حمزة بن عبدالمطلب در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

[[حمزة بن عبدمطلب بن هاشم]]، از [[بنی‌هاشم]] از [[قریش]]، عمو و [[برادر]] رضاعی [[رسول خدا]] {{صل}} <ref> السیرة النبویه، ج ۱، ص ۱۰۸، ۱۶۱؛ معرفة الصحابه، ج ۲، ص ۶۷۴.</ref> و [[کنیه]] او [[ابو‌یعلی]] بود. پس از [[مهاجرت]] به [[مدینه]] به [[ابوعماره]] [[شهرت]] یافت.<ref> المعارف، ص ۶۰۰؛ الاشتقاق، ص ۷۰.</ref> وی دو سال <ref>الاستیعاب، ج ۱، ص ۳۷۰؛ اسدالغابه، ج ۲، ص ۶۷ - ۷۰.</ref> و به گزارشی ۴ سال <ref> انساب الاشراف، ج ۴، ص ۳۸۳.</ref> از [[پیامبر]] {{صل}} بزرگ‌تر بود و همراه [[صفیه]]، عمه [[حضرت]]، از یک [[مادر]] بودند. مادرشان [[هاله]] دختر وهیب (اهیب)، عموزاده [[آمنه]] مادر [[رسول اکرم]] {{صل}} بود.<ref> انساب الاشراف، ج ۱، ص ۸۷؛ تاریخ طبری، ج ۱۱، ص ۵۹۹؛ جهرة انساب العرب، ص ۱۵.</ref> از زندگانی جناب [[حمزه]] پیش از [[اسلام]] اطلاع فراوانی در دست نیست. برپایه گزارشی، وی در خواستگاری پیامبر {{صل}} از [[خدیجه]] حضور داشت <ref> السیرة النبویه، ج ۱، ص ۱۲۲؛ انساب الاشراف، ج ۱، ص ۱۰۶.</ref> و برخی او را جزو [[نخستین مسلمانان]] شمرده‌اند.<ref> مناقب، ج ۲، ص ۸.</ref> دیگران [[مسلمان]] شدن جناب حمزه را به سال دوم <ref> اسدالغابه، ج ۲، ص ۶۷.</ref> یا پس از رفتن رسول خدا {{صل}} و یارانش به [[خانه]] [[ارقم بن ابی ارقم خزاعی]] (پیش از [[سال سوم بعثت]]) دانسته‌اند.<ref> الطبقات، ج ۳، ص ۶؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۳۶۹.</ref> در پی رخدادی در سال ۶ [[بعثت]]، حمزه اسلام خود را به دیگران اعلام کرد. در این حادثه، او پس از [[اهانت]] [[ابوجهل]] به رسول خدا {{صل}} با کمان خود، سر وی را [[شکست]] <ref> انساب الاشراف، ج ۴، ص ۳۸۳؛ تاریخ الاسلام، ج ۱، ص ۱۷۱.</ref> و وقتی مردان [[طایفه]] ابوجهل به [[یاری]] او برخاستند، ابوجهل اعتراف کرد که برادرزاده جناب حمزه را سخت [[دشنام]] داده و آزرده است. در پی این رخداد، جناب [[حمزه]] [[اسلام]] خود را در میان [[قریش]] اعلام کرد،<ref> سیره ابن اسحاق، ص ۱۷۱؛ اسدالغابه، ج ۲، ص ۶۷ - ۶۸.</ref> در نتیجه [[رسول خدا]] {{صل}} [[پشتیبانی]] [[دلاور]] یافت <ref> تاریخ طبری، ج ۲، ص ۳۴۴؛ سیراعلام النبلاء، ج ۱، ص ۱۷۲.</ref> که با [[شجاعت]] و [[شهامت]] از او [[دفاع]] کرده و مانع [[اهانت]] و [[آزار]] [[مشرکان]] به ایشان شد.<ref> دلائل النبوه، ج ۲، ص ۲۱۳.</ref>

