حسن سلوک در حدیث: تفاوت میان نسخه‌ها

حسن سلوک در حدیث (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱ مارس ۲۰۲۱، ساعت ۱۱:۳۴

۹۰٬۲۸۸ بایت اضافه‌شده ، ‏۱ مارس ۲۰۲۱

←‏جستارهای وابسته

دیداریویکی‌متن

Jaafari

مدیران

۷۳٬۳۸۳

ویرایش

@@ خط ۲۱: / خط ۲۱: @@
 #{{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجَاوَزُ عَنْ سَيِّئَاتِهِمْ فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ}}<ref>«آنانند که از آنها بهترین کارهایی را که کرده‌اند می‌پذیریم و در زمره بهشتیان از گناهان آنها -بنا به آن وعده راست که به آنان داده می‌شد- درمی‌گذریم» سوره احقاف، آیه ۱۶.</ref>.
 #{{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ}}<ref>«همان که مرگ و زندگی را آفرید تا شما را بیازماید که کدام یک نیکوکردارترید و او پیروز آمرزنده است» سوره ملک، آیه ۲.</ref>.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۵۳۷.</ref>
+==احسن در [[تفاسیر]]==
+[[شیخ طایفه]]، [[علی بن حسن طوسی]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً}}، فرموده: یعنی چه کسی از لحاظ [[فطرت]]، نیکوتر از [[خدای تعالی]] است؟<ref>تبیان، ج۱، ص۴۸۵.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا}}، فرموده: احسن در این جا صفت غیر منصرف است؛ چون بر وزن افعل است، و معنای آن، {{عربی|حیوا بتحیة احسن منها}} است. معنای تحیت در این جا، [[سلام]] است؛ به این معنا که چون یکی از [[مسلمانان]] به تو سلام نمود، تو به بهتر از آن بر او سلام کن، یا مثل آنچه بدان بر تو سلام نموده است، سلام را بر او برگردان. بنابراین وقتی به تو بگوید: {{متن حدیث|السَّلَامُ‏ عَلَيْكَ‏}}، پس تو در جواب بگو: {{متن حدیث|عَلَيْكَ‏ السَّلَامُ‏ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ‏}}، یا مثل آنچه بدان بر تو سلام نمود، به او بگو، و بعضی گفته‌اند: برای [[اهل]] [[اسلام]] به سلامی بهتر پاسخ بدهید؛ زیرا از [[پیامبر]]{{صل}} [[روایت]] است که فرمود: {{متن حدیث|إِذَا سَلَّمَ‏ عَلَيْكُمْ‏ أَهْلُ‏ الْكِتَابِ‏ فَقُولُوا وَ عَلَيْكُمْ}}: چون [[اهل کتاب]] بر شما سلام کنند، به آنان پاسخ دهید: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكُمْ}}، و جماعتی از قدمای از [[مفسران]] فرموده‌اند: سلام نمودن [[مستحب]]، و پاسخ دادن به آن [[واجب]] است؛ زیرا قوله: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا}}، امری است که اقتضای ایجاب می‌کند<ref>تبیان، ج۱، ص۴۸۵.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا}}، فرموده: [[خدای تعالی]] در این [[آیه]] که به صورت استفهام بوده و مراد از آن، تقریر است، برای اسلام [[فضل]] نسبت به سایر [[ملل]] را [[قضاوت]] نموده است، و مراد از “وجه” در این جا، نفس او و ذاتش است، و معنای آن این است که چه کسی در طریق، مستقیم‌تر و در [[راه]]، [[هدایت]] شده‌تر از کسی است که نفس و ذاتش را در [[اطاعت]] خدای تعالی و [[تصدیق]] نسبت به پیامبرش [[تسلیم]] او نموده است، و این در حالی است که او آنچه را [[خدای متعال]] به آن امر نموده و [[ابراهیم]]{{ع}} بر آن بود؛ چنان که [[پیامبر]] بعد از خود را به آن امر نمود و به آنان سفارش کرد، به [[اقرار به توحید]] و به [[عدل]] او و به تنزیه‌اش از آنچه سزاوارش نیست، انجام دهنده است به فعل [[نیکو]]، در حالی که ابراهیم{{ع}} [[حنیف]] بود؛ یعنی متمایل به [[اسلام]] بود، و به [[دین]] پروردگارش نسبت به [[یهودیت]] و [[نصرانیت]]، [[عادل]] بود، و از [[دین یهود]] و [[نصاری]] که هریک از آنها در درونشان دچار تناقض‌اند، [[عدول]] داشت، و در این طریق، مستقیم و [[استوار]] بود<ref>تبیان، ج۳، ص۳۳۹.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ}}، از باب کنایه است، و در معنای آن، دو قول است، و یک قول آن، بدین معناست: آیا [[حکم]] [[زمان جاهلیت]] را؛ یعنی دوران [[پرستش]] [[بت‌ها]] را، [[طلب]] می‌کنید که در آن [[فقرا]] محکوم و ملزم به اجرای حکم بودند و اقویا و [[اغنیا]] در اجرای حکم، مورد [[مؤاخذه]] واقع نمی‌شدند؟ و قوله: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ}}، {{متن قرآن|حُكْمًا}}، [[منصوب]] بر تمییز است؛ یعنی از نظر فصل بین [[حق و باطل]] بدون جانبداری و بدون رعایت [[خویشاوندی]]، و معنای آن چنین است: و چه کسی [[افضل]] و [[برتر]] است از [[خدای متعال]] در حکم نمودن و تمییز بین حق و باطل بدون جانبداری و بدون رعایت خویشاوندی، برای گروهی که به [[خدای تعالی]] و به حکم او [[یقین]] دارند<ref>تبیان، ج۳، ص۵۴۲.</ref>.
+فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، فرموده: مراد از [[قرب]]، [[تصرف]] در آن است، و در معنای قوله: {{متن قرآن|إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، سه قول است؛ یکی، [[حفظ]] نمودن [[مال]] است برای [[یتیم]] تا او بزرگ شود، پس از آنکه بزرگ شد، مال را به او [[تسلیم]] کنند. قول دیگر، این است که آن را در جهت [[تجارت]] صرف کنند تا برای آن یتیم بهره و سودی داشته باشد، و قول سوم، آنکه برای [[مال]] آن [[یتیم]]، [[قیم]] شناخته شده [[نیکوکاری]] را بگیرند که بدون کسوه و مخارج (در [[حفظ]] آن مال و در افزودن بر آن) تلاش کند<ref>تبیان، ج۴، ص۳۱۸.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، فرموده: {{متن قرآن|الْحِكْمَةِ}} عبارت است از [[معرفت]] به مراتب [[افعال]] در [[حسن و قبح]]، و [[صلاح]] و [[فساد]]. فرق بین [[حکمت]] و [[عقل]] در این است که [[عاقل]] گره‌زننده است چیزی را که مانع فساد گردد، و [[حکیم]]، [[عارف]] است به چیزی که مانع فساد شود، و حکمت، مشترک است بین معرفت و عقل مستقیم، و قوله: {{متن قرآن|وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ}}، معنای [[وعظ]]، منصرف نمودن از [[قبیح]] است بر وجهی که به ترک آن رغبت حاصل کند و در انجام آن، [[پارسایی]] نماید، و گفته‌اند: {{متن قرآن|الْحِكْمَةِ}}، [[نبوت]] است و {{متن قرآن|الْمَوْعِظَةِ}}، [[قرآن]]. قوله: {{متن قرآن|وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، [[جدال]]، عبارت است از بر تابانیدن [[خصم]] از [[راه]] و روشی که دارد، به طریق [[دلیل]] و [[برهان]] با آنچه [[بهترین]] است و در آن، [[نرمی]] [[رفاقت]]، سنگینی و [[آرامش]] است با [[نصرت]] و [[یاری]] [[حق]] با [[حجت]] و برهان<ref>تبیان، ج۶، ص۴۴۰.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}، فرموده: یعنی از لحاظ [[عاقبت]] و آن چیزی که کار به آن بازگشت می‌کند، نیکوتر است<ref>تبیان، ج۶، ص۴۷۷.