روی‌گردانی از دعا در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

==مقدمه==

:*{{متن قرآن|وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى قَالَ رَبِّ لِمَ حَشَرْتَنِي أَعْمَى وَقَدْ كُنْتُ بَصِيرًا قَالَ كَذَلِكَ أَتَتْكَ آيَاتُنَا فَنَسِيتَهَا وَكَذَلِكَ الْيَوْمَ تُنْسَى}}<ref>«و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی  تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت می‌گوید: پروردگارا! چرا مرا نابینا برانگیختی در حالی که من بینا بودم؟ فرمود: بدین‌گونه بود که نشانه‌های  ما به تو رسید و تو آنها را فراموش کردی و همان‌گونه امروز تو فراموش می‌گردی» سوره طه، آیه ۱۲۴-۱۲۶.</ref>؛

:*{{متن قرآن|ادْعُونِي أَسْتَجِبْ لَكُمْ إِنَّ الَّذِينَ يَسْتَكْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِينَ}}<ref>«مرا بخوانید تا پاسختان دهم که آنان که از پرستش من سر برمی‌کشند به زودی با خواری در دوزخ درمی‌آیند» سوره غافر، آیه ۶۰.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۳۴۴.</ref>.

*این [[رذیلت اخلاقی]] نیز همچون دیگر [[رذائل]] و [[فضائل]]، از مراتبی چند برخوردار است. ما در اینجا به شماری از این مراتب اشاره می‌کنیم.

===مرتبه اول===

*[[حضرت]] سجّاد{{ع}} نیز در دعای [[ابوحمزه ثمالی]] - همچون دیگر [[ادعیه]]- چنان سخن می‌گویند، که نشان می‌دهد آن [[حضرت]]، این مرتبه را مکافات و جزای [[گناهان کبیره]] دانسته‌اند؛ و دور شدن [[بنده]] از درگاه او و [[قریش]]، و نیز کوتاهی [[بنده]] در [[حق]] او - جلَّ وعلا! - و روی گردانی‌اش از آن بارگاه [[عظمت]]، نیز [[نفاق]] وکفر را، در شمار مجازات‌های [[الهی]] دانسته‌اند، که در قالب این مرتبه از روی‌گردانی از [[دعا]] ظاهر شده است.

===مرتبه دوّم===

*این مرتبه می‌تواند از آنجا ناشی شود، که [[بنده]] دست به [[دعا]] بردارد امّا آن را در ظاهر [[اجابت]] شده نیابد؛ چه برخی از [[مردم]] چون به دعای خود دست نیابند و [[هدف]] خویش را حاصل شده نبینند، از [[دعا]] مأیوس شده آن را ترک می‌کنند. کسانی که به این علّت به این [[رذیلت]] آلوده شده‌اند، باید دقّت نمایند که دعای آنها بدون تردید [[مستجاب]] می‌شود، هرچند به صورت ظاهر خود از [[استجابت]] آن بی‌اطّلاع باشند. ما در همین صفحات پیرامون [[علل]] و [[اسرار]] برآورده نشدن برخی از [[دعاها]] سخن داشتیم.

*این [[خیال]]، [[باطل]] بدتر از مورد پیشین بوده هم [[آدمی]] را از [[فضیلت]] انس به [[دعا]] باز می‌دارد، و هم خود [[راه کمال]] را بر سالکان می‌بندد.

*[[روایات]] فراوانی که از [[اهل بیت]]{{عم}} در [[ترغیب]] به [[دعا]] و [[عبادت]] وارد شده، به وضوح خطر این توهّم [[باطل]] را گوشزد می‌نماید. شماری از این‌گونه [[روایات]] را جناب [[شیخ کلینی]] در کتاب گرانقدر "کافی" [[نقل]] نموده است؛ ما در اینجا تنها به چند نمونه از این [[روایات]] توجّه می‌دهیم:

:*[[امام صادق]]{{ع}} می‌فرمایند: "[[دعا]]، [[قضاء]] [[الهی]] را باز می‌گرداند، در حالی که از [[آسمان]] نازل شده و حتّی محکم و قطعی نیز شده است"<ref>{{متن حدیث|وَ عَنِ الْإِمَامِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ‌{{ع}}: إِنَّ الدُّعَاءَ يَرُدُّ الْقَضَاءَ وَ قَدْ نَزَلَ مِنَ السَّمَاءِ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۶۹.</ref>؛