==نقش [[حمزه]] در نبردهای [[پیامبر]] {{صل}}==

پیامبر {{صل}} پس از [[دفن]] او و در مسیر خود به [[مسجد]] [[نبوی]] از کنار سکونت‌گاه [[طایفه]] بنی‌عبدالاشهل گذشت که [[شهدا]] و زخمی‌های فراوانی داشتند و [[زنان]] آنها در حال [[شیون]] بر شهدای خود بودند. [[رسول خدا]] {{صل}} فرمود [[حمزه]] [[گریه]] کننده‌ای ندارد؛<ref> السیرة النبویه، ج ۲، ص ۹۹؛ تاریخ طبری، ج ۲، ص ۵۳۲؛ اسد الغابه، ج ۲، ص ۶۹.</ref> آن‌گاه [[سعد بن معاذ]] و [[اسید بن حضیر]]، سران این طایفه، زنان را به [[خانه]] [[حضرت]] آوردند تا بر حمزه بگریند و [[پیامبر]] {{صل}} وقتی گریه زن‌های [[انصار]] را بر حمزه شنید، آنان را [[دعا]] کرد و فرمود برگردند <ref> انساب الاشراف، ج ۴، ص ۳۸۹.</ref> و از آن پس، زنان انصار در [[سوگواری]] بر حمزه و سپس برای بستگان خود می‌گریستند.<ref> المغازی، ج ۱، ص ۳۱۷؛ الطبقات، ج ۲، ص ۳۴.</ref> رسول خدا {{صل}} و [[ائمه اطهار]] {{عم}} پیوسته [[مباهات]] می‌کردند که حمزه [[سیدالشهدا]] از آنان است. [[امام علی]] {{ع}} در نامه‌ای به [[معاویه]] <ref> نهج البلاغه، نامه ۹؛ البدایة والنهایه، ج ۸، ص ۱۷۹.</ref> و [[امام حسین]] {{ع}} [[صبح]] [[روز عاشورا]] در [[کربلا]] برای تنبه [[لشکر]] [[عمر سعد]] تأکید داشتند که حمزه سیدالشهدا از آنان است.<ref> الارشاد، ج ۲، ص ۹۷؛ تاریخ طبری، ج ۵، ص ۴۲۴.</ref>. در [[روایات نبوی]]، حمزه همراه امام علی {{ع}}، [[امام حسن|حسن]]{{ع}} و [[حسین]] {{ع}} از [[سادات]] [[اهل بهشت]] شمرده شده است.<ref> معرفة الصحابه، ج ۲، ص ۶۷۷.</ref>

==حمزه در [[شان نزول]]==

#در [[تفاسیر]] گوناگونی به [[نقل]] از ابن عباس و [[ضحاک]]، حمزه نیز از صدیقان و [[شهداء]] در آیه {{متن قرآن|وَالَّذِينَ آمَنُوا بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ أُولَئِكَ هُمُ الصِّدِّيقُونَ وَالشُّهَدَاءُ عِنْدَ رَبِّهِمْ لَهُمْ أَجْرُهُمْ وَنُورُهُمْ وَالَّذِينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِآيَاتِنَا أُولَئِكَ أَصْحَابُ الْجَحِيمِ}}<ref>«و کسانی که به خداوند و پیامبرانش ایمان آورده‌اند، نزد پروردگار خویش همان راستگویان و شهیدانند؛ آنان راست پاداش و فروغشان؛ و آن کسان که کافر شدند و آیات ما را دروغ شمردند دوزخی‌اند» سوره حدید، آیه ۱۹.</ref> یاد شده است.<ref>کشف الاسرار، ج ۹، ص ۴۹۵؛ التفسیر الکبیر، ج ۲۹، ص ۴۶۲؛ البرهان، ج ۵، ص ۲۹۳.</ref> همین [[شأن نزول]] درباره مصداق شهداء در آیه {{متن قرآن|إِنْ يَمْسَسْكُمْ قَرْحٌ فَقَدْ مَسَّ الْقَوْمَ قَرْحٌ مِثْلُهُ وَتِلْكَ الْأَيَّامُ نُدَاوِلُهَا بَيْنَ النَّاسِ وَلِيَعْلَمَ اللَّهُ الَّذِينَ آمَنُوا وَيَتَّخِذَ مِنْكُمْ شُهَدَاءَ وَاللَّهُ لَا يُحِبُّ الظَّالِمِينَ}}<ref>«اگر زخمی به شما (در احد) برسد زخمی همانند آن به آن گروه  رسیده است، و ما این روزگاران را میان مردم (دست به دست) می‌گردانیم و  تا مؤمنان را خداوند معلوم بدارد و از (میان) شما گواهانی بگیرد و خداوند ستمگران را دوست نمی‌دارد» سوره آل عمران، آیه ۱۴۰.</ref>.<ref>تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۲۵؛ روض الجنان، ج ۵، ص ۸۴؛ الدر المنثور، ج ۲، ص ۷۹.</ref> و آیه {{متن قرآن|وَمَنْ يُطِعِ اللَّهَ وَالرَّسُولَ فَأُولَئِكَ مَعَ الَّذِينَ أَنْعَمَ اللَّهُ عَلَيْهِمْ مِنَ النَّبِيِّينَ وَالصِّدِّيقِينَ وَالشُّهَدَاءِ وَالصَّالِحِينَ وَحَسُنَ أُولَئِكَ رَفِيقًا}}<ref>«و آنان که از خداوند و پیامبر فرمان برند با کسانی که خداوند به آنان نعمت داده است از پیامبران و راستکرداران و شهیدان و شایستگان خواهند بود و آنان همراهانی نیکویند» سوره نساء، آیه ۶۹.</ref>.<ref>مناقب، ج ۳، ص ۸۹؛ البرهان، ج ۲، ص ۱۲۵.</ref> نیز آمده است.

