی می‌کنید و (با این حال) اگر به اسیری نزد شما آیند آنان را (بنابر حکم تورات) با دادن سربها آزاد می‌کنید با آنکه بیرون راندنشان بر شما حرام است. آیا به بخشی از کتاب (تورات) ایمان می‌آورید و به بخشی (دیگر) کفر می‌ورزید؟ کیفر کسانی از شما که چنین کنند جز خواری در این جهان چیست؟ و در رستخیز به سوی سخت‌ترین عذاب باز برده می‌شوند؛ و خداوند از آنچه می‌کنید غافل نیست» سوره بقره، آیه ۸۵.</ref>، [[آیه]] ۱۵۲ [[اعراف]]<ref>{{متن قرآن|إِنَّ ٱلَّذِينَ ٱتَّخَذُوا۟ ٱلْعِجْلَ سَيَنَالُهُمْ غَضَبٌۭ مِّن رَّبِّهِمْ وَذِلَّةٌۭ فِى ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَكَذَٰلِكَ نَجْزِى ٱلْمُفْتَرِينَ}} «به زودی به کسانی که گوساله را (به پرستش) گرفتند در زندگانی این جهان خشمی از سوی پروردگارشان و خواری خواهد رسید و این‌گونه ما دروغبافان را کیفر می‌دهیم» سوره اعراف، آیه ۱۵۲.</ref>، آیه ۲۵ نازعات<ref>{{متن قرآن|فَأَخَذَهُ ٱللَّهُ نَكَالَ ٱلْـَٔاخِرَةِ وَٱلْأُولَىٰٓ}} «خداوند هم او را به عقوبت جهان بازپسین و نخستین، فرو گرفت» سوره نازعات، آیه ۲۵.</ref>، و آیه ۱۶۰ [[نساء]]<ref>{{متن قرآن|فَبِظُلْمٍۢ مِّنَ ٱلَّذِينَ هَادُوا۟ حَرَّمْنَا عَلَيْهِمْ طَيِّبَـٰتٍ أُحِلَّتْ لَهُمْ وَبِصَدِّهِمْ عَن سَبِيلِ ٱللَّهِ كَثِيرًۭا}} «آری، به سزای ستمی از (سوی) یهودیان و اینکه (مردم را) بسیار از راه خداوند باز می‌داشتند چیزهای پاکیزه‌ای را که بر آنان حلال بود، حرام کردیم» سوره نساء، آیه ۱۶۰.</ref>. این [[آیات]] دلالت می‌‌کنند که [[مصائب]]، مسبوق به [[جرم]] و [[جنایت]] است، چنان که آیات دیگری نیز دلالت می‌‌کنند که [[خیرات]] هم [[پاداش]] [[افعال خیر]] و [[نیکو]] هستند؛ مانند آیه ۶۴ [[سوره یونس]]<ref>{{متن قرآن|لَهُمُ ٱلْبُشْرَىٰ فِى ٱلْحَيَوٰةِ ٱلدُّنْيَا وَفِى ٱلْـَٔاخِرَةِ لَا تَبْدِيلَ لِكَلِمَـٰتِ ٱللَّهِ ذَٰلِكَ هُوَ ٱلْفَوْزُ ٱلْعَظِيمُ}} «در زندگی این جهان و در جهان واپسین نوید آنان راست. هیچ دگرگونی در کلمات خداوند نیست، این است که رستگاری سترگ است» سوره یونس، آیه ۶۴.</ref>، آیه ۹۱ [[سوره یوسف]] ۹۱<ref>{{متن قرآن|قَالُوا۟ تَٱللَّهِ لَقَدْ ءَاثَرَكَ ٱللَّهُ عَلَيْنَا وَإِن كُنَّا لَخَـٰطِـِٔينَ}} «گفتند: سوگند به خداوند که خداوند تو را بر ما برتری داده است و بی‌گمان ما گنهکار بودیم» سوره یوسف، آیه ۹۱.</ref>؛ [[آیه]] ۱۴۸ [[سوره آل عمران]] ۱۴۸<ref>{{متن قرآن|فَـَٔاتَىٰهُمُ ٱللَّهُ ثَوَابَ ٱلدُّنْيَا وَحُسْنَ ثَوَابِ ٱلْـَٔاخِرَةِ وَٱللَّهُ يُحِبُّ ٱلْمُحْسِنِينَ}} «پس خداوند به آنان پاداش این جهان و پاداش نیک جهان واپسین را بخشید و خداوند نیکوکاران را دوست می‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۸.</ref>، بنابراین مصائبی که بی‌سبب بر اشخاص وارد می‌‌شوند و نیز خیراتی که در جایگاه مقتضی [[شرور]] به ایشان می‌‌رسند، جزای روح‌هایی‌اند که اکنون به بدن‌های آنان تعلق یافته‌اند<ref>التحریروالتنویر، ج ۲۵، ص۱۰۲ - ۱۰۳.</ref> و این همان [[تناسخ]] است<ref>همان، ص۱۰۲.</ref>. روایاتی نیز به این مضمون نقل شده‌اند<ref>سنن الترمذی، ج ۵، ص۵۵.</ref>. پاسخ [[استدلال]] آن است که مصیبت‌های [[دنیایی]] بین [[ملحدان]] و [[دوستان]] [[خدا]] مشترک است، بلکه برای دوستان بیشتر است و از باب [[امتحان]]<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۷، ص۱۷۲.</ref> و گاهی برای زیادی [[اجر]] است، چنان که [[نعمت‌ها]] نیز مشترک و درباره ملحدان برای [[امهال]] و [[استدراج]] یا اسباب دیگری‌اند که جز خدا به آنها [[آگاهی]] ندارد<ref>التحریر والتنویر، ج ۲۵، ص۱۰۲.</ref>.