:*[[امام]] سجّاد{{ع}} می‌فرمایند: "[[دعا]] و [[بلاء]] تا [[روز قیامت]] از هم جدا نمی‌شوند، [[دعا]] [[بلا]] را در حالی که محکم و قطعی نیز شده باز می‌گرداند"<ref>{{متن حدیث|وَ عَنِ الْإِمَامِ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ{{ع}} إِنَّ الدُّعَاءَ وَ الْبَلَاءَ لَيَتَرَافَقَانِ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ إِنَّ الدُّعَاءَ لَيَرُدُّ الْبَلَاءَ وَ قَدْ أُبْرِمَ إِبْرَاماً}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۶۹.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۳۴۷.</ref>.

*همان‌گونه که گاه [[قدر]] [[الهی]] با آنچه [[محبوب]] [[انسان]] است، مطابقت نداشته [[انسان]] به آن [[محبوب]] و مقصود خود واصل نمی‌شود؛ امّا چون دست به [[دعا]] بردارد همین [[دعا]] مقتضی پیدایش [[هدف]] [[انسان]] را تأمین کرده، و یا مانعی که پیدایش آن را به تأخیر می‌اندازد، رفع می‌نماید؛ از این‌رو [[انسان]] [[هدف]] خود را حاصل شده می‌یابد. [[امام صادق]]{{ع}} به این مطلب این‌گونه تصریح فرموده‌اند:"[[دعا]] [[قضاء]] [[الهی]] را بعد از آن که به صورت کامل محکم و حتمی شده، باز می‌گرداند. از این‌رو بسیار [[دعا]] کن که [[دعا]] کلید تمامی رحمت‌ها و وسیله به دست آوردن هر حاجتی است، و آنچه نزد [[خداوند]] است تنها به وسیله [[دعا]] به دست می‌آید. نیز هیچ دربی نیست که چون بسیار کوبیده شود، برای آن کس که پشت درب است باز نشود"<ref>{{متن حدیث|الدُّعَاءُ يَرُدُّ الْقَضَاءَ بَعْدَ مَا أُبْرِمَ إِبْرَاماً فَأَكْثِرْ مِنَ الدُّعَاءِ فَإِنَّهُ مِفْتَاحُ كُلِّ رَحْمَةٍ وَ نَجَاحُ كُلِّ حَاجَةٍ وَ لَا يُنَالُ مَا عِنْدَ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ إِلَّا بِالدُّعَاءِ وَ إِنَّهُ لَيْسَ بَابٌ يُكْثَرُ قَرْعُهُ إِلَّا يُوشِكُ أَنْ يُفْتَحَ لِصَاحِبِهِ}}؛ اصول کافی، ج۲، ص۴۷۰.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۳۴۸.</ref>.

===مرتبه سوّم===

*اولین کسی که نسبت به [[دعا]] [[استکبار]] ورزیده خود بزرگ‌بینی کرد، [[شیطان]] بود که به واسطه همین عناد و [[لجاجت]]، [[شایسته]] [[لعن]] [[الهی]] و [[عذاب]] بی‌پایان او شد. [[شیطان]] به واسطة همین پشت کردن به [[دعا]] و [[اصرار]] بر آن، به خذلان دچار شد؛ و باز به همین علّت طلب کرد که تا [[قیامت]] بر [[آدم]] و [[فرزندان]] او مسلّط شود، تا بتواند آنان را نیز در [[سرنوشت]] سیاه خود شریک نماید.

