جبر و اختیار در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

==انسان و سرنوشت==

*بنابر آموزه‌های قرآنی، خداوند می‌تواند همه انسان‌ها را مؤمن و بهشتی کند: {{متن قرآن|وَلَوْ شِئْنَا لَآتَيْنَا كُلَّ نَفْسٍ هُدَاهَا }}<ref> و اگر می‌خواستیم رهنمود هر کس را به او به اجبار ارزانی می‌داشتیم؛ سوره سجده، آیه: ۱۳.</ref>، {{متن قرآن|وَلَوْ شَاء رَبُّكَ لَجَعَلَ النَّاسَ أُمَّةً وَاحِدَةً وَلاَ يَزَالُونَ مُخْتَلِفِينَ }}<ref> و اگر پروردگارت می‌خواست مردم را امّتی یگانه می‌کرد؛ و آنان هماره اختلاف می‌ورزند؛ سوره هود، آیه: ۱۱۸.</ref>؛ اما ایمانی که با اجبار صورت بپذیرد، ارزشی ندارد، از این رو خدا انسان را تنها به راه راست هدایت می‌کند: {{متن قرآن|إِنَّا هَدَيْنَاهُ السَّبِيلَ}}<ref> ما به او راه را نشان داده‌ایم؛ سوره انسان، آیه: ۳.</ref> و پیمودن راه را برایش میسر می‌سازد: {{متن قرآن|ثُمَّ السَّبِيلَ يَسَّرَهُ }}<ref> آنگاه راه را بر او هموار ساخته؛ سوره عبس، آیه:۲۰.</ref>و خود انسان است که با اختیار خویش یا راه کفران در پیش می‌گیرد یا در برابر نعمت هدایت و قدرت شکر می‌گزارد و به وظیفه عمل می‌کند: {{متن قرآن|إِمَّا شَاكِرًا وَإِمَّا كَفُورًا }}<ref>خواه سپاسگزار باشد یا ناسپاس؛ سوره انسان، آیه: ۳.</ref><ref>[[حسن رضایی| رضایی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج ۹، ص ۴۷۶ - ۴۹۶.</ref>.

*از این رو در قرآن کریم، از اراده انسان یاد شده است: {{متن قرآن|ذَلِكَ الْيَوْمُ الْحَقُّ فَمَن شَاء اتَّخَذَ إِلَى رَبِّهِ مَآبًا }}<ref> این است آن روز راستین؛ پس هر که خواهد راه بازگشتی به سوی پروردگار خویش در پیش گیرد؛ سوره نبأ، آیه: ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|وَقُلِ الْحَقُّ مِن رَّبِّكُمْ فَمَن شَاء فَلْيُؤْمِن وَمَن شَاء فَلْيَكْفُرْ }}<ref> و بگو که این (قرآن) راستین و از سوی پروردگار شماست، هر که خواهد ایمان آورد و هر که خواهد کفر پیشه کند؛ سوره کهف، آیه: ۲۹.</ref> هرچند اختیار انسان بدون خواست و اذن خداوند کافی نیست<ref>آموزش عقاید، غرویان، ص ۲۰۹ - ۲۱۰.</ref> و ایمان وی مانند سایر حوادث عالم بدون استناد تکوینی به خدا و توفیق او ممکن نیست<ref>المنیر، ج ۲۹، ص ۳۰۹.</ref> {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِنَفْسٍ أَن تُؤْمِنَ إِلاَّ بِإِذْنِ اللَّهِ وَيَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذِينَ لاَ يَعْقِلُونَ }}<ref> و هیچ کس را جز به اذن خداوند یارایی نیست که ایمان آورد و (خداوند) عذاب را  بر آنان که خرد نمی‌ورزند برقرار می‌دارد؛ سوره یونس، آیه: ۱۰۰.</ref>، با این حال، عامل سعادت و درجات اخروی و نیز شقاوت و عذاب آخرت انسان، کارهایی است که وی با اختیار و اراده انجام می‌دهد<ref>المیزان، ج ۸، ص ۴۸.</ref>{{متن قرآن|وَلِكُلٍّ دَرَجَاتٌ مِّمَّا عَمِلُواْ }}<ref> و برای هر یک  بدانچه انجام داده‌اند پایه‌هایی است؛ سوره انعام، آیه: ۱۳۲.</ref>، {{متن قرآن|ذَلِكَ بِمَا قَدَّمَتْ أَيْدِيكُمْ وَأَنَّ اللَّهَ لَيْسَ بِظَلاَّمٍ لِّلْعَبِيدِ }}<ref> این برای کارهایی است که کرده‌اید و (بدانید) که خداوند با بندگان، ستمگر نیست؛ سوره آل عمران، آیه: ۱۸۲.</ref>، بنابراین انسان خود با اختیار، سرنوشت خویش را رقم می‌زند و کسی نمی‌تواند او را به کاری وادارد یا اختیارش را از بین ببرد: {{متن قرآن|فَمَا كَانَ اللَّهُ لِيَظْلِمَهُمْ وَلَكِن كَانُواْ أَنفُسَهُمْ يَظْلِمُونَ }}<ref> خداوند بر آن نبود که به آنان ستم کند ولی آنان خود به خویش ستم می‌ورزیدند؛ سوره توبه، آیه: ۷۰.</ref> و اگر خداوند قدرت تشخیص را از برخی انسان‌ها گرفته است و بر دل‌ها و گوش‌های آن‌ها مهر زده تا سخن حق را نفهمند: {{متن قرآن|خَتَمَ اللَّهُ عَلَى قُلُوبِهِمْ وَعَلَى سَمْعِهِمْ وَعَلَى أَبْصَارِهِمْ غِشَاوَةٌ وَلَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ }}<ref> خداوند بر دل‌ها و بر شنوایی آنان مهر نهاده و بر بینایی‌های آنها پرده‌ای است و عذابی سترگ خواهند داشت؛ سوره بقره، آیه: ۷.</ref>، منشأ آن، اصرار و لجاجت آن‌ها در برابر حق و ادامه بیدادگری، کفر<ref>نمونه، ج ۱، ص ۸۳.</ref> و ناسپاسی خودشان است {{متن قرآن|بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً }}<ref>در حالی که چنین نیست بلکه برای کفرشان خداوند بر آن (دل) ها مهر نهاد، پس جز اندکی ایمان نمی‌آورند؛ سوره نساء، آیه: ۱۵۵.</ref> و شیطان، که زمینه انحراف و معصیت را در انسان می‌آفریند، تنها او را به سوی گناه و فجور فرا می‌خواند{{متن قرآن|الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء }}<ref> شیطان شما را از تنگدستی می‌هراساند و به کار زشت وا می‌دارد؛ سوره بقره، آیه: ۲۶۸.</ref> و دنیا را در نظرش می‌آراید: {{متن قرآن| لأُزَيِّنَنَّ لَهُمْ فِي الأَرْضِ}}<ref>در زمین (بدی‌ها را) در دید آنها خواهم آراست؛ سوره حجر، آیه: ۳۹.</ref> و اغوایش می‌کند: {{متن قرآن|وَلأُغْوِيَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ }}<ref>و همگان را از راه به در خواهم برد؛ سوره حجر، آیه: ۳۹.</ref> و به لحاظ تکوینی تسلطی بر او ندارد<ref>فی ظلال القرآن، ج ۴، ص ۲۱۴۲.</ref> {{متن قرآن|إِنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطَانٌ عَلَى الَّذِينَ آمَنُواْ وَعَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ }}<ref> که او  را بر آنان که ایمان دارند و بر پروردگارشان توکّل می‌کنند چیرگی نیست؛ سوره نحل، آیه: ۹۹.</ref> و این خود انسان است که با پذیرش ولایت شیطان زمینه تسلط او را فراهم می‌کند: {{متن قرآن|إِنَّمَا سُلْطَانُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَالَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ }}<ref> چیرگی او تنها بر کسانی است که دوستش می‌دارند و بر کسانی که به او  شرک می‌ورزند؛ سوره نحل، آیه:۱۰۰.