===[[حمزه]]{{ع}} چهره ای شاخص از [[جبهه]] [[ایمان]] در برابر سران جبهه [[کفر]]===

#[[آیات]] {{متن قرآن|هَذَانِ خَصْمَانِ اخْتَصَمُوا فِي رَبِّهِمْ فَالَّذِينَ كَفَرُوا قُطِّعَتْ لَهُمْ ثِيَابٌ مِّن نَّارٍ يُصَبُّ مِن فَوْقِ رُؤُوسِهِمُ الْحَمِيمُ يُصْهَرُ بِهِ مَا فِي بُطُونِهِمْ وَالْجُلُودُ وَلَهُم مَّقَامِعُ مِنْ حَدِيدٍ كُلَّمَا أَرَادُوا أَن يَخْرُجُوا مِنْهَا مِنْ غَمٍّ أُعِيدُوا فِيهَا وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ إِنَّ اللَّهَ يُدْخِلُ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ يُحَلَّوْنَ فِيهَا مِنْ أَسَاوِرَ مِن ذَهَبٍ وَلُؤْلُؤًا وَلِبَاسُهُمْ فِيهَا حَرِيرٌ وَهُدُوا إِلَى الطَّيِّبِ مِنَ الْقَوْلِ وَهُدُوا إِلَى صِرَاطِ الْحَمِيدِ}}<ref>«اینان دو گروه دشمنند که درباره پروردگارشان با هم به دشمنی برخاستند، پس بر (تن) آنان که کفر ورزیدند جامه‌ای از آتش بریده‌اند، از فراز سرشان آب جوش می‌ریزند. هر چه در اندرون آنان است و (نیز) پوست‌ها (شان) از آن می‌گدازد.و گرزهایی آهنین برای (عذاب) آنان (آماده) است. هر بار که از دلتنگی و اندوه بخواهند از آن (دوزخ) بیرون روند بازشان می‌گردانند و (به آنان می‌گویند) عذاب آتش سوزان را بچشید! به یقین خداوند کسانی را که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویبارها جاری است، در آنجا به دستبندهایی زرّین و مروارید نشان آراسته می‌گردند و تنپوش آنان در آنجا پرند  است. و به گفتار پاک و راه خداوند ستوده راهنمایی شده‌اند» سوره حج، آیه ۱۹-۲۴.</ref>، به گزارش بسیاری از [[تفاسیر]] درباره هماوردی دو گروه [[مؤمن]] و [[مشرک]] در [[روز]] بدرند <ref>تفسیر فرات الکوفی، ص ۲۷۲؛ جامع البیان، ج ۱۷، ص ۹۹؛ مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۲۳.</ref> که [[حمزه]] و [[حضرت علی]] {{ع}} و [[عبیده]] در مقابل سه نفر از [[مشرکان]] ([[عتبه]] و [[شیبه]] و [[ولید]]) قرار گرفتند و این [[آیات]] به سنجش آنان می‌پردازند: گروهی را می‌ستایند و دسته‌ای دیگر را به عذابی سخت [[وعده]] می‌دهند.