##مستوی القامه [و برپا]، مانند [[انسان]]؛

##منحنی [و وارونه]، مانند [[چارپایان]] و درندگان. [[روح]] شقاوتمندان هنگام [[مرگ]] به حیوان منحنی [وارونه] و روح سعادتمندان به حیوان مستوی القامه [برپا] انتقال می‌‌یابد<ref>شرح نهج البلاغه، ج ۱۶، ص۳۹۹ - ۴۰۰.</ref>ف چنان که از [[آیه]] {{متن قرآن|أَفَمَن يَمْشِى مُكِبًّا عَلَىٰ وَجْهِهِۦٓ أَهْدَىٰٓ أَمَّن يَمْشِى سَوِيًّا عَلَىٰ صِرَٰطٍۢ مُّسْتَقِيمٍۢ}}<ref>«آیا آنکه به روی درافتاده (و باژگون) راه می‌رود رهیاب‌تر است یا آنکه استوار و بر راهی راست راه می‌رود؟» سوره ملک، آیه ۲۲.</ref> برمی آید. از این [[استدلال]] پاسخ داده شده که «ارکاس» به قرینه {{متن قرآن|أَتُرِيدُونَ...}}. به معنای وارونه شدن [[ادراک]] [[کفار]] برای [[هدایت]] یافتن است و با توجه به جمله {{متن قرآن|كَمَا كَفَرُواْ}} در آیه بعد، مراد از «اِرکاس» [[گرایش]] آنان به [[کفر]] است. آیه ۲۲ [[ملک]] نیز ضرب المثلی برای انسان‌های [[کافر]] و [[مؤمن]] است و عبارت {{متن قرآن|مُكِبًّا عَلَىٰ وَجْهِهِۦٓ}} (پی در پی به رو افتاده)، اشاره به لغزنده بودن راه کفر است<ref>الصافی، ج ۵، ص۲۰۴؛ المیزان، ج ۱۹، ص۳۶۰.</ref>.  