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ}}، فرموده: [[خدای تعالی]] به پیامبرش امر فرمود به این که آن [[بدی]] را که از ناحیه [[کفار]] نسبت به او اسائه می‌شود، به نیکوتر از آن دفع کن، و معنای آن، این است که: آنان وقتی قول [[زشتی]] را که مبتنی بر [[شرک]] است، [[یادآوری]] کردند، تو در برابر آنان حجت اقامه کن و موعظه‌ای را بیان بفرما، تا آنان را از راه غیر حق به جانب حق منصرف کنی و با بیان لطیف آنان را به سوی حق [[ترغیب]] نمایی، نظیر این قول: این مطلب جایز نیست، این سخن [[اشتباه]] است، این بیان از [[نیکو]] بودن [[انحراف]] دارد، و بهتر از همه، این است که آنان را با [[دلیل]] و [[موعظه]]، به [[حقیقت]] برسانی، و مفسری گفته است: {{متن قرآن|بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}؛ یعنی [[چشم‌پوشی]] کردن و گذشت کردن، و نیز گفته‌اند: آن، خطاب است به [[پیامبر]]، و مراد از آن، [[امت]] هستند، و معنای آن این است که: [[کارهای زشت]] و ناپسناد را با [[یادآوری]] [[کارهای نیک]] آنها دفع کن<ref>تبیان، ج۷، ص۳۴۷.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}، فرموده: صورت [[آیه]]، صورت استفهام است، و در معنا، [[نفی]] است و تقدیر آن: {{عربی|و لیس احد احسن قولا ممن دعا إلی طاعة الله و اضاف إلی ذلک أن یعمل الاعمال الصالحات و یقول مع ذلک: اننی من المسلمین، الذین استسلموا لامرالله و انقادوا الی طاعته}} است؛ یعنی: و هیچ کس از لحاظ قول و گفته، نیکوتر نیست از کسی که [[دعوت]] به [[اطاعت]] [[خدای تعالی]] کند، و علاوه بر آن، [[اعمال]] صالحه‌ای را انجام دهد، و با این همه می‌گوید: من از مسلمانانی هستم که [[تسلیم]] امر خدای تعالی و [[مطیع]] [[طاعت]] او می‌باشند<ref>تبیان، ج۹، ص۱۲۳؛مجمع البیان، ج۹، ص۱۳.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا}}، فرموده: یعنی آنان که از [[تابعین]] [[مسلمین]] هستند، و آنچه را که ما به آنان سفارش کردیم، انجام دادند، کسانی هستند که خدای تعالی [[طاعات]] را از آنان قبول می‌کند، و قوله: {{متن قرآن|أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا}}؛ یعنی آنچه را بدان، [[استحقاق]] [[پاداش]] دارند، از [[واجبات]] و [[مستحبات]]، از آنان قبول می‌کند؛ زیرا مباحات اگرچه نیکو هستند، نه به قبول توصیف می‌شوند، و نه استحقاق پاداش را در پی دارند<ref>تبیان، ج۹، ص۲۷۵؛ مجمع البیان، ج۹، ص۸۷.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}، فرموده: خدای تعالی، نفس خود را توصیف می‌کند، پس می‌فرماید: او تعالی کسی است که [[مرگ]] را [[خلق]] کرد تا با [[استقامت]] و [[صبر]] کردن بر آن، [[عبادت]] گردد، و [[حیات]] را آفرید تا با [[شکر]] نمودن بر آن، عبادت گردد، و قوله: {{متن قرآن|لِيَبْلُوَكُمْ}}؛ یعنی تا با شما [[معامله]] کند معامله آزمایشگر را به وسیله امر کردن و [[نهی]] کردن، پس به هر عمل کننده‌ای به اندازه عملی که انجام داده، [[پاداش]] می‌دهد، و “ابتلاء” به معنای [[آزمایش]] کردن است.
+فراء و زجاج که دو نفر از [[مفسرین]] هستند، گفته‌اند: در [[کلام]] اضمار هست، و تقدیر آن چنین است: {{عربی|ليبلوكم فيعلم أحسن عملا}}: قدیم تعالی، اگرچه عالم به اشیاست قبل از ایجاد آنها، اما خلق را آزمایش می‌کند به نوع آزمایشی تا نسبت به آنان [[علم]] و [[آگاهی]] پیدا کند تا بر فعلشان بر حسب کاری که انجام داده‌اند، [[جزا]] دهد، و چون پاداش، [[کیفر]]، گرامی داشتن و به جلال و [[شکوه]] رساندن، [[پسندیده]] نیست، مگر بعد از وجود [[طاعت]] و معشیت، ناچار است از این که تکلیفی، امر و نهی‌ای، در کار باشد، و لذا بر این اساس است که آزمایش نمودن، به طور مجاز بر آن جاری گردد<ref>تبیان، ج۱۰، ص۵۸.</ref>.
+شیخ [[ابی علی فضل بن حسن طبرسی]] در [[مجمع‌البیان]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ}}، فرموده: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ}}؛ یعنی [[دین]] [[خدای تعالی]] را [[پیروی]] کنید، و این، قول [[ابن‌عباس]] و بعضی دیگر از مفسرین است، و نزدیک به این قول از [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] شده که فرمود: مقصود از آن، “اسلام” است، و در معنای آن گفته‌اند: [[شریعت]] خدای تعالی که در آن [[ختنه]] کردن معمول می‌باشد، و نیز گفته شده: یعنی: {{متن قرآن|فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا}}<ref>«بر همان سرشتی که خداوند مردم را بر آن آفریده است» سوره روم، آیه ۳۰.</ref>، و قوله: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً}}؛ یعنی برای هیچ کس، نیکوتر از دین [[خدای تعالی]] نیست، و در لفظ استفهام است و در معنا [[انکار]]<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۲۱۹.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا}}، فرموده: خدای تعالی [[مسلمین]] را امر نمود به رد [[سلام]] بر [[مسلمان]]، به بهتر از سلامی که گفته شده، اگر [[مؤمن]] باشد؛ وگرنه باید در جواب بگوید: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكُمْ}} و بر آن چیزی نیفزاید، و لذا قول [[خداوند]]: {{متن قرآن|بِأَحْسَنَ مِنْهَا}}، خاص مسلمین است، و قوله: {{متن قرآن|أَوْ رُدُّوهَا}}، برای [[اهل کتاب]] است، و بنا بر قول [[ابن‌عباس]]، پس چون مسلمان بگوید: {{متن حدیث|السَّلَامُ‏ عَلَيْكُمْ‏}}، پس در جواب بگو: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكُمُ‏ السَّلَامُ‏ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ‏}}، و چون بگوید: {{متن حدیث|السَّلَامُ‏ عَلَيْكُمْ‏ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ‏}}، پس در جواب بگو: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكُمُ‏ السَّلَامُ‏ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ‏ وَ بَرَكَاتُهُ‏}}. پس در [[حقیقت]]، به او سلام گفته‌ای {{متن قرآن|بِأَحْسَنَ مِنْهَا}}، و این، منتهای سلام است، و گفته‌اند: قوله: {{متن قرآن|أَوْ رُدُّوهَا}}، خاص مسلمین است. این گروه از [[مفسران]] گویند: چون مسلمان بر تو سلام کند، به احسن از سلامی که بر تو نموده، او را پاسخ بده، یا به مثل آنچه با آن بر تو سلام گفته، جواب گو، و این، قوی‌ترین قول است بنا بر آنچه از [[پیامبر]]{{صل}} [[روایت]] شده که فرمود: {{متن حدیث|إِذَا سَلَّمَ‏ عَلَيْكُمْ‏ أَهْلُ‏ الْكِتَابِ‏ فَقُولُوا وَ عَلَيْكُمْ}}؛ یعنی چون اهل کتاب بر شما سلام کنند، پس در جواب آنان بگویید: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكُمْ}}<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۸۵.</ref>.
