حضرت سلیمان در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

[[قرآن کریم]] در ادامه [[ستایش]] از [[شخصیت]] حضرت سلیمان{{ع}} ماجرای بازدید وی از اسبان چابک و تندرو را در عصر یکی از روزها گزارش کرده است: "و وهَبنا لِداوودَ سُلَیمنَ نِعمَ العَبدُ اِنَّهُ اَوّاب * اِذ عُرِضَ عَلَیهِ بِالعَشی الصّفِنتُ الجیاد * فَقالَ اِنّی اَحبَبتُ حُبَّ الخَیرِ عَن ذِکرِ رَبّی حَتّی تَوارَت بِالحِجاب * رُدّوها عَلَیَّ فَطَفِقَ مَسحًا بِالسّوقِ و الاَعناق". (ص / ۳۸، ۳۰ - ۳۳) تفسیر این آیات به سبب [[اختلاف]] در [[مرجع]] برخی ضمایر و معنای بعضی کلمات آنها مورد اختلاف شدید [[مفسران]] است: گروهی از آنان با استناد به قرینه "العشی" [[ضمیر]] "تَوارَت" را به لفظ مُقدَّر [[خورشید]] و گروهی دیگر به "صافنات" بازگردانده‌اند.<ref>الکشاف، ج۳، ص۳۷۴؛ مجمع‌البیان، ج۸، ص۷۴۰؛ المیزان، ج۱۷، ص۲۰۳.</ref> گروه نخست به سبب [[اختلاف]] درباره [[مرجع]] [[ضمیر]] "رُدّوها" دو دسته شده‌اند: برخی ضمیر یادشده را به اسبان (صافنات) و برخی دیگر به [[خورشید]] برگردانده‌اند. دسته نخست درباره [[تفسیر]] "مسحاً" [[اختلاف]] دارند:

۱. برخی مانند [[قتاده]]، [[حسن]] و [[مقاتل]] "مسحاً" را به معنای "بریدن" دانسته و گفته‌اند: [[حضرت سلیمان]]{{ع}} در عصر یکی از روزها به گونه‌ای سرگرم تماشای اسبان [[جنگی]] شد که از [[یاد خدا]] ([[نماز عصر]]) [[غافل]] و با [[غروب]]خورشید "تَوارَتْ"، نمازش [[قضا]] گشت. آن [[حضرت]] [[دستور]] داد تا اسب‌ها را بازگرداندند: "رُدُّوها" و چون آنها مایه [[غفلت]] [[سلیمان]]{{ع}} شده بودند، [[دست]] و پا و گردن آنها را به عنوان [[مجازات]] [[برید]]: "طَفِقَ مَسْحاً."...<ref>الکشاف، ج۳، ص۳۷۴؛ نیز نک: جامع البیان، ج۲۳، ص۱۸۵ - ۱۸۶؛ تفسیر بغوی، ج۴، ص۶۸.</ref> قضا شدن [[نماز]] و کشتن و اتلاف اسبان و [[ناسازگاری]] این امور با [[عصمت]] و [[شخصیت پیامبر]] [[الهی]] چالش‌های پیش روی این تفسیرند.<ref> المیزان، ج۱۷، ص۲۰۶-۲۰۷.</ref> درباره چالش نخست پاسخ‌هایی داده شده است. (ادامه همین بخش) در پاسخ به چالش دوم (کشتن اسبان) نیز برخی از [[قربانی کردن]] اسب *‌ها به عنوان محبوب‌ترین [[دارایی]] سلیمان{{ع}} با [[هدف]] [[صدقه دادن]] در [[راه خدا]] و جواز این کار در آن دوره سخن گفته‌اند.<ref>کشف الاسرار، ج۸، ص۳۴۹؛ تفسیر بغوی، ج۴، ص۶۸.</ref>