# آیه {{متن قرآن|عَلَىٰٓ أَن نُّبَدِّلَ أَمْثَـٰلَكُمْ وَنُنشِئَكُمْ فِى مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«که همگونه‌هایتان را جایگزین شما گردانیم و شما را در آنچه نمی‌دانید، باز آفرینیم» سوره واقعه، آیه ۶۱.</ref> وجه استدلال به این آیه که می‌‌فرماید: «اگر بخواهیم، شما را فانی کرده، خلقی دیگر مانند شما می‌‌آفرینیم و شما را در صورتی که اکنون از آن بی‌خبرید ایجاد می‌‌کنیم» آن است که صورت مذکور، بدن دیگری است که [[روح]] پس از مفارقت از بدن نخست در آن دمیده می‌‌شود<ref>علل ظهور مذاهب اسلامی، ص۸۲.</ref>. پاسخ این است که اولاً جمله «عَلی اَن نُبَدِّل» به تقدیر [[مرگ]] در آیه پیش مربوط است: {{متن قرآن|نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ ٱلْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ}}<ref>«ما مرگ را میان شما رقم زده‌ایم و ناتوان نیستیم» سوره واقعه، آیه ۶۰.</ref>؛ یعنی ما به این منظور که امثال شما (نسل‌های بعد) را جایگزینتان گردانیم مرگ را تقدیر کردیم. ثانیا «امثال» جمع مِثل است و دو چیز در صورتی مثل هم هستند که در نوع، مشترک و در شخص متمایز باشند. ثالثا جمله «و نُنشِئَکُم فی ما لا تَعلَمون» صریح در نشئه دیگر است که [[انسان]] در آن دوباره زنده می‌‌شود<ref>تبصرة العوام، ص۸۸.</ref>.  

# آیه {{متن قرآن|إِنَّ ٱلَّذِينَ كَذَّبُوا۟ بِـَٔايَـٰتِنَا وَٱسْتَكْبَرُوا۟ عَنْهَا لَا تُفَتَّحُ لَهُمْ أَبْوَٰبُ ٱلسَّمَآءِ وَلَا يَدْخُلُونَ ٱلْجَنَّةَ حَتَّىٰ يَلِجَ ٱلْجَمَلُ فِى سَمِّ ٱلْخِيَاطِ وَكَذَٰلِكَ نَجْزِى ٱلْمُجْرِمِينَ}}<ref>«درهای آسمان بر کسانی که آیات ما را دروغ شمردند و از (پذیرش) آنها سرکشی ورزیدند گشوده نخواهد شد و به بهشت وارد نخواهند گشت تا آنگاه که شتر به سوراخ سوزن در آید! و این چنین تبهکاران را کیفر می‌دهیم» سوره اعراف، آیه ۴۰.</ref> به این آیه چنین استدلال کرده‌اند که شتر و مانند آن بدون آنکه از حجمشان کاسته شود نمی‌توانند از سوراخ سوزن بگذرند، پس مراد این است که [[روح انسان]] باید آن قدر از بدنی به بدن دیگر انتقال یابد تا در صورت حشرات ریز از سوراخ سوزن بگذرد و وارد [[بهشت]] شود<ref>المقالات والفرق، ص۴۹.</ref>. روشن است که آیه ضرب المثلی برای ارائه محال بودن ورود [[تکذیب]] کنندگان [[آیات الهی]] و [[مستکبران]] به بهشت است<ref>فتح القدیر، ج ۲، ص۲۰۶.</ref>.  