+همین طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا}}، فرموده: قوله: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا}}، به صورت استفهام بوده و مراد از آن، تقریر است، و معنای آن این است که: چه کسی از لحاظ طریق، مستقیم‌تر، و از جهت [[راه]]، هدایت‌شده‌تر است؛ یعنی هیچ کس از لحاظ [[اعتقاد]] نیکوتر نیست، {{متن قرآن|مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ}}؛ یعنی از کسی که [[تسلیم]] کند خودش و نفسش را به [[خدای تعالی]]، (مراد از {{متن قرآن|وَجْهَهُ}}در این جا، ذات و نفس او می‌باشد)، و معنای آن این است: [[مطیع]] [[خدای سبحان]] باشد، به [[طاعت]] او و پیامبرش و به [[تصدیق]] او، و گفته‌اند: اعمالش را برای خدای تعالی [[خالص]] گرداند. {{متن قرآن|وَهُوَ مُحْسِنٌ}}؛ یعنی انجام دهنده [[کار نیک]] باشد؛ همان‌گونه که خدای تعالی به آن امر نموده، و گفته‌اند: معنای {{متن قرآن|وَهُوَ مُحْسِنٌ}}، در جمیع اقوال و [[افعال]] است. {{متن قرآن|وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ}}؛ یعنی [[اقتدا]] کند به [[دین]]، [[سیرت]] و [[طریقت]] [[ابراهیم]]{{ع}}، آن چنان که او بر آن بود و آن را به [[فرزندان]] بعد از خودش امر و سفارش نمود، از [[اقرار به توحید]] و به [[عدل]] [[خدای متعال]] و [[تنزیه]] او تعالی از آنچه سزاوارش نیست، و از آن جمله است، [[نماز]] به سوی [[کعبه]]، [[طواف]] آن و سایر [[مناسک]]. {{متن قرآن|حَنِيفًا}}؛ یعنی با [[استقامت]]، بر روش و طریق او باشد. {{متن قرآن|وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا}}، به نوعی [[محبت]] که هیچ خلل و رخنه‌ای در [[دوستی]] او نباشد به جهت کمال دوستی‌اش، و مراد از: {{متن حدیث|خلته لله}}، این است که او [[دوست]] [[دوستان]] [[خدا]] و [[دشمن]] [[دشمنان]] خداست، و مراد از: {{متن حدیث|خلة الله تعالی له}}، [[یاری]] خدای تعالی است به او نسبت به هر کسی که [[اراده]] سوئی به او کند؛ هم چنان که ابراهیم{{ع}} را از [[آتش]] [[نمرود]] [[نجات]] داد و آن را بر او، {{متن قرآن|بَرْدًا وَسَلَامًا}}<ref>«گفتیم: ای آتش! بر ابراهیم سرد و بی‌گزند باش» سوره انبیاء، آیه ۶۹.</ref> قرار داد<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۱۱۶.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ}}، فرموده: فی قوله: {{متن قرآن|أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ}}، بعضی [[مفسرین]] گفته‌اند: مراد از آن، [[یهود]] هستند؛ زیرا آنان [[حکم]] را بر [[ضعفا]] واجب‌الاجراء و لازم می‌دانستند و چون حکمی بر اشراف و [[اغنیا]] [[واجب]] می‌شد، آنان را بر اجرای آن [[مؤاخذه]] نمی‌کردند، پس به آنان گفته شد: آیا [[حکم جاهلیت]] را که در آن، [[بت‌ها]] را می‌پرستیدند، [[طلب]] می‌کنید، و حال آنکه شما [[اهل کتاب]] هستید. {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا}}؛ یعنی هیچ کس حکمش نیکوتر از [[حکم]] [[خدای تعالی]] نیست: {{متن قرآن|لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ}}؛ یعنی نزد آن گروهی که [[یقین]] دارند<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۲۰۵.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، فرموده: مراد از [[قرب]]، [[تصرف]] در آن است، و [[مال یتیم]] را اختصاص به ذکر نمود به جهت اینکه [[یتیم]] [[قادر]] نیست، نه از [[مال]] خودش [[دفاع]] کند، و نه از نفس خودش، و [[طمع]] دوختن به مال او از این بابت، شدید است، لذا [[نهی]] از تصرف در آن شده، اگرچه عدم تصرف غیر، در مال هر کسی [[واجب]] است، و قوله: {{متن قرآن|إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}؛ یعنی به [[خصلت]] یا طریقه نیکویی، و در معنای آن، سه قول است: یکی آنکه: با [[تجارت]] کردن با آن، به جهت سودی که می‌برد، بر آن مال بیفزاید، و دوم آنکه: قیمی بر او بگیرند که خوردنش از آن مال، تنها به معروف باشد، بدون این که برای [[خرج]] [[لباس]] از آن مال بردارد، و سوم این که: از آن مال محافظت کنند تا او کبیر شود<ref>مجمع البیان، ج۴، ص۳۸۴.</ref>.
+فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}} هم فرموده: یعنی به [[دین]] پروردگارت [[دعوت]] کن؛ زیرا آن، راهی به [[رضایت]] اوست. {{متن قرآن|بِالْحِكْمَةِ}}؛ یعنی به [[قرآن]]، و قرآن [[حکمت]] نامیده شده؛ چون متضمن امر به حَسَن و نهی از [[قبیح]] است، و اصل حکمت، منع است، و البته، به آن، حکمت گفته شده؛ چون به منزله مانع از [[فساد]] و آنچه است که سزاوار [[اختیار]] کردن نباشد. گفته‌اند: حکمت، عبارت است از [[معرفت]] به مراتب [[افعال]]، در [[حسن و قبح]]، و [[صلاح]] و فساد؛ زیرا به واسطه [[معرفت]] است که منع از [[فساد]]، و استعمال [[صدق]] و صواب در [[افعال]] و اقوال، واقع می‌گردد. {{متن قرآن|وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ}}، معنای “وعظ حسن”، عبارت است از انصراف دادن از [[قبیح]] با ایجاد رغبت در ترک آن و [[پارسایی]] در انجام آن، و با آن، [[دل‌ها]] نرم و [[خاشع]] می‌شوند، و گفته‌اند: [[حکمت]]، عبارت است از [[نبوت]]، و [[موعظه]] [[حسنه]]، [[مواعظ]] [[قرآن]] است. {{متن قرآن|وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}؛ یعنی به وسیله قرآن و به [[بهترین]] نحوی که می‌توانی از [[حجت‌ها]] و [[براهین]] اقامه کنی، با آنان [[مناظره]] کن، و تقدیر آن: {{عربی|بالکلمة التی هی أحسن}} است<ref>مجمع البیان، ج۶، ص۳۹۲.</ref>.
+در شرحی در پاورقی آن چنین آمده: اقسام [[علوم]] نزد [[اهل]] [[منطق]] پنج تاست: [[برهان]]، [[خطابه]]، [[جدل]]، [[شعر]] و مغالطه، و [[دعوت به دین]]، با شعر و از [[راه]] مغالطه صحیح نباشد، لذا این [[دعوت]] منحصر است به برهان که قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ}}، بدان اشاره دارد. پس از آن، خطابه است که قوله تعالی: {{متن قرآن|وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ}}، به آن اشاره دارد، و سپس جدل که از آن به “جدال احسن” یاد نموده، و قوله: {{متن قرآن|وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، به آن اشاره دارد، و این از لطایف قرآن است، خصوصاً در ترتیب آن در ذکر نمودن<ref>مجمع البیان، ج۶، ص۳۹۲.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}، فرمود: قوله: {{متن قرآن|ذَلِكَ خَيْرٌ}}؛ یعنی بهتر است از لحاظ [[ثواب]]، و گفته‌اند: نزدیک‌تر است به [[خدای تعالی]]، و گفته‌اند: تمام بودن پیمانه و وزن در دنیایتان، برای شما بهتر است؛ زیرا آن، اسم [[امانت]] را در [[دنیا]] تحصیل می‌کند. {{متن قرآن|وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}؛ یعنی از لحاظ [[عاقبت]] در [[جهان آخرت]] و از لحاظ بازگشت، نیکوتر است<ref>مجمع البیان، ج۶، ص۴۱۴.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ}}، فرموده: یعنی با [[چشم‌پوشی]] کردن و گذشت نمودن، بدیِ بدی‌کننده را دفع کن، و نیز در معنای آن گفته‌اند: [[باطل]] آنان را با لطیف‌ترین وجوه و روشن‌ترین طریقی که به [[اجابت]] و قبول نزدیک است، با بیان [[دلایل]] و شرح [[براهین]] دفع کن<ref>مجمع البیان، ج۷، ص۱۱۷.</ref>.
+فی قوله تعالی: {{متن قرآن|لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}، فرموده: یعنی تا با [[امر و نهی]] کردن، با شما [[معامله]] کنم معامله آزمایش‌کننده را، پس به هر عمل کننده‌ای به اندازه عملش [[پاداش]] می‌دهم، و گفته‌اند: تا بیازمایم کدامتان بیشتر [[مرگ]] را به یاد می‌آورد، و نیکوتر زمینه (توشه اندوزی) آن را فراهم می‌کند و پسندیده‌تر بر مرگ او و بر مرگ غیر او [[صبر]] و [[استقامت]] دارد، و کدام‌یک از شما در حال [[زندگی]] دنیوی‌تان او امر را [[اطاعت]] کرده، و از [[نواهی]] اجتناب می‌نماید. [[ابوقتاده]] گوید: از [[پیامبر]]{{صل}} درباره قوله تعالی: {{متن قرآن|أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}، سؤال نمودم که مقصود از آن چیست؟ آن [[حضرت]] فرمود: {{متن حدیث|يَقُولُ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَقْلًا ثُمَّ قَالَ{{صل}}: أَتَمُّكُمْ عَقْلًا وَ أَشَدُّكُمْ لِلَّهِ خَوْفاً وَ أَحْسَنُكُمْ‏ فِيمَا أَمَرَ اللَّهُ‏ بِهِ‏ وَ نَهَى‏ عَنْهُ‏ نَظَراً وَ إِنْ كَانَ أَقَلَّكُمْ تَطَوُّعاً}}؛ یعنی می‌گوید که کدام‌یک از شما از لحاظ [[عقل]]، نیکوتر است؟ [پس از آن فرمود:] کدام‌یک از شما از لحاظ عقل کامل‌تر، و از [[خدای تعالی]] به لحاظ [[ترس]] و [[خوف]]، شدیدتر بوده، و در آنچه [[خدای متعال]] به آن امر نموده و یا از آن [[نهی]] فرموده، از لحاظ [[آگاهی]] و [[بصیرت]]، نیکوتر است، و اگرچه در عمل به [[مستحبات]] نسبت به شما کمتر [[همت]] می‌گمارد؟ ابن‌عمر از پیامبر{{صل}} [[روایت]] کند که آن حضرت قوله:{{متن قرآن|تَبَارَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ}}<ref>«بزرگوار است آنکه پادشاهی در کف اوست و او بر هر کاری تواناست» سوره ملک، آیه ۱.</ref>، را تا {{متن قرآن|أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}، [[تلاوت]] می‌نمود و سپس می‌فرمود: {{متن حدیث|أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَقْلًا وَ أَوْرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ أَسْرَعُ‏ فِي‏ طَاعَةِ اللَّهِ‏}}؛ یعنی کدام‌یک از شما از لحاظ عقل، نیکوتر بوده و از حرام‌های [[خدا]] بیشتر [[پرهیز]] دارد، و در اطاعت خدای متعال، بیشتر [[عجله]] و [[شتاب]] می‌کند؟<ref>مجمع البیان، ج۱۰، ص۳۲۲.</ref>.