===[[پایداری]]، [[صلابت]] و [[استقامت]] حمزه{{ع}}در [[جهاد در راه خدا]]===

#[[تفاسیر]]، ذیل آیه {{متن قرآن|لَا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُولَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الْإِيمَانَ وَأَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ مِنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُولَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلَا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref>«گروهی را نمی‌یابی که با ایمان به خداوند و روز واپسین، با کسانی که با خداوند و پیامبرش مخالفت ورزیده‌اند دوستی ورزند هر چند که آنان پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشانشان باشند؛ آنانند که (خداوند) ایمان را در دلشان برنوشته و با روحی از خویش تأییدشان کرده است و آنان را به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویباران روان است، در آنها جاودانند، خداوند از آنان خرسند است و آنان از وی خرسندند، آنان حزب خداوندند، آگاه باشید که بی‌گمان حزب خداوند است که (گرویدگان به آن) رستگارند» سوره مجادله، آیه ۲۲.</ref>.<ref>اسباب النزول، ص ۴۳۴؛ کشف الاسرار، ج ۱۰، ص ۲۵؛ تفسیر ثعلبی، ج ۹، ص ۲۶۵.</ref> از حمزه در کنار گروهی از [[مؤمنان]] نام برده‌اند که برای خدا با [[خویشاوندان]] [[مشرک]] خویش جنگیدند. [[خدای سبحان]] در این آیه می‌فرماید که [[ایمان]] را در قلب‌های آنان نوشته و با [[روحی]] از خویش ایشان را [[تأیید]] کرده است و سپس آنان را به [[بهشت]] و خوشنودی [[الهی]] [[بشارت]] می‌دهد و سرانجام می‌فرماید که رستگاران‌اند.

#به گزارشی از ابن عباس، آیه {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الَّذِينَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِهِ صَفًّا كَأَنَّهُمْ بُنْيَانٌ مَرْصُوصٌ}}<ref>«بی‌گمان خداوند کسانی را دوست می‌دارد که در راه او صف زده کارزار می‌کنند چنان که گویی بنیادی به هم پیوسته (و استوار) اند» سوره صف، آیه ۴.</ref> درباره گروهی از [[یاران رسول خدا]] {{صل}} از جمله حمزه نازل شده است.<ref> تفسیر فرات الکوفی، ص ۴۸۱؛ شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۳۳۷، ۳۳۹؛ تأویل الآیات الظاهره، ص ۶۶۰.</ref>

===[[شهادت]] [[حمزه]]{{ع}}===

#[[امام علی]] {{ع}} [[آیه]] {{متن قرآن|مِنَ الْمُؤْمِنِينَ رِجَالٌ صَدَقُوا مَا عَاهَدُوا اللَّهَ عَلَيْهِ فَمِنْهُمْ مَنْ قَضَى نَحْبَهُ وَمِنْهُمْ مَنْ يَنْتَظِرُ وَمَا بَدَّلُوا تَبْدِيلًا}}<ref>«از مؤمنان، کسانی هستند که به پیمانی که با خداوند بستند وفا کردند؛ برخی از آنان پیمان خویش را به جای آوردند و برخی چشم به راه دارند و به هیچ روی (پیمان خود را) دگرگون نکردند» سوره احزاب، آیه ۲۳.</ref> را در مورد خویش، حمزه و [[عبیده]] دانسته است که آنان به شهادت رسیدند و ایشان هنوز در [[انتظار]] شهادت بر سر [[عهد]] خویش با خداست.<ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص ۱۸۸ - ۱۸۹؛ شواهد التنزیل، ج ۲، ص ۶؛ التبیان، ج ۸، ص ۳۲۹.</ref>  