</ref>، بنابراین اغوای شیطان هیچ‌گاه موجب جبر نیست، چنان که اغوایی که ابلیس به خداوند نسبت داده: {{متن قرآن|قَالَ رَبِّ بِمَا أَغْوَيْتَنِي }}<ref> گفت: پروردگارا! برای آنکه مرا بی‌راه نهادی؛ سوره حجر، آیه: ۳۹.</ref> به رغم گمان برخی<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۹، ص ۱۴۵، ۱۹۰.</ref>، باعث نشد او در عصیان خود مجبور باشد، بلکه خداوند، فقط به ابلیس امر کرد که بر [[حضرت آدم]]{{ع}}، سجده کند و این باعث شد که او عصیان خویش را آشکار کند<ref>الموسوعة القرآنیه، ج ۱۰، ص ۱۸۱.</ref> و از بهشت و رحمت خدا محروم گردد<ref>اعراب القرآن، ج ۲، ص ۳۸۱.</ref>. قرآن کریم آنجا که از یهودیان نقل می‌کند که آنان عامل کفر خویش را طبع (بسته شدن) قلب از سوی خداوند، می‌دانند<ref>جامع البیان، ج ۶، ص ۱۵.</ref> {{متن قرآن|وَقَوْلِهِمْ قُلُوبُنَا غُلْفٌ }}<ref> و نیز برای این گفتارشان که: دل‌های ما در پوشش‌هایی است؛ سوره نساء، آیه: ۱۵۵.</ref> آن را معلول کفر و اعمال اختیاری خودشان می‌داند: {{متن قرآن|بَلْ طَبَعَ اللَّهُ عَلَيْهَا بِكُفْرِهِمْ فَلاَ يُؤْمِنُونَ إِلاَّ قَلِيلاً }}<ref>در حالی که چنین نیست بلکه برای کفرشان خداوند بر آن (دل) ها مهر نهاد، پس جز اندکی ایمان نمی‌آورند؛ سوره نساء، آیه: ۱۵۵.</ref> و نیز هنگامی‌ که از مشرکان نقل می‌کند که آنان شرک خود و پدرانشان و نیز اعمالشان را معلول خواست خداوند و خود را مجبور می‌دانستند<ref>التفسیر الکبیر، ج ۱۳، ص ۱۷۳.</ref> {{متن قرآن|سَيَقُولُ الَّذِينَ أَشْرَكُواْ لَوْ شَاء اللَّهُ مَا أَشْرَكْنَا وَلاَ آبَاؤُنَا وَلاَ حَرَّمْنَا مِن شَيْءٍ }}<ref> به زودی مشرکان خواهند گفت: اگر خداوند می‌خواست ما و پدرانمان شرک نمی‌ورزیدیم و چیزی را حرام نمی‌دانستیم؛ سوره انعام، آیه: ۱۴۸.</ref> این سخنان را مانند سخن تکذیب کنندگان پیشین از روی گمان و بدون دلیل می‌داند: {{متن قرآن|كَذَلِكَ كَذَّبَ الَّذِينَ مِن قَبْلِهِم حَتَّى ذَاقُواْ بَأْسَنَا قُلْ هَلْ عِندَكُم مِّنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنَا إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ الظَّنَّ وَإِنْ أَنتُمْ إِلاَّ تَخْرُصُونَ }}<ref> همین‌گونه پیشینیان آنها پیامبران را دروغگو شمردند تا آنکه عذاب ما را چشیدند؛ بگو: آیا نزدتان دانشی است تا آن را برای ما آشکار سازید؟ شما جز از گمان پیروی ندارید و جز نادرست برآورد نمی‌کنید؛ سوره انعام، آیه: ۱۴۸.</ref> افزون بر این، سخن یاد شده نه تنها مطلوب آن‌ها را ثابت نمی‌کند، بلکه برخلاف مقصود آنان دلالت دارد، زیرا بر اساس آن خداوند ایشان را به ترک شرک مجبور نکرده است، نه اینکه ترک آن را هم از ایشان نخواسته است<ref>الکافی، ج ۸، ص ۸۱.</ref><ref>[[حسن رضایی| رضایی، حسن]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج ۹، ص ۴۷۶ - ۴۹۶.</ref>.