+[[ابوالقاسم جارالله محمود بن عمر زمخشری خوارزمی]] در [[تفسیر کشاف]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ}}، فرموده: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ}}، مصدر مؤکد بوده و آن، فِعْلَة از “صبغ” است، و آن، حالتی است که بر آن رنگ واقع می‌شود. معنای آن، [[تطهیر]] [[الله]]؛ یعنی [[پاک]] شدن از جانب خداست؛ زیرا [[ایمان]] [[نفوس]] را پاک می‌گرداند. {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً}}؛ یعنی این که او بندگانش را با ایمان رنگ زده و بدین وسیله آنان را از آلودگی‌های [[کفر]] پاک می‌کند. پس هیچ رنگی نیکوتر از رنگ‌آمیزی او نیست<ref>کشاف، ج۱، ص۳۱۶.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا}}، فرموده: {{متن قرآن|بِأَحْسَنَ مِنْهَا}}، به این است که بگویی: {{متن حدیث|وَ عَلَيْكُمُ‏ السَّلَامُ‏ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ‏}}، هنگامی که او بگوید: {{متن حدیث|السَّلَامُ‏ عَلَيْكُمْ‏}}، و چون بگوید: {{متن حدیث|وَ رَحْمَةُ اللَّهِ‏}}، شما مزید بر آن بگویی: {{متن حدیث|وَ بَرَكَاتُهُ‏}}. {{متن قرآن|أَوْ رُدُّوهَا}}: یا همانند آن را جواب دهید و رد [[سلام]] و برگشت جوابش، به مانند آن باشد؛ زیرا جواب دهنده، قول [[مسلمان]] را رد کرده و آن را تکرار می‌کند<ref>کشاف، ج۱، ص۵۴۹.</ref>.
+فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا}} هم فرموده: {{متن قرآن|أَسْلَمَ وَجْهَهُ}}: نفسش را برای [[خدا]] [[خالص]] نموده و آن را برای او [[تسلیم]] گردانیده؛ [[رب]] و معبودی به غیر از او نمی‌شناسد. {{متن قرآن|وَهُوَ مُحْسِنٌ}}: و او عمل کننده به [[نیکی‌ها]] و ترک کننده بدی‌هاست. {{متن قرآن|حَنِيفًا}}، حال از متبع یا از [[ابراهیم]] است، مانند قوله: {{متن قرآن|قُلْ بَلْ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَمَا كَانَ مِنَ الْمُشْرِكِينَ}}<ref>«و گفتند: یهودی یا مسیحی باشید تا راه یابید؛ بگو: (خیر) بلکه ما بر آیین ابراهیم درست‌آیین هستیم و او از مشرکان نبود» سوره بقره، آیه ۱۳۵.</ref>، و او [[حنیف]] است؛ یعنی از همه [[ادیان]] به [[دین اسلام]] میل نموده<ref>کشاف، ج۱، ص۵۶۶.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، فرموده: {{متن قرآن|إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}: به جز به خصلتی که انجام دادنش نسبت به [[مال یتیم]] بهتر است، و آن، [[حفظ]] آن [[مال]] و بهره‌برداری کردن از آن است، و معنای آن این است که آن را برایش حفظ کنید تا او به [[ادراک]] سن [[بلوغ]] برسد، بعد مال را به او رد کنید<ref>کشاف، ج۲، ص۶۱.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، فرموده: {{متن قرآن|وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}؛ یعنی به طریقی که آن، [[نیکوترین]] طرق [[مجادله]] است از [[مدارا کردن]] و [[نرمی]] نشان دادن بدون درشت خویی و [[بدزبانی]] و [[سرزنش]] کردن<ref>کشاف، ج۲، ص۴۳۵.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}، فرموده: {{متن قرآن|وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}: و نیکوتر است از لحاظ [[عاقبت]]، و آن، تفعیل از “آل” است هنگامی که بازگردد، و آن، چیزی است که به سوی آن برگشت می‌کند<ref>کشاف، ج۲، ص۴۴۹.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ}}، فرموده: آن بلیغ‌تر است از این که گفته شود: {{عربی|بالحسنه السیئة}}، برای آنچه از [[تفضیل]] که در آن است؛ مثل این که گفته است: {{عربی|ادفع بالحسنی السیئة}}، و معنای آن این است: گذشت از [[بدی]] کردن آنان، و مقابله نمودنش به آنچه ممکن است از [[احسان]]، تا اینکه گذشت، احسان و بذل [[استطاعت]] در آن با هم جمع شوند، [[حسنه]] دو چندانی خواهد بود به ازای بدی، و این قضیه قوله: {{متن قرآن|بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ}} است<ref>کشاف، ج۳، ص۴۱-۴۲.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}، فرموده: {{متن قرآن|مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ}}، از [[ابن عباس]] است که او [[رسول الله]]{{صل}} است که [[دعوت به اسلام]] نمود، {{متن قرآن|وَعَمِلَ صَالِحًا}}، در آنچه بین او و بین پروردگارش بود و [[اسلام]] را آیینی برای او گردانید. {{متن قرآن|وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}، غرض این نیست که به این [[کلام]] سخن گفت و لکن [[دین اسلام]] را [[مذهب]] و معتقدش قرار داد<ref>کشاف، ج۳، ص۴۵۳.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}، از [[پیامبر]]{{صل}} [[نقل]] است که [[آیه]] را [[تلاوت]] نمود، پس همین که به قوله: {{متن قرآن|أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}، رسید، فرمود: {{متن حدیث|أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَقْلًا وَ أَوْرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ وَ أَسْرَعُ‏ فِي‏ طَاعَةِ اللَّهِ‏}}؛ یعنی کدامین شما در [[پارسایی]] نسبت به [[محارم]] [[خدا]]، عقلاً و برای اغراض او، فهماً، تمام و کامل هستید؟ و مراد این است که به شما [[حیات]] را اعطا نمود تا به واسطه آن، [[قدرت]] بر عمل داشته باشید و امکاناتی را فراهم کنید<ref>کشاف، ج۴، ص۱۳۴.</ref>.
+[[مولی]] الاجل [[سید عبدالله ابن محمد رضا حسینی]]، معروف به [[شر]]، در تفسیرش، فی قوله تعالی: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ}}، فرموده: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ}}، مصدر مؤکد است برای {{متن قرآن|آمَنَّا}} (در آیه ۱۳۶)؛ یعنی: {{عربی|صبغة الله صبغه}}، و آن، فطرتی است که [[خدای تعالی]] [[مردم]] را بر آن پدید آورده، و دینش می‌باشد که ما را به آن [[هدایت]] نموده یا این که ما را با [[ایمان]] به آن [[طاهر]] ساخته است به نوعی [[تطهیر]] که آن را برای مشاکله [[صبغه]] نامیده است، پس همانا [[نصاری]] فرزندانشان را در آب زرد رنگی که به آن “معمودیه” می‌گفتند، فرو می‌بردند و آن را برای ایشان تطهیر و تحقق بخش [[نصرانیت]] آنان قرار می‌دادند، {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً}}؛ یعنی هیچ [[دینی]] از [[دین]] او (خدای تعالی) نیکوتر نیست<ref>تفسیر شبر، ص۵۵.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ}}، فرموده: آن، [[سلام]] متعارف [[شرعی]] است نه [[جاهلی]]، و [[روایت]] است که آن، عبارت است از سلام و غیر آن از [[برّ]] و [[نیکی]]، و قوله: {{متن قرآن|فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا}}؛ یعنی پس سلام کنید به بهتر از آن یا به مثل آن<ref>تفسیر شبر، ص۲۱۱.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا}}، [[تفسیر]] فرموده: {{متن قرآن|وَمَنْ}}؛ یعنی هیچ کس {{متن قرآن|أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ}}؛ یعنی [[تسلیم]] کند نفسش را یا [[خالص]] گرداند قلبش را، {{متن قرآن|لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ}}؛ یعنی از لحاظ قول و عمل یا [[موحد]] باشد، {{متن قرآن|وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا}}؛ یعنی موافق باشد با [[ملت]] [[اسلام]]<ref>تفسیر شبر، ص۲۲۶.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، فرموده: {{متن قرآن|إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}؛ یعنی با آن خصلتی که نیکوتر است عمل کردن به آن، مانند: [[حفظ]] آن و نموّ دادنش<ref>تفسیر شبر، ص۳۳۱.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، فرموده: [[دعوت]] کن به [[دین]] پروردگارت، {{متن قرآن|بِالْحِكْمَةِ}}؛ یعنی با [[براهین]] واضح و آشکار، {{متن قرآن|وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ}}؛ یعنی با گفتارهای مورد قبول قانع کننده که هم مورد رغبت باشد و هم مورد [[خوف]] و [[ترس]]، {{متن قرآن|وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}؛ یعنی با طرق [[مناظره]] [[نیکو]]، مانند: [[مدارا کردن]] در [[نصیحت]]، و [[نرمی]] کردن در [[پند]] و [[موعظه]]<ref>تفسیر شبر، ص۵۸۴.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}، فرموده: و نیکوتر است از لحاظ [[عاقبت]] و [[محل]] برگشت<ref>تفسیر شبر، ص۵۹۲.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ}}، فرموده: یعنی دفع کن با آن خصلتی که آن [[چشم‌پوشی]] کردن و گذشت نمودن از [[بدی]] است، و با آن به وسیله [[احسان]] نمودن مقابله کن، و گفته‌اند: آن، کلمه [[توحید]] است، و {{متن قرآن|السَّيِّئَةَ}} [[شرک]] است<ref>تفسیر شبر، ص۷۲۴.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ}}، فرموده: هیچ کس در گفتار از کسی که [[دعوت به توحید]] [[خدای تعالی]] می‌کند، نیکوتر نیست<ref>تفسیر شبر، ص۹۷۹.</ref>.