#ذیل آیه {{متن قرآن|وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ}}<ref>«و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید و اگر شکیبایی پیشه کنید همان برای شکیبایان بهتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۶.</ref> [[روایت]] شده است پس از [[جنگ احد]] [[مسلمانان]] [[تصمیم]] گرفتند به تلافی کشته و مثله شدن دردناک حمزه که [[دل]] [[پیامبر]] {{صل}} را سخت آزرده بود، از [[کافران]] سخت [[انتقام]] بگیرند که این آیه نازل شد <ref>تفسیر عیاشی، ج ۲، ص ۲۷۴ - ۲۷۵؛ تفسیر قمی، ج ۱، ص ۱۲۳،۳۹۲؛ اسباب النزول، ص ۲۹۱ - ۲۹۲.</ref> و [[دستور]] داد که [[مجازات]] باید به اندازه همان تعدّی باشد و [[شکیبایی]] ورزیدن [و دست کشیدن از این کار] بهتر است. همین [[شأن نزول]] برای آیه {{متن قرآن|لَيْسَ لَكَ مِنَ الْأَمْرِ شَيْءٌ أَوْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ أَوْ يُعَذِّبَهُمْ فَإِنَّهُمْ ظَالِمُونَ}}<ref>«- تو را در این کار هیچ دستی نیست- چه (خداوند) توبه آنان را بپذیرد یا عذابشان کند، که آنان بی‌گمان ستمگرند» سوره آل عمران، آیه ۱۲۸.</ref>؛ نیز گزارش شده است <ref> المغازی، ج ۱، ص ۳۲۰؛ تفسیر ثعلبی، ج ۳، ص ۱۴۶؛ مجمع‌البیان، ج ۲، ص ۸۳۲.</ref> که [[خدا]] در این آیه [[حکم]] کافران را به دست خویش می‌داند که یا آنان را می‌بخشاید یا [[کیفر]] می‌کند. برخی منابع، [[نزول آیه]] {{متن قرآن|وَإِنْ عَاقَبْتُمْ فَعَاقِبُوا بِمِثْلِ مَا عُوقِبْتُمْ بِهِ وَلَئِنْ صَبَرْتُمْ لَهُوَ خَيْرٌ لِلصَّابِرِينَ}}<ref>«و اگر کیفر می‌کنید مانند آنچه خود کیفر شده‌اید کیفر کنید و اگر شکیبایی پیشه کنید همان برای شکیبایان بهتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۶.</ref> را پس از [[فتح مکه]] و هنگام [[تسلط]] مسلمانان بر کافران ذکر کرده‌اند.<ref>مسند احمد، ج ۵، ص ۱۳۵؛ دلائل النبوه، ج ۳، ص ۲۸۹؛ تاریخ الاسلام، ج ۲، ص ۲۱۰.</ref> واحدی به گزارش از [[ابن عباس]]، [[آیه]] پیش و دو آیه پس از این آیه را نیز در همین زمینه می‌داند.<ref> السیرة النبویه، ج ۲، ص ۹۶؛ الاستیعاب، ج ۱، ص ۳۷۳؛ اسباب النزول، ج ۱، ص ۲۹۰.</ref> از ابن عباس [[نقل]] شده که [[آیات]] {{متن قرآن|وَلاَ تَشْتَرُواْ بِعَهْدِ اللَّهِ ثَمَنًا قَلِيلاً إِنَّمَا عِندَ اللَّهِ هُوَ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ مَا عِندَكُمْ يَنفَدُ وَمَا عِندَ اللَّهِ بَاقٍ وَلَنَجْزِيَنَّ الَّذِينَ صَبَرُواْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ مَنْ عَمِلَ صَالِحًا مِّن ذَكَرٍ أَوْ أُنثَى وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَلَنُحْيِيَنَّهُ حَيَاةً طَيِّبَةً وَلَنَجْزِيَنَّهُمْ أَجْرَهُم بِأَحْسَنِ مَا كَانُواْ يَعْمَلُونَ}}<ref>«و پیمان با خداوند را به بهایی اندک مفروشید؛ جز این نیست که آنچه نزد خداوند است برای شما بهتر است اگر بدانید آنچه نزد شماست پایان می‌یابد و آنچه نزد خداوند است پایاست و البته ما پاداش شکیبایان را نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند خواهیم داد. کسانی از مرد و زن که کار شایسته‌ای کنند؛ و مؤمن باشند، بی‌گمان آنان را با زندگانی پاکیزه‌ای زنده می‌داریم و به یقین نیکوتر از آنچه انجام می‌دادند پاداششان را خواهیم داد» سوره نحل، آیه ۹۵-۹۷.</ref> پس از [[شهادت]] [[حمزه]] نازل شدند.<ref>تفسیر ماوردی، ج ۳، ص ۱۷۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۱، ص ۶۵.</ref> این آیات به نابودی [[دنیا]] و ماندگاری آنچه نزد خداست می‌پردازند و به [[اجر]] [[شکیبایی]] و [[پاداش]] دو چندان [[کار نیک]] اشاره می‌کنند. می‌توان این آیات را گونه‌ای [[دلداری]] [[خدا]] به پیامبرش خواند.

===[[مقام]] حمزه{{ع}} در [[آخرت]]===