# آیه {{متن قرآن|قُل كُونُواْ حِجَارَةً أَوْ حَدِيدًا * أَوْ خَلْقًا مِمَّا يَكْبُرُ فِي صُدُورِكُمْ فَسَيَقُولُونَ مَنْ يُعِيدُنَا قُلِ الَّذِي فَطَرَكُمْ أَوَّلَ مَرَّةٍ فَسَيُنْغِضُونَ إِلَيْكَ رُءُوسَهُمْ وَيَقُولُونَ مَتَى هُوَ قُلْ عَسَى أَنْ يَكُونَ قَرِيبًا}}<ref>«بگو: سنگ باشید یا آهن * یا آفریده‌ای از آن دست که در دل‌هایتان بزرگ می‌نماید (باز هم پس از مرگ برانگیخته می‌شوید)؛ خواهند گفت: چه کس ما را (پس از مردن) باز می‌گرداند؟ بگو: همان که نخست بار شما را آفرید؛ آنگاه به سوی تو (به انکار) سر خواهند جنباند و می‌گویند که: در چه هنگام خواهد بود؟ بگو بسا که نزدیک باشد!» سوره اسراء، آیه ۵۰-۵۱.</ref> در [[استدلال]] به این [[آیه]] گفته‌اند: [[ارواح]] [[انسان‌ها]] به جمادات، مانند سنگ و آهن نیز منتقل می‌‌شوند. جواب این است که آیه درصدد [[اثبات]] امکان [[معاد]] است و می‌‌فرماید: خداوندی که شما را آفرید، می‌‌تواند شما را دوباره زنده گرداند؛ حتی تبدیل شدن [[مردگان]] به سخت‌ترین اجسام و ماده بسیار دور از [[حیات]] مانع [[رستاخیز]] و حیات دوباره آنان نیست<ref>التبیان، ج ۶، ص۴۸۷؛ مجمع البیان، ج ۶، ص۲۵۹؛ المیزان، ج ۱۳، ص۱۱۶.</ref>.

# آیه {{متن قرآن|إِنَّ ٱلَّذِينَ كَفَرُوا۟ بِـَٔايَـٰتِنَا سَوْفَ نُصْلِيهِمْ نَارًۭا كُلَّمَا نَضِجَتْ جُلُودُهُم بَدَّلْنَـٰهُمْ جُلُودًا غَيْرَهَا لِيَذُوقُوا۟ ٱلْعَذَابَ إِنَّ ٱللَّهَ كَانَ عَزِيزًا حَكِيمًۭا}}<ref>«آنان را که به آیات ما کفر ورزیدند به زودی در آتشی (دردناک) می‌افکنیم؛ هرگاه که پوست تنشان بریان گردد بر آنان پوست‌هایی تازه جایگزین می‌گردانیم تا عذاب را بچشند؛ بی‌گمان خداوند پیروزمندی فرزانه است» سوره نساء، آیه ۵۶.</ref>، با این استدلال که مراد از «جُلودُهُم» ابدان گذشته و مقصود از «جُلودًا غَیرَها» بدن‌های جدید است<ref>شرح حکمة الاشراق، شهرزوری، ص۵۳۰؛ علل ظهور مذاهب اسلامی، ص۸۱.</ref>، در حالی که در آیه سخن از [[جایگزینی]] پوست‌های تازه به جای پوست‌های بریان شده در [[جهنم]] برای چشیدن [[عذاب]] است.

#{{متن قرآن|وَأَمَّا ٱلَّذِينَ فَسَقُوا۟ فَمَأْوَىٰهُمُ ٱلنَّارُ كُلَّمَآ أَرَادُوٓا۟ أَن يَخْرُجُوا۟ مِنْهَآ أُعِيدُوا۟ فِيهَا وَقِيلَ لَهُمْ ذُوقُوا۟ عَذَابَ ٱلنَّارِ ٱلَّذِى كُنتُم بِهِۦ تُكَذِّبُونَ}}<ref>«و اما نافرمانان جایگاهشان آتش (دوزخ) است؛ هر بار که می‌خواهند از آن بیرون روند دوباره به آن بازگردانده می‌شوند و به آنان می‌گویند: عذاب آتشی را که دروغ می‌شمردید، بچشید» سوره سجده، آیه ۲۰.</ref> که در [[تفسیر]] آن گفته‌اند: هرگاه [[نفوس]] [[انسانی]] بخواهند از بدن‌های حیوانی بیرون روند بدان بازگردانده می‌‌شوند<ref>مجموعه مصنفات، ص۲۲۱؛ نک: شرح حکمة الاشراق، شیرازی، ص۴۹۲.</ref>، در حالی که آیه ناظر به [[حال]] [[فاسقان]] در [[دوزخ]] و کنایه از [[خلود]] آنان در [[آتش]] است.

== منابع ==