+فی قوله تعالی: {{متن قرآن|نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا}} هم فرموده: قبول می‌کنیم از آنان [[نیکوترین]] چیزی را که انجام دادند، با [[پاداش]] دادن به آنان به ازای طاعاتشان<ref>تفسیر شبر، ص۱۰۲۲.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}، فرموده: [[موت]] و [[حیات]] را ایجاد کرد بر حسب تقدیرش، اگر آن دو ضد هم باشند، یا آنها را تقدیر کرد اگر موت عدم باشد، و آن را مقدم آورد، به خاطر این که در [[لطف]] و نحو آن، تقدم دارد. {{متن قرآن|وَكُنْتُمْ أَمْوَاتًا فَأَحْيَاكُمْ}}<ref>«با آنکه مرده بودید، شما را زنده گردانید» سوره بقره، آیه ۲۸.</ref>، یا به جهت این که بر [[حسن]] عمل تحریک نماید. {{متن قرآن|لِيَبْلُوَكُمْ}}؛ یعنی: تا به واسطه [[تکلیف]] بر شما، شما را بیازماید، {{متن قرآن|أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}؛ یعنی کدامیک از شما از جهت عمل، خالص‌تر هستید؟<ref>تفسیر شبر، ص۱۱۳۸.</ref>.
+استاد [[علامه]] [[سید محمد حسین طباطبایی]] در [[تفسیر المیزان]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً}}، فرموده: یعنی این [[ایمان]] ذکر شده، برای ما [[صبغه]] [[الهی]] است و آن، [[بهترین]] صبغه است نه صبغه یهودیه و نه صبغه [[نصرانیه]]؛ به جهت [[تفرق]] در [[دین]] و عدم اقامه آن<ref>تفسیر شبر، ص۳۱۶.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا}}، فرموده: به طریق ارسال مسلم، تقریر به استفهام نمود. پس البته، برای [[انسان]] چاره‌ای نیست که دارای دین باشد، و بهترین دین، [[اسلام]] است که در آن، نفس و ذاتش برای خدایی که آنچه در [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] است، برای اوست، [[خضوع]] می‌نماید، خضوع [[بندگی]] را، و عمل می‌کند به آنچه اقتضای [[آیین]] [[ابراهیم]] هست. {{متن قرآن|حَنِيفًا}}، و آن، آیین [[فطری]] است، و [[خدای سبحان]] ابراهیم را که نفسش را برای [[خدای تعالی]] [[نیکو]] نمود، به عنوان اول کسی که اسلام [[اختیار]] نمود، برگرفت، و [[پیروی]] نماید از [[دینی]] که [[خالص]] باشد، در حالی که خلل و فُرَجی ندارد<ref>المیزان، ج۵، ص۹۱.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ}}، فرموده: قوله: {{متن قرآن|أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ}}، استفهام توبیخی است، و قوله: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا}}، استفهام انکاری است؛ یعنی هیچ‌کس از لحاظ [[حکم]]، نیکوتر از [[خدای تعالی]] نیست، و البته، حکم را به لحاظ [[حسن]] آن، [[تبعیت]] می‌کنند<ref>المیزان، ج۵، ص۳۸۷.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَلَا تَقْرَبُوا مَالَ الْيَتِيمِ إِلَّا بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ حَتَّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ}} فرموده: به دلالت تعمیم، [[نهی]] از [[قرب]] نموده، پس [[خوردن مال یتیم]]، و استعمالش و هر گونه تصرفی در آن، [[حلال]] نیست، مگر به طریقی که آن، [[بهترین]] طرق متصوره برای [[حفظ]] آن [[مال]] است، و این [[حرمت]] ادامه دارد تا زمانی که {{متن قرآن|يَبْلُغَ أَشُدَّهُ}}؛ یعنی به [[بلوغ]] و [[رشد]] برسد؛ هم‌چنان که قوله تعالی: {{متن قرآن|وَابْتَلُوا الْيَتَامَى حَتَّى إِذَا بَلَغُوا النِّكَاحَ فَإِنْ آنَسْتُمْ مِنْهُمْ رُشْدًا فَادْفَعُوا إِلَيْهِمْ أَمْوَالَهُمْ}}<ref>«و یتیمان را تا زمانی که توانایی زناشویی یافته باشند بیازمایید، پس اگر در آنان کاردانی یافتید، دارایی‌هایشان را به آنان بازگردانید» سوره نساء، آیه ۶.</ref>، بر آن، دلالت دارد<ref>المیزان، ج۷، ص۳۹۸.</ref>.
+فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ}} هم فرموده: شکی نیست در این که از [[آیه]] استفاده می‌شود این سه: یعنی [[حکمت]]، [[موعظه]] و [[مجادله]]، از راه‌های [[سخن گفتن]] و گفتگوست، و حکمت، به اصابه [[حق]] با [[علم]] و [[عقل]]، و موعظه، به [[یادآوری]] کردن به خوبی؛ آن‌چنان که [[رقت]] [[قلبی]] حاصل کند، و [[جدال]]، به [[گفتگو]] کردن به نحو [[منازعه]] و مغالبه، [[تفسیر]] شده است، و آنچه خدای تعالی از حکمت، موعظه و جدال به ترتیب ذکر فرمود، منطبق است بر آنچه در فن [[منطق]] مصطلح نموده‌اند به [[برهان]]، [[خطابه]] و [[جدل]]، جز این که موعظه را [[مقید]] نمود به {{متن قرآن|الْحَسَنَةِ}}، و جدال را مقید نمود به {{متن قرآن|بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، و در این، دلالتی است بر این که برخی از موعظه‌ها [[حسنه]] نیست، و برخی از جدال‌ها، [[حسن]] و احسن نیست، و شاید تعلیل ذیل [[آیه]]: {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ}}، وجه تقیید [[موعظه]] را به حسنه، و [[جدال]] را به {{متن قرآن|هِيَ أَحْسَنُ}}، واضح نماید، و آیه از توزیع این طرق بر حسب مدعوین به [[دعوت]]، ساکت است، پس ملاک در استعمال آن از حیث مورد، حسن اثر و حصول مطلوب است، و آن، [[حق]] است. لذا بعضی این چنین بیان کردند که: طرق سه گانه مذکور ([[حکمت]]، موعظه و جدال) مرتب است به ترتیب [[فهم]] [[مردم]] در استعدادشان نسبت به قبول حق. پس بعضی مردم [[خواص]] [[الناس]] هستند و آنان افراد قوی‌الاستعداد و دارای [[نفوس]] مشرقه برای [[ادراک]] حقایق عقلیه بوده و بسیار مألوف با [[علم]] و [[یقین]] هستند. اینان را با حکمت دعوت به حق می‌کنند که همان [[برهان]] است، و بعضی [[عوام]] هستند و آنان، صاحبان نفوس مکدره و استعدادهای [[ضعیف]] هستند، و شدت [[الفت]] آنان، با [[محسوسات]] است. اینان را با موعظه حسنه دعوت به حق می‌کنند، و بعضی از آنان [[اصحاب]] [[عناد]] و لجاج هستند که به [[باطل]] [[مجادله]] می‌کنند تا برهان حق را به وسیله آن، باطل کنند و [[نور]] [[خدا]] را با دهانشان باطل نمایند: {{متن قرآن|لِيُطْفِئُوا نُورَ اللَّهِ بِأَفْوَاهِهِمْ}}<ref>«بر آنند که نور خداوند را با دهانهاشان خاموش کنند» سوره صف، آیه ۸.</ref>، و آرای باطله در نفوس آنان [[رسوخ]] کرده و [[تقلید]] از گذشتگان در [[مذاهب]] [[خرافی]]، بر آنان [[غلبه]] نموده است، به طوری که [[مواعظ]] و عبرت‌ها، برای آنان [[نافع]] نباشد، و برای اینان، امر به مجادله به احسن شده است<ref>المیزان، ج۱۲، ص۳۹۸-۴۰۰.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ذَلِكَ خَيْرٌ وَأَحْسَنُ تَأْوِيلًا}}، فرموده: “خیر”، آن است که چون امر مردد شود بین آن و بین چیز دیگر، [[واجب]] باشد که [[انسان]] آن را [[اختیار]] کند، و “تأویل”، آن حقیقتی است که امر به آن منتهی می‌شود، و این که پرداخت پیمانه و وزن با [[میزان]] درست، خیر باشد، برای این است که در این کار [[پارسایی]] می‌باشد از [[سرقت]] [[اموال]] [[مردم]] و [[اختلاس]] آن از راهی که نمی‌دانند، و [[جلب اعتماد]] ایشان، و این که آن دو {{متن قرآن|أَحْسَنُ تَأْوِيلًا}} هستند، برای آنچه است که در آنهاست از رعایت [[رشد]] و [[استقامت]] در اندازه‌بندی نمودن مردم نسبت به معیشتشان؛ زیرا [[معیشت]] مردم در بهره بردن از کالای [[حیات]]، بر دو اصل [[استوار]] است: تحصیل متاع صالحه برای بهره بردن از آن، و مبادله نمودن مقدار زاید بر نیاز شان. پس آن هنگام که زیانی به لحاظ نقض در کیل، و یا کاهش در وزن، ببینند، از هر دو جهت در حیات خلل وارد شود، و در نتیجه، از میان عموم مردم [[امنیت]] سلب گردد<ref>المیزان، ج۱۳، ص۹۶.</ref>.
+همین‌طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا}}، فرموده: {{متن قرآن|تَقَبَّلُ}} رساتر از “قبول” است، و مراد از {{متن قرآن|أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا}}، [[طاعات]] آنان است، از [[واجبات]] و [[مستحبات]]، پس آنهاست که قبول متقبله است، اما مباحات. اگرچه [[نیکو]] است، لکن متقبل نیست. این چنین در [[مجمع البیان]] ذکر نموده، و آن، [[تفسیر]] خوبی است، و مقابله تقبل به {{متن قرآن|أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا}} با [[تجاوز]] و گذشت از [[سیئات]]، آن را [[تأیید]] می‌کند. پس مثل این است که گفته شده: {{عربی|إن أعمالهم طاعات من الواجبات و المندوبات، و هي أحسن أعمالهم، فنتقبلها، و سيئات، فتجاوز عنها، و ما ليس بطاعة و لا حسنة، فلا شأن له من قبول و غيره}}<ref>المیزان، ج۱۸، ص۲۲۰.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا وَهُوَ الْعَزِيزُ الْغَفُورُ}}، فرموده: “حیاة”، بودن شیء است به گونه‌ای که [[آگاهی]] داشته باشد، و “موت”، عدم آن است. لکن [[موت]] بنا بر آنچه از [[تعلیم]] [[قرآن]] آشکار می‌شود، انتقال است از نشأه‌ای از [[حیات]]، به نشأه‌ای دیگر؛ هم چنان که فرمود: {{متن قرآن|نَحْنُ قَدَّرْنَا بَيْنَكُمُ الْمَوْتَ وَمَا نَحْنُ بِمَسْبُوقِينَ * عَلَى أَنْ نُبَدِّلَ أَمْثَالَكُمْ وَنُنْشِئَكُمْ فِي مَا لَا تَعْلَمُونَ}}<ref>«ما مرگ را میان شما رقم زده‌ایم و ناتوان نیستیم * که همگونه‌هایتان را جایگزین شما گردانیم و شما را در آنچه نمی‌دانید، باز آفرینیم» سوره واقعه، آیه ۶۰-۶۱.</ref>، پس مانعی نیست از تعلق [[خلق]] به [[مرگ]]، مانند حیات، و فی قوله: {{متن قرآن|لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ}}، [[غایت]] [[خدای تعالی]] را در خلق [[موت]] و حیات بیان می‌کند، و “بلاء”؛ یعنی [[امتحان]]، و مراد از این که شما را این نوع خلق نمود، یعنی شما را زنده نمود و بعد شما را [[میر]] انید، خلق مقدمی امتحانی‌ای که بدان ممتاز می‌شود از بین شما، آن کس که از لحاظ عمل نمودن نیکوتر است، و معلوم است که امتحان و تمییز دادن نمی‌باشد، مگر برای آن چنان امری که بعد آن، به استقبال شما می‌آید، می‌کنید، و آن، [[پاداش]] هر کس است به حسب عملی که انجام داده، و در [[کلام]]، اشاره است به این که مقصود بالذات از خلق او (تعالی)، رسیدن به خیر پاداش است، آنجا که [[حسن]] عمل را ذکر نمود و آن را به عنوان امتیاز به کسی داد که حسنه‌ای را به جا آورد<ref>المیزان، ج۲۰، ص۴.</ref>.
+در [[تفسیر نمونه]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ}}، زیر عنوان “رنگ‌های غیر خدایی را بشویید”، چنین [[تفسیر]] فرموده: تنها رنگ خدایی را بپذیرید (که همان، رنگ [[ایمان]] و [[توحید]] [[خالص]] است): {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ}}. سپس اضافه می‌کند: چه رنگی از رنگ خدایی بهتر است؟ و ما منحصراً او را [[پرستش]] می‌کنیم: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ صِبْغَةً وَنَحْنُ لَهُ عَابِدُونَ}}، و به این ترتیب، [[قرآن]] [[فرمان]] می‌دهد، همه رنگ‌های [[نژادی]] و قبیلگی و سایر رنگ‌های تفرقه‌انداز را از میان بردارند، و همگی به رنگ [[الهی]] در آیند. [[مفسران]] نوشته‌اند که در میان [[مسیحیان]]، معمول بود که [[فرزندان]] خود را “غسل تعمید” می‌دادند. گاه ادویه مخصوص زرد رنگی به آب اضافه می‌کردند و می‌گفتند: این [[غسل]]، مخصوصاً با این رنگ خاص، باعث [[تطهیر]] نوزاد از [[گناه]] ذاتی‌ای که از [[آدم]] به [[ارث]] برده است، می‌شود. [[قرآن]] بر این [[منطق]] بی‌اساس، خطّ بطلان می‌کشد و می‌گوید: بهتر این است که به جای رنگ ظاهر و رنگ‌های خرافاتی و تفرقه‌انداز، رنگ [[حقیقت]] و خدایی را بپذیرید تا [[روح]] و جانتان از هر [[آلودگی]] [[پاک]] گردد. [[راستی]]، چه تعبیر [[زیبا]] و لطیفی است، اگر [[مردم]] رنگ خدایی را بپذیرند؛ یعنی رنگ [[وحدت]]، [[عظمت]]، [[پاکی]] و [[پرهیزگاری]]، رنگ بی‌رنگی، [[عدالت]]، [[مساوات]]، [[برابری]] و [[برادری]]، و رنگ [[توحید]] و [[اخلاص]] می‌توانند در پرتو آن به همه [[نزاع‌ها]] و کشکمش‌ها که هرگاه بی‌رنگ [[اسیر]] رنگ شود، به وجود می‌آید، از میان بردارند، و ریشه‌های [[شرک]] و [[نفاق]] و [[تفرقه]] را برکنند. در حقیقت، این همان بی‌رنگی و حذف همه رنگ‌ها است. در [[احادیث]] متعددی از [[امام صادق]]{{ع}} در [[تفسیر]] این [[آیه]] [[نقل]] شده که مقصود از: {{متن قرآن|صِبْغَةَ اللَّهِ}}، [[آیین پاک]] [[اسلام]] است. این [[حدیث]] نیز اشاره به همان است که در بالا گفته شد<ref>تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۷۳-۴۷۴.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا أَوْ رُدُّوهَا}}، فرموده: “تحیت” در لغت از ماده “حیات” و به معنای [[دعا]] برای [[حیات]] دیگری کردن است؛ خواه این دعا به صورت: {{متن حدیث|سَلَامٌ‏ عَلَيْكَ‏}} ([[خداوند]] تو را به [[سلامت]] دارد)، و یا {{متن حدیث|حَيَّاكَ‏ اللَّهُ‏}} (خداوند تو را زنده بدارد) و یا مانند آن، باشد. ولی معمولاً این کلمه هر نوع اظهار محبتی را که افراد به وسیله سخن با یکدیگر می‌کنند، شامل می‌شود که روشن‌ترین مصداق آن، همان موضوع [[سلام کردن]] است. ولی از پاره‌ای از [[روایات]]، هم‌چنین [[تفاسیر]]، استفاده می‌شود که اظهار محبت‌های عملی نیز در مفهوم “تحیت” داخل است. در [[تفسیر]] [[علی ابن ابراهیم]] از [[امام باقر]] و [[امام صادق]]{{عم}} چنین [[نقل]] شده که: {{متن حدیث|أَنَّ الْمُرَادَ بِالتَّحِيَّةِ فِي قَوْلِهِ تَعَالَى‏ {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ}} السَّلَامُ وَ غَيْرُهُ مِنَ الْبِرِّ}}: منظور از تحیت در [[آیه]]، [[سلام]] و هر گونه [[نیکی]] کردن است، و نیز در روایتی در کتاب [[مناقب]] چنین می‌خوانیم: کنیزی یک شاخه گل [[خدمت]] [[امام حسن]]{{ع}} [[هدیه]] کرد. [[امام]] در مقابل آن، وی را [[آزاد]] ساخت، و هنگامی که از علت این کار سؤال کردند، فرمود: [[خداوند]] این [[ادب]] را به ما آموخته، آنجا که می‌فرماید: {{متن قرآن|وَإِذَا حُيِّيتُمْ بِتَحِيَّةٍ فَحَيُّوا بِأَحْسَنَ مِنْهَا}}، و سپس اضافه فرمود: [[تحیت]] بهتر، همان آزاد کردن اوست<ref>تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۲.