۲. برخی دیگر "مسحاً" را به معنای رایج دست کشیدن به گردن و ساق‌های اسبان برای نوازش و به سبب [[دوست داشتن]] <ref>جامع البیان، ج۲۳، ص۱۸۶.</ref> و برخی دیگر به معنای داغ نهادن بر ساق و گردن آنها با هدف اختصاص آنها برای استفاده در راه خدا دانسته‌اند.<ref> نک: مجمع البیان، ج۸، ص۷۴۱؛ تفسیر شبر، ص۴۲۹.</ref> براساس این تفسیر که قضا شدن نماز سلیمان{{ع}} را پذیرفته و کشتن اسبان را [[نفی]] می‌کند، [[ارتباط]] قضا شدن نماز سلیمان{{ع}} با [[فرمان]] وی مبنی بر بازگرداندن اسبان و نوازش کردن آنها روشن نیست.

 

۳. به [[عقیده]] گروه دوم که [[ضمیر]] "رُدُّوها" را به [[خورشید]] باز گردانده، در پی [[غروب]]خورشید (تَوارَتْ) و [[قضا]] شدن [[نماز]] [[سلیمان]]{{ع}}، [[فرشتگان الهی]] به [[فرمان]] وی خورشید را بازگرداندند و آن [[حضرت]] در وقتْ نماز گزارد.<ref> المیزان، ج۱۷، ص۲۰۲ - ۲۰۴.</ref> این گروه با استناد به ردّ [[شمس]] برای افرادی مانند [[یوشع بن نون]] و [[امام علی]]{{ع}}، چنین حادثه‌ای را برای [[پیامبران]] الهی‌ممکن دانسته‌اند.<ref>المیزان، ج۱۷، ص۲۰۶.</ref> این [[تفسیر]] که به امام علی{{ع}} نیز نسبت داده شده، از سوی شماری دیگر از [[مفسران]] رد شده است.<ref>نک: مجمع البیان، ج۸، ص۷۴۰؛ المیزان، ج۱۷، ص۲۰۶.</ref> اشکال [[ناسازگاری]] قضا شدن نماز با [[شخصیت]] [[نبوی]] سلیمان{{ع}} بر این تفسیر نیز وارد است. در پاسخ به این اشکال، جبایی [[غفلت]] یادشده را به غفلت از [[نماز نافله]] و برخی از مفسران [[امامیه]] به غفلت از نمازگزاردن در اول وقت تفسیر کرده و بعضی دیگر هیچ توضیحی نداده‌اند.<ref>نک: التبیان، ج۸، ص۵۶۰-۵۶۱.</ref> به گفته [[علامه طباطبایی]] چون سان دیدن از اسب‌ها با [[هدف]] [[آمادگی برای جهاد]] در [[راه خدا]] بود، [[عبادت]] به شمار می‌رفت و [[حضرت سلیمان]]{{ع}} به سبب این عبادت از عبادتی دیگر ([[نماز عصر]]) غفلت کرد؛ با این تفاوت که نماز در نظر وی مهم‌تر از آن عبادت دیگر بوده است <ref>المیزان، ج۱۷، ص۲۰۴.</ref> و این [[عصمت انبیا]] را مخدوش نمی‌کند. بر اساس این تفسیر نیز [[ارتباط]] منطقی میان باز گرداندن خورشید و معنای رایج "مسحاً" وجود ندارد. برهمین اساس برخی آن را به معنای مسح و دست کشیدن بر ساق و گردن خویش دانسته و گفته‌اند که این کار به عنوان [[وضو]] برای نماز انجام پذیرفته است. این تفسیر در برخی از [[احادیث]] منسوب به [[ائمه اهل بیت]]{{ع}} نیز وارد شده است.<ref>الاصفی، ج۲، ص۱۰۶۹؛ نورالثقلین، ج۴، ص۴۵۴؛ المیزان، ج۱۷، ص۲۰۳.</ref> علامه طباطبایی ابتدا این تفسیر را پیشنهاد و [[درستی]] آن را مشروط به [[سازگاری]] آن با لفظ [[آیه]] دانسته و در صورت ناسازگاری، معنای داغ نهادن بر گردن و ساق پا با [[هدف]] اختصاص اسبان برای کار در [[راه خدا]] را گفته است.<ref>المیزان، ج۱۷، ص۲۰۴.</ref> [[تفاسیر]] مبتنی بر بازگشت [[ضمیر]] "تَوارَتْ" و "رُدُّوها" به [[خورشید]] و نیز [[تفسیر]] "مسحاً" به [[قطع]] کردن (کشتن اسبان) با نقدهای دیگری هم رو به رو هستند:  

أ. "صافنات" برخلاف "[[شمس]]" به [[صراحت]] ذکر شده و به "تَوارَتْ" و "رُدُّوها" نزدیک‌تر است و بازگشت ضمیر به لفظ مذکور و نزدیک‌تر [[اولویت]] دارد.<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۰۴.</ref>

ب. [[قرآن کریم]] [[حضرت سلیمان]]{{ع}} را "[[بنده]] خوب" و "أوّاب" (کسی که فراوان به سوی [[خدا]] باز می‌گردد) یاد کرده است.(ص / ۳۸، ۳۱) با توجه به ویژگی "اَوّاب" بودن، وی همواره به [[یاد خدا]] بوده و در هیچ شرایطی او را فراموش نمی‌کرد و این با [[قضا]] شدن [[نماز]] به عنوان [[برترین]] یاد خدا به سبب تماشای اسب‌ها سازگار نیست.

 

ج. بازگرداندن خورشید به عنوان [[معجزه]] و [[کرامت]] بی‌اشکال است؛ ولی به سبب قضا شدن نماز چندان موجه نمی‌نماید. حضرت سلیمان{{ع}} می‌توانست قضای نمازش را بخواند.

 

د. اگر معنای "عَن ذِکرِ رَبِّی" (ص / ۳۸، ۳۲) به معنای [[غافل]] شدن از یاد [[پروردگار]] (نماز) بود، باید به جای حرف "عن"، "[[علی]]" می‌آمد؛ مانند "فاستَحَبُّوا العَمی عَلَی‌الهُدی". (فصّلت / ۴۱، ۱۷؛ نیز [[توبه]] / ۹، ۲۳)  

ه. تقدیر جمله "اَحبَبتُ حُبَّ الخَیرِ عَن ذِکرِ رَبّی" (ص / ۳۸، ۳۲) "أحببت [[الخیر]] حباً من ذکر [[الله]]" است؛ یعنی با توجه به استفاده اسبان برای [[جهاد]]، علاقه وی به آنها [[صبغه]] [[الهی]] دارد و از سر [[دنیاگرایی]] و [[هواپرستی]] نیست.<ref>المیزان، ج۱۷، ص۲۰۳؛ نمونه، ج۱۹، ص۲۲۶.</ref>

و. اگر نماز قضاشده، [[فریضه]] باشد، توجیه آن دشوار است و در صورت [[مستحب]] بودن نیازی به [[خواندن]] در وقت و [[رد شمس]] ندارد.

 

ز. [[روایات]] بیانگر ماجرای قضا شدن نماز و کشتن اسبان، جعلی، از [[اسرائیلیات]] و فاقد سندی معتبرند <ref> خلفیات کتاب مأساة الزهراء، ج۱، ص۳۷۳-۳۷۴.</ref> و برخی پرداخت‌های آن درونمایه‌های اغراق‌آمیز و غیر قابل قبولی دارند؛ از جمله اسبان یادشده را منحصر به فرد و دارای بال و پر دانسته‌اند که به وسیله [[شیاطین]] از دریا بیرون آورده شده بودند.<ref>بحار الانوار، ج۱۴، ص۱۰۲.</ref>

ح. خطاب آمرانه "رُدُّوها" (ص / ۳۸، ۳۳) نسبت به [[فرشتگان الهی]] با [[مقام]] یک [[پیامبر]] به ویژه در صورت [[قضا]] شدن [[نماز]] و ارتکاب [[خطا]] سازگار نیست.

 

ط. [[تفسیر]] "فَطَفِقَ مَسحاً بِالسُّوقِ وَالاَعنَاقِ" (ص / ۳۸، ۳۳) به معنای شستن ساق و گردن به عنوان [[وضو]] برخلاف ظاهر است، زیرا در این صورت باید به جای "مسح"، "[[غسل]]"، به جای "اعناق"، "عنق" و به جای "سوق" لفظ "ساق" به کار می‌رفت، زیرا [[حضرت سلیمان]]{{ع}} بیش از یک گردن و دو ساق نداشت.

 

ی. کاربرد "مسحاً" به معنای "ضرباً" یا "قطعاً" در [[زبان عربی]] بسیار نادر است.

 

ک. در قضا شدن نماز فرضی، هیچ تقصیری متوجه اسب‌ها نبود. اگر چنین کاری درست باشد، باید حضرت سلیمان{{ع}} هر چیزی را که مایه [[غفلت]] از نماز باشد نابود می‌کرد.

 

۴. براساس تفسیر چهارم هر دو [[ضمیر]] در "[[تورات]]" و "رُدُّوها" به اسبان بازگشته و "مسحاً" به معنای دست کشیدن و نوازش کردن است و نسبت غفلت از [[یاد خدا]] و کشتن اسبان به حضرت سلیمان{{ع}} بر خلاف ظاهر [[آیات]] و مبانی پذیرفته شده [[کلامی]] بوده و با هیچ‌یک از توجیه‌های یاد شده درست نیست. برپایه این تفسیر، حضرت سلیمان{{ع}} عصر یکی از روزها از سواره‌نظامِ آماده برای [[جهاد]] سان می‌دید. از آنجا که اسب‌های تندرو از عناصر مهم سپاهی نیرومند و برای [[پادشاهی]] [[عادل]] و با [[نفوذ]] حائز اهمیت‌اند، این موضوع پس از یادکرد [[سلیمان]]{{ع}} و به عنوان نمونه‌ای از کار او بازگو شده است. در ادامه، [[سلیمان]]{{ع}} علاقه خود به اسب‌ها را دارای [[صبغه]] [[الهی]] و به سبب به‌کارگیری آنها برای جهاد با [[دشمنان خدا]]، عاری از هرگونه [[دنیاگرایی]] و [[هواپرستی]] خواند: "اَحبَبتُ حُبَّ الخَیرِ عَن ذِکرِ رَبّی". (ص / ۳۸، ۳۲) آن [[حضرت]] همچنان اسب‌ها را نظاره می‌کرد تا اینکه از دیدگانش پنهان شدند ([[تورات]]). این صحنه به قدری [[زیبا]] و نشاط‌آور بود که [[سلیمان]]{{ع}} [[دستور]] داد بار دیگر اسب‌ها را نزد او بازگردانند (ردُّوها علیّ) و آن‌گاه با دست کشیدن بر گردن و ساق، آنها را نوازش کرد.<ref> نمونه، ج۱۹، ص۲۷۳؛ خلفیات کتاب مأساة الزهراء، ج۱، ص۳۷۵.</ref> این [[تفسیر]] که صورت کم‌رنگ آن از سوی کسانی مانند [[سید مرتضی]]، [[فخر رازی]] و [[مجلسی]] مطرح شده، کاملاً با ظاهر [[آیات]] سازگار است و هماهنگی آنها را به هم نمی‌زند؛ همچنین بر اساس آن هیچ خطایی متوجه [[حضرت سلیمان]]{{ع}} نیست تا [[نیازمند]] توجیه باشد.<ref>تنزیه الانبیاء، ص۱۳۳؛ التفسیر الکبیر، ج۲۶، ص۲۰۴؛ بحار الانوار، ج۱۴، ص۱۰۲.</ref>.<ref>[[علی اسدی|اسدی، علی]]، [[سلیمان (مقاله)|مقاله "سلیمان"]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۵.</ref>