*اکنون باید توجّه کرد که [[قرآن کریم]] با تکرار داستان [[ابلیس]] و یادآوری مکرّر پشت کردن او به [[دعا]] و [[توبه]]، [[آدمیان]] را هشدار می‌دهد که اگر گام در مسیر [[شیطان]] نهند، همچون او شده استحقاق [[لعنت]] [[الهی]] را می‌یابند. بالاتر از آن اینکه بدتر از [[ابلیس]] شده در مجازات‌های او شریک می‌شوند. [[تأسف]] برانگیز است که این حالتی است که عموم [[مردمان]] به آن دچارند، هرچند خود از آن [[آگاهی]] ندارند!؛ چه غیر [[شیعیان]] که در طول [[تاریخ]] نسبت به [[ادعیه]] [[مأثور]] از [[معصومان]]{{عم}} هیچ عنایتی نداشته‌اند، [[شیعیان]] نیز هرچند ادّعای [[پیروی]] از [[معصومان]] را دارند، اما هرگز توجه نمی‌کنند که [[ائمه هدی]]{{عم}} درباره [[دعا]] چه [[عنایت]] ویژه‌ای داشته‌اند، به‌گونه‌ای که کتاب‌های کلان و سترگ دعایی ما از مجموعه مناجات‌های آنان{{عم}} انباشته شده است. از این‌رو برخی و بلکه بیشتر آنان، اصلاً [[دعا]] را نمی‌شناسد و نسبت به آن اُنسی در خود نمی‌یابند. به این مطلب که [[مردمان]] در این قضیه پیرو [[شیطان]] العین هستند، در [[قرآن کریم]] بارها و بارها اشاره شده است؛ به این [[آیه]] [[مبارک]] بنگرید:{{متن قرآن|قَالَ فَبِعِزَّتِكَ لَأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ إِلَّا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ}}<ref>«گفت: به ارجمندی تو سوگند که همگی آنان را گمراه خواهم کرد بجز از میان آنان بندگان نابت را» سوره ص، آیه ۸۲-۸۳.</ref>.

:*{{متن قرآن|فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ}}<ref>«و چون در کشتی سوار می‌شوند  خداوند را می‌خوانند در حالی که دین (خویش) را برای او ناب می‌گردانند و چون آنان را رهاند (و) به خشکی (رساند) ناگاه شرک می‌ورزند» سوره عنکبوت، آیه ۶۵.</ref>؛

:*{{متن قرآن|وَإِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَكَانَ الْإِنْسَانُ كَفُورًا}}<ref>«و چون در دریا گزند به شما رسد آنان که (اکنون به پرستش) می‌خوانید ناپدید می‌شوند جز خداوند  اما چون شما را تا خشکی رساند رو می‌گردانید و آدمی، ناسپاس است» سوره اسراء، آیه ۶۷.</ref>؛

*نخست آنکه بیشتر [[مردم]] از [[دعا]] روی گردانند و از آن کامی نمی‌برند، از همین رو بدون آنکه به [[علت]] این امر واقف شوند، به [[زندگی]] تلخ و ناروا دچار می‌شوند. آنان [[حقیقت]] این [[آیه شریفه]] را در عمل در می‌یابند که: {{متن قرآن|وَمَنْ أَعْرَضَ عَنْ ذِكْرِي فَإِنَّ لَهُ مَعِيشَةً ضَنْكًا وَنَحْشُرُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ أَعْمَى}}<ref>«و هر که از یادکرد من روی برتابد بی‌گمان او را زیستنی  تنگ خواهد بود و روز رستخیز وی را نابینا بر خواهیم انگیخت» سوره طه، آیه ۱۲۴.</ref>؛ هرچند از توجه به آن [[غفلت]] می‌ورزند.

*و دو دیگر آنکه، این توهّم که روی‌گردانی از [[دعا]] تنها ویژه [[کافران]] و منکران [[اسلام]] است، امّا [[مسلمانان]] و نیز [[اهل کتاب]] مصداق روی‌گردانی از [[عبادت]] نیستند را رفع کرده، توجه دهیم که متأسفانه [[مسلمانان]] و حتّی شیعیان نیز این‌چنین‌اند.

==ضررها و [[مفاسد]] این [[رذیلت اخلاقی]]==

*نکته قابل توجّه آنکه، سالکان کوی کمال نباید سنگ‌دلی و آثار آن را کوچک شمرند؛ چه این [[رذیلت]] خود به [[کفر]] و دست‌کم نپذیرفتن [[حق]] می‌انجامد: {{متن قرآن|فَمَنْ يُرِدِ اللَّهُ أَنْ يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلْإِسْلَامِ وَمَنْ يُرِدْ أَنْ يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا كَأَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِي السَّمَاءِ كَذَلِكَ يَجْعَلُ اللَّهُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«خداوند هر کس را که بخواهد راهنمایی کند دلش را برای (پذیرش) اسلام می‌گشاید و هر کس را که بخواهد در گمراهی وانهد دلش را تنگ و بسته می‌دارد گویی به آسمان فرا می‌رود؛ بدین گونه خداوند عذاب را بر کسانی که ایمان نمی‌آورند؛ برمی‌گمارد» سوره انعام، آیه ۱۲۵.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۳۵۳.</ref>.

===۲. سایه افکندن حجاب‌های ظلمانی بر [[فطرت انسان]]===

:*{{متن قرآن|إِذَا تُتْلَى عَلَيْهِ آيَاتُنَا قَالَ أَسَاطِيرُ الْأَوَّلِينَ كَلَّا بَلْ رَانَ عَلَى قُلُوبِهِمْ مَا كَانُوا يَكْسِبُونَ كَلَّا إِنَّهُمْ عَنْ رَبِّهِمْ يَوْمَئِذٍ لَمَحْجُوبُونَ}}<ref>«چون آیات ما را بر او بخوانند می‌گوید: افسانه‌های پیشینیان است نه چنین است؛ بلکه آنچه می‌کرده‌اند بر دل‌هاشان زنگار بسته است آری، بی‌گمان آنان در آن روز از پروردگارشان باز داشته خواهند بود» سوره قلم، آیه ۱۵.</ref>؛

:*{{متن قرآن|وَمَنْ كَانَ فِي هَذِهِ أَعْمَى فَهُوَ فِي الْآخِرَةِ أَعْمَى وَأَضَلُّ سَبِيلًا}}<ref>«و به راستی هر که در این جهان کور (دل) باشد همو در جهان واپسین (نیز) کور (دل) و گمراه‌تر خواهد بود» سوره اسراء، آیه ۷۲.</ref>؛

:*{{متن قرآن|وَلَقَدْ ذَرَأْنَا لِجَهَنَّمَ كَثِيرًا مِنَ الْجِنِّ وَالْإِنْسِ لَهُمْ قُلُوبٌ لَا يَفْقَهُونَ بِهَا وَلَهُمْ أَعْيُنٌ لَا يُبْصِرُونَ بِهَا وَلَهُمْ آذَانٌ لَا يَسْمَعُونَ بِهَا أُولَئِكَ كَالْأَنْعَامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ أُولَئِكَ هُمُ الْغَافِلُونَ}}<ref>«و بی‌گمان بسیاری از پریان و آدمیان را برای دوزخ آفریده‌ایم؛ (زیرا) دل‌هایی دارند که با آن درنمی‌یابند و دیدگانی که با آن نمی‌نگرند و گوش‌هایی که با آن نمی‌شنوند؛ آنان چون چارپایانند بلکه گمراه‌ترند ؛ آنانند که ناآگاهند» سوره اعراف، آیه ۱۷۹.</ref>.

*[[امام]] سجّاد در [[مناجات]] محبّین می‌فرمایند: "پروردگارا کیست که شیرینی [[محبّت]] تو را چشید، امّا کس دیگری را به جای تو برگزید؟؛ و کیست که به تو انس گرفت، اما به جای تو جایگزینی برگزید؟" <ref>{{متن حدیث|إِلَهِي مَنْ ذَا الَّذِي ذَاقَ حَلَاوَةَ مَحَبَّتِكَ فَرَامَ مِنْكَ بَدَلًا وَ مَنْ ذَا الَّذِي أَنِسَ بِقُرْبِكَ فَابْتَغَى عَنْكَ حِوَلًا}}؛ مفاتیح الجنان، مناجات خمسه عشر.</ref>.

*[[امیرمؤمنان]]{{ع}} نیز در [[دعای کمیل]] می‌فرمایند: "بر فرض که بر سوزانی [[جهنم]] [[صبر]] کنم، امّا چگونه بر [[فراق]] و دوری از تو [[صبر]] نمایم؟!" <ref>{{متن حدیث|فَهَبْنِي صَبَرْتُ عَلَى حَرِّ نَارِكَ فَكَيْفَ أَصْبِرُ عَلَى فِرَاقِكَ‌}}مفاتیح الجنان، دعای کمیل.</ref>.

*مراد آن [[حضرت]]، آن است که [[عذاب]] جهنّم آسان‌تر از [[فراق]] از اوست؛ بدین ترتیب سخت‌ترین عذاب‌های [[دنیایی]]، برای آن [[حضرت]] از ترک ارتباط با او آسان‌تر می‌نماید.

*به همین ترتیب فروافتادن درخواست‌های نفسانی - هرچند [[حلال]] نیز شمرده شود-، حجابی است که [[فطرت انسان]] را پوشانیده او را از دریافت [[انوار]] [[الهی]] [[محروم]] می‌نماید. به این [[حدیث شریف]] توجه کنید: "بر [[قلب]] من زنگار می‌نشیند، از این‌رو هفتاد مرتبه [[استغفار]] می‌نمایم" <ref>{{متن حدیث|قَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}}: إِنَّهُ لَيُغَانُ عَلَى قَلْبِي فَأَسْتَغْفِرُ اللَّهَ فِي الْيَوْمِ سَبْعِينَ مَرَّةً}}؛ بحارالأنوار، ج۶۰، ص۱۸۲.</ref>.

===٣. پیدایش عقده خود کم‌بینی===

*این مفسده، از آن رو که بسیاری از جنایات در اثر همین عقده پدید می‌آید، بسیار درخور توجّه است. [[تباه‌کاران]] که چون در [[زمین]] قدرتی می‌یابند تنها در پی نابودی [[مردم]] و دست [[رنج]] آنان هستند، از همین عقده که خود آبی جهنّمی است، می‌نوشند؛ و آنان که از [[زندگی]] شادمانه در [[دنیا]] مأیوسند و از این‌رو دائماً خود و دیگران را [[آزار]] می‌نمایند نیز، از همین [[طوفان]] داغ‌وزیده از [[دوزخ]]، تنفّس می‌کنند.

:*{{متن قرآن|فَاسْتَخَفَّ قَوْمَهُ فَأَطَاعُوهُ إِنَّهُمْ كَانُوا قَوْمًا فَاسِقِينَ}}<ref>«آنگاه قوم خود را سبکسار کرد  (و از راه به در برد) و آنان از او فرمان بردند زیرا آنان قومی بزهکار بودند» سوره زخرف، آیه ۵۴.</ref>؛

:*{{متن قرآن|فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ}}<ref>«پس شکیبا باش که وعده خداوند راستین است و مبادا آنان که اهل یقین نیستند تو را سبکسار گردانند» سوره روم، آیه ۶۰.</ref>.

*[[آیه]] دوّم نیز به وضوح [[حرمت]] خوارکردن دیگران، و آنکه این کار تنها از [[کافران]] ساخته است را، نشان می‌دهد.

*نکته نهفته در این مطلب نیز، آن است که [[مؤمنان]]، مشکلات [[دنیا]] را وسیله‌ای برای کمال خود و نردبانی برای عروج می‌انگارند؛ غیر [[مؤمنان]] امّا مشکلات [[دنیا]] را مایه [[یأس]] و ناامّیدی خود دیده، گویا خود را در غُل و زنجیر این [[دنیا]] [[اسیر]] می‌خوانند؛ از این‌رو از [[رستگاری]] در آن عاجز و ناامّید شده به عقده‌های این‌گونه گرفتار می‌شوند: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ الَّذِينَ إِذَا أَصَابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قَالُوا إِنَّا لِلَّهِ وَإِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ أُولَئِكَ عَلَيْهِمْ صَلَوَاتٌ مِنْ رَبِّهِمْ وَرَحْمَةٌ وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُهْتَدُونَ}}<ref>«و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش! همان کسان که چون بدیشان مصیبتی رسد می‌گویند: "انّا للّه و انّا الیه راجعون" (ما از آن خداوندیم و به سوی او باز می‌گردیم) بر آنان از پروردگارشان درودها  و بخشایشی  است و آنانند که رهیافته‌اند» سوره بقره، آیه ۱۵۵-۱۵۷.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۳۵۶.</ref>.

*حال [[انسان]] اگر به ذاتی توانا، [[دانا]]، [[بخشنده]] و [[مهربان]] [[توکّل]] کرده بدو [[پناه]] بَرد، اضطرابش به [[آرامش]] بدل شده سینه‌اش فراخ می‌شود، از این‌رو به عقده‌های روحی دچار نمی‌گردد؛ اما اگر به آن ذات متعالی [[اعتماد]] ننموده خود را در دریای بی‌پایان مشکلات مادّی تنها بیابد، با [[گذشت]] زمان عقده‌های نفسانی گوناگون او را به محاصره آورده به خود دچار می‌سازد.

*در این حال اگر ولو بر روستایی کوچک [[حکومت]] یابد - و یا حتّی بر [[خانواده]] خود [[ریاست]] نماید-، از کشتن، [[غارت]] کردن و یا [[ظلم]] به آنان لذّت برده حالات مورد علاقه خود را بروز می‌دهد، اما اگر به این‌گونه از ریاست‌ها دست نیابد، از [[جامعه]] کناره گرفته به [[انزوا]] [[مبتلا]] می‌شود. پس از آن اندوه‌ها و غم‌ها به او [[هجوم]] می‌آورد، و او به ناگزیر خود را در دامن هر پاره تخته‌ای می‌اندازد تا در آن دریای طوفانی، [[نجات]] خویش را میسّر بیند<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۴ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۴، ص ۳۵۷.</ref>.

===۴. بریدن از [[خداوند]] و پیوستن به دیگران===

*این ضرر ترک [[دعا]] نیز، در شمار [[گناهان کبیره]] قرار دارد.

*از آن بالاتر، [[قرآن کریم]] به وضوح دلالت می‌نماید که فراموش کردن [[خداوند]]، [[انسان]] را به [[بیماری]] [[خودفراموشی]] [[مبتلا]] می‌سازد: {{متن قرآن|وَلَا تَكُونُوا كَالَّذِينَ نَسُوا اللَّهَ فَأَنْسَاهُمْ أَنْفُسَهُمْ أُولَئِكَ هُمُ الْفَاسِقُونَ}}<ref>«و چون کسانی نباشید که خداوند را فراموش کردند پس (خداوند نیز) آنان را از یاد خودشان برد ؛ آنانند که نافرمانند» سوره حشر، آیه ۱۹.</ref>؛

*و پُر واضح است که کسی که خود را فراموش کند، در زندگی‌اش حیران و سرگشته می‌شود؛ چه [[ظلمت]]، [[وحشت]]، [[اندوه]] و [[غم]] بر او مستولی شده او را در میان می‌گیرد، در این حال [[انسان]] راه به جایی نبرده لحظه به لحظه در وادی سرگشتگی قدم می‌زند:

:*{{متن قرآن|إِذَا أَخْرَجَ يَدَهُ لَمْ يَكَدْ يَرَاهَا}}<ref>«که اگر کسی دست خویش را بر آورد دشوار آن را ببیند» سوره نور، آیه ۴۰.</ref>؛

:*{{متن قرآن|وَلَا يَزَالُ الَّذِينَ كَفَرُوا تُصِيبُهُمْ بِمَا صَنَعُوا قَارِعَةٌ أَوْ تَحُلُّ قَرِيبًا مِنْ دَارِهِمْ حَتَّى يَأْتِيَ وَعْدُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ لَا يُخْلِفُ الْمِيعَادَ}}<ref>«و به کافران همواره برای کارهایی که کرده‌اند بلایی سخت می‌رسد یا آنکه (بلا) نزدیک خانه‌شان وارد می‌شود تا وعده خداوند فرا رسد، بی‌گمان خداوند در وعده (خویش) خلاف نمی‌ورزد» سوره رعد، آیه ۳۱.</ref>

===۵. تسلّط یافتن [[شیطان]] بر [[انسان]]===

*[[انسان]] در عمق [[جان]] خود مبارزه‌ای سخت در پیش دارد، که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} آن را [[جهاد اکبر]] خوانده‌اند: "آفرین بر گروهی که [[جهاد]] اصغر را گذراندند و [[جهاد اکبر]] بر آنان [[باقی]] ماند!. جهادگران باز پرسیدند: ای [[پیامبر خدا]]! [[جهاد اکبر]] کدام است؟؛ و ایشان فرمودند: [[جهاد با نفس]]!. آنگاه فرمودند: [[برترین]] جهادها، [[جهاد]] کسی است که با [[نفس]] خود که در میان جانش قرار دارد، به مقابله برخواسته است"<ref>{{متن حدیث|قَالَ مَرْحَباً بِقَوْمٍ قَضَوُا الْجِهَادَ الْأَصْغَرَ وَ بَقِيَ عَلَيْهِمُ الْجِهَادُ الْأَكْبَرُ قِيلَ يَا رَسُولَ اللَّهِ وَ مَا الْجِهَادُ الْأَكْبَرُ قَالَ جِهَادُ النَّفْسِ ثُمَّ قَالَ{{صل}} أَفْضَلُ الْجِهَادِ مَنْ جَاهَدَ نَفْسَهُ الَّتِي بَيْنَ جَنْبَيْهِ‌}}؛ بحارالأنوار، ج۷، ص۶۵.</ref>.