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ دِينًا مِمَّنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ وَهُوَ مُحْسِنٌ وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا}}، فرموده: چه آیینی بهتر است از [[آیین]] کسی که با تمام وجود خود در برابر [[خدا]] [[تسلیم]] شده و دست از [[نیکوکاری]] برنمی‌دارد و پیرو [[آیین پاک]] [[خالص]] ابراهیم است. البته، آیه به صورت استفهام بیان شده، ولی منظور از آن، گرفتن [[اقرار]] از شنونده نسبت به این [[واقعیت]] است. در این آیه سه چیز، مقیاس [[بهترین]] آیین شمرده شده: نخست، تسلیم مطلق در برابر خدا: {{متن قرآن|أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلَّهِ}}. دیگر، نیکوکاری: {{متن قرآن|وَهُوَ مُحْسِنٌ}}. منظور از نیکوکاری در این جا، هرگونه نیکی با [[قلب]]، زبان و عمل است، و در [[حدیثی]] که در [[تفسیر نورالثقلین]]، در ذیل این آیه، از [[پیامبر گرامی اسلام]]{{صل}} نقل شده، در پاسخ این سؤال که منظور از [[احسان]] چیست؟ چنین می‌خوانیم: {{متن حدیث|أَنْ تَعْبُدَ اللَّهَ‏ كَأَنَّكَ‏ تَرَاهُ‏ فَإِنْ لَمْ تَكُنْ تَرَاهُ فَإِنَّهُ يَرَاكَ‏}}: احسان (در آیه) به این است که هر عملی در مسیر [[بندگی خدا]] انجام می‌دهی، آن چنان باشد که گویا خدا را می‌بینی، و اگر تو او را نمی‌بینی، او تو را می‌بیند و [[شاهد]] و ناظر تو است، و دیگر، [[پیروی]] از [[آیین پاک]] [[ابراهیم]] است: {{متن قرآن|وَاتَّبَعَ مِلَّةَ إِبْرَاهِيمَ حَنِيفًا}}، و در پایان [[آیه]]، [[دلیل]] [[تکیه]] کردن روی [[آیین]] ابراهیم را چنین بیان می‌کند که: [[خداوند]] ابراهیم را به عنوان [[خلیل]] خود [[انتخاب]] کرد: {{متن قرآن وَاتَّخَذَ اللَّهُ إِبْرَاهِيمَ خَلِيلًا}}<ref>تفسیر نمونه، ج۴، ص۱۴۴ - ۱۴۵.</ref>.
+همین طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ}}، فرموده: به عنوان استفهام [[انکار]] می‌فرماید: آیا اینها که مدعی پیروی از [[کتب آسمانی]] هستند، [[انتظار]] دارند با [[احکام]] [[جاهلی]] و قضاوت‌های آمیخته به انواع تبعیضات، در میان آنها [[داوری]] کنی؟: {{متن قرآن|أَفَحُكْمَ الْجَاهِلِيَّةِ يَبْغُونَ}}، در حالی که هیچ داوری‌ای برای افراد با [[ایمان]]، بالاتر و بهتر از [[حکم خدا]] نیست: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ مِنَ اللَّهِ حُكْمًا لِقَوْمٍ يُوقِنُونَ}}. همان طور که در ذیل [[آیات]] سابق گفتیم، در میان طوایف [[یهود]] نیز تبعیضات عجیبی بود؛ مثلاً اگر کسی از [[طایفه بنی‌قریظه]] فردی از [[طایفه]] [[بنی‌نضیر]] را به [[قتل]] می‌رساند، [[قصاص]] می‌شد، و در صورت عکس، قصاص نمی‌کردند، و یا به هنگام گرفتن دیه، دو برابر دیه می‌گرفتند، و [[قرآن]] می‌گوید، این گونه تبعیضات، نشانه احکام [[جاهلیت]] است، و در میان [[احکام الهی]] هیچ‌گونه [[تبعیض]]، در میان [[بندگان خدا]] نیست.
+در [[کتاب کافی]] از [[امیرمؤمنان]]، [[علی]]{{ع}}، [[نقل]] شده که فرمود: {{متن حدیث|الْحُكْمُ حُكْمَانِ حُكْمُ‏ اللَّهِ‏ وَ حُكْمُ‏ الْجَاهِلِيَّةِ فَمَنْ أَخْطَأَ حُكْمَ اللَّهِ حَكَمَ بِحُكْمِ الْجَاهِلِيَّةِ}}: [[حکم]] دو گونه بیشتر نیست؛ یا حکم خداست، یا [[حکم جاهلیت]]، و هر کس حکم خدا را رها کند، به حکم جاهلیت تن در داده است<ref>نورالثقلین، ج۱، ص۴۶۰.</ref>، و از این جا روشن می‌شود مسلمانانی که با داشتن احکام آسمانی، به دنبال [[قوانین]] ساختگی [[ملل]] دیگری افتاده‌اند، در [[حقیقت]]، در مسیر جاهلیت گام نهاده‌اند<ref>تفسیر نمونه، ج۴، ص۴۰۷-۴۰۸.</ref>.
+همین طور فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، در [[تفسیر نمونه]]، زیر عنوان: “ده [[دستور]] مهم [[اخلاقی]] در مقابله با مخالفان”، که سه [[دستور]] آن مربوط به این [[آیه]] است، فرموده:
+#نخست می‌گوید: به وسیله [[حکمت]]، به سوی [[راه]] پروردگارت [[دعوت]] کن: {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}. “حکمت”، به معنای [[علم]] و [[دانش]]، و [[منطق]] و [[استدلال]] است، و در اصل، به معنای منع آمده، و از آنجا که علم و دانش و منطق و استدلال مانع از [[فساد]] و [[انحراف]] است، به آن، حکمت گفته شده، و به هر حال، نخستین گام در دعوت به سوی [[حق]]، استفاده از منطق صحیح و استدلالات حساب شده است، و به تعبیر دیگر، دست انداختن در درون [[فکر]] و [[اندیشه]] [[مردم]] و به حرکت در آوردن آن و بیدار ساختن عقل‌های خفته، نخستین گام محسوب می‌شود.
+#و به وسیله اندرزهای [[نیکو]]: {{متن قرآن|وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ}}، و این، دومین گام در طریق دعوت به راه خداست؛ یعنی استفاده کردن از [[عواطف]] [[انسان‌ها]]؛ چرا که [[موعظه]] و [[اندرز]]، بیشتر جنبه [[عاطفی]] دارد که با تحریک آن می‌توان توده‌های [[عظیم]] مردم را به طرف حق متوجه ساخت. در [[حقیقت]]، حکمت از “بُعد عقلی” وجود [[انسان]] استفاده می‌کند، و موعظه [[حسنه]] از “بُعد عاطفی” [در باره بعد عاطفی، در پاورقی چنین می‌خوانیم: بعضی از [[مفسران]]، در تفاوت میان “حکمت”، “موعظه حسنه” و “مجادله نیکو” گفته‌اند: حکمت، اشاره به [[دلایل]] [[قطعی]] است، و موعظه حسنه، [[ادله]] ظنیه را می‌گویند، و اما [[مجادله]] نیکو، اشاره به دلایلی است که [[هدف]] از آن، [[الزام]] [[مخالفین]] و استفاده از مطالبی است که مورد قبول آنها می‌باشد (ولی آنچه در بالا آوردیم، مناسب‌تر به نظر می‌رسد)، و [[مقید]] ساختن “موعظه” به “حسنه”، شاید اشاره به آن است که اندرز در صورتی مؤثر می‌افتاد که خالی از هرگونه [[خشونت]]، [[برتری‌جویی]]، [[تحقیر]] طرف مقابل، تحریک [[حس]] [[لجاجت]] او و مانند آن بوده باشد. چه بسیارند اندرزهایی که اثر معکوسی می‌گذارند. به خاطر آنکه مثلاً در حضور دیگران و توأم با [[تحقیر]] انجام گرفته، و یا از آن، استشمام [[برتری‌جویی]] گوینده شده است! بنابراین، [[موعظه]] هنگامی اثر عمیق خود را می‌بخشد که “حسنه” باشد و به صورت [[زیبایی]] پیاده شود].
+#و با آنها (یعنی [[مخالفان]]) به طریقی که نیکوتر است، به [[مناظره]] پرداز: {{متن قرآن|وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}}، و این سومین گام، مخصوص کسانی است که [[ذهن]] آنها قبلاً از مسایل [[نادرستی]] انباشته شده و باید از طریق مناظره، ذهنشان را خالی کرد تا [[آمادگی]] برای [[پذیرش حق]] پیدا کنند. [[بدیهی]] است [[مجادله]] و مناظره نیز هنگامی مؤثر می‌افتد که {{متن قرآن|بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ}} باشد، [[حق]] و [[عدالت]]، [[درستی]] و [[امانت]] و [[صدق]] و [[راستی]] بر آن [[حکومت]] کند، و از هر گونه توهین، تحقیر، خلاف‌گویی و [[استکبار]] خالی باشد، و خلاصه، تمام جنبه‌های [[انسانی]] آن [[حفظ]] شود<ref>تفسیر نمونه، ج۱۱، ص۴۴۵-۴۴۶.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ}}، در ادامه [[تفسیر آیه]] قبل، چنین می‌فرماید: سپس به [[پیامبر]]{{صل}} [[دستور]] می‌دهد که با این گروه [[مدارا]] کن و بدی‌های آنها را با [[عفو و گذشت]] و [[نیکی]] دفع کن، و سخنان نامطلوب آنها را با [[بهترین]] [[منطق]] پاسخ گو: {{متن قرآن|ادْفَعْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ السَّيِّئَةَ}} در این [[راه]]، [[عجله]] و شتابی نداشته باش و بدان: ما به آنچه آنها می‌گویند و توصیف می‌کنند، آگاه‌تریم: {{متن قرآن|نَحْنُ أَعْلَمُ بِمَا يَصِفُونَ}}. می‌دانیم حرکات [[ناشایست]] و گفتار [[خشن]] و انواع [[اذیت]] و [[آزار]] آنها تو را ناراحت می‌کند، اما تو [[وظیفه]] نداری که در برابر آن خشونت‌ها و زشت‌گویی‌ها، [[مقابله به مثل]] کنی؛ تو [[بدی]] را با نیکی پاسخ ده که این خود، یکی از موثرترین روش‌ها برای بیدارکردن غافلان و فریب‌خوردگان است<ref>تفسیر نمونه، ج۱۴، ص۳۰۶-۳۰۷.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|وَمَنْ أَحْسَنُ قَوْلًا مِمَّنْ دَعَا إِلَى اللَّهِ وَعَمِلَ صَالِحًا وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}، زیر عنوان “بدی را با نیکی دفع کن”، می‌فرماید: چه کسی گفتارش بهتر است از آن کس که [[دعوت]] به سوی [[خدا]] می‌کند و [[عمل صالح]] انجام می‌دهد، و می‌گوید: من از [[مسلمانان]] هستم و با تمام وجودم [[اسلام]] را پذیرفته‌ام. گرچه [[آیه]] به صورت استفهام است، ولی پیداست که استفهام، انکاری است؛ یعنی هیچ‌کس سخنش از داعیان به سوی [[الله]] و منادیان [[توحید]] بهتر نیست؛ همان منادیانی که با عمل صالح خویش، [[دعوت]] زبانی خود را تأکید و تثبیت می‌کنند، و با [[اعتقاد]] به اسلام و [[تسلیم]] در برابر [[حق]]، بر عمل صالح خویش صحه می‌گذارند. این آیه با [[صراحت]]، [[بهترین]] گویندگان را کسانی معرفی کرده که دارای این سه وصفند: دعوت به الله، عمل صالح و تسلیم در برابر حق. در [[حقیقت]]، چنین کسانی، علاوه بر سه رکن معروف [[ایمان]]: [[اقرار]] به لسان، [[عمل به ارکان]] و ایمان به جنان ([[قلب]])، بر رکن چهارمی نیز چنگ زده‌اند، و آن، [[تبلیغ]] و نشر [[آیین حق]] و [[اقامه دلیل]] بر مبانی [[دین]] و زدودن آثار [[شک و تردید]] از [[قلوب]] [[بندگان]] خداست. این منادیان با این چهار [[وصف]]، بهترین منادیان جهانند، گرچه گروهی از [[مفسران]] این اوصاف را [[تطبیق]] بر شخص [[پیامبر]]{{صل}}، و یا پیامبر و امامانی که دعوت به سوی حق می‌کردند، و یا خصوص مؤذن‌ها کرده‌اند؛ ولی پیداست، آیه مفهوم وسیع و گسترده‌ای دارد که تمام منادیان توحید را که واجد این صفاتند، فرا می‌گیرد، هر چند [[برترین]] مصداقش شخص پیامبر{{صل}} است (مخصوصاً با توجه به [[زمان]] [[نزول آیه]])، و [[درجه]] بعد، [[ائمه معصومین]] و بعد از آنها، تمام [[علما]] و [[دانشمندان]]، مجاهدین [[راه]] حق، آمرین به معروف و ناهین از منکر و [[مبلغان]] اسلام از هر قشر و گروه، هستند، و این آیه، بشارتی است بزرگ و افتخاری است بی‌نظیر برای همه آنها که می‌توانند به آن دلگرم باشند، و اگر گفته‌اند، در این آیه، [[مدح]] [[بلال حبشی]] [[مؤذن]] مخصوص پیامبر{{صل}} است، نیز به خاطر همین است که او در دورانی تاریک و وحشتناک، نغمه توحید را سرداد و [[جان]] خود را در برابر آن، سپر ساخت، و با [[ایمان راسخ]] و [[استقامت]] کم‌نظیر و [[اعمال صالح]] و تداوم خط صحیح [[اسلام]]، این اوصاف را تکمیل نمود. جمله {{متن قرآن|وَقَالَ إِنَّنِي مِنَ الْمُسْلِمِينَ}}، را دو گونه [[تفسیر]] کرده‌اند: نخست این که: {{متن قرآن|قَالَ}} در این جا، از ماده “قول” به معنای [[اعتقاد]] است؛ یعنی اعتقاد [[راسخ]] به اسلام دارد. دیگر این که، “قول” در این جا، به همان معنای “سخن گفتن” است؛ یعنی از روی [[افتخار]] و [[مباهات]] به [[آیین پاک]] [[خداوند]]، صدا می‌زند: من از [[مسلمین]] هستم. معنای اول مناسب‌تر است، هر چند جمع هر دو در مفهوم [[آیه]] امکان دارد<ref>تفسیر نمونه، ج۲۰، ص۲۷۸-۲۷۹.</ref>.
+هم‌چنین فی قوله تعالی: {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا وَنَتَجَاوَزُ عَنْ سَيِّئَاتِهِمْ فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ}}، در ادامه [[تفسیر آیه]] قبل می‌فرماید: آیه بعد، بیان گویایی است از [[اجر]] و [[پاداش]] این گروه از [[مؤمنان]] [[شکرگزار]] صالح‌العمل و [[توبه]] کار، که به سه پاداش مهم در آن اشاره شده است؛ نخست می‌فرماید: آنها کسانی هستند که ما [[بهترین]] اعمالشان را قبول می‌کنیم: {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ نَتَقَبَّلُ عَنْهُمْ أَحْسَنَ مَا عَمِلُوا}}. چه بشارتی از این بالاتر که [[خداوند بزرگ]] و [[قادر]] و [[منان]] عمل [[بنده]] [[ضعیف]] و ناچیز را پذیرا شود که این خود، گذشته از آثار دیگر، افتخاری است بزرگ، و موهبتی است عالی و [[معنوی]]! با این که خداوند همه [[اعمال نیک]] را می‌پذیرد؛ چرا می‌گوید: بهترین [[اعمال]] آنها را پذیرا می‌شود؟ در پاسخ این سؤال، جمعی از [[مفسران]] گفته‌اند: منظور از بهترین اعمال، [[واجبات]] و [[مستحبات]] است، در برابر مباحات که اعمال خوبی است، اما چیزی نیست که مورد پذیرش واقع شود و اجر و ثوابی به آن تعلق گیرد. پاسخ دیگر این که: خداوند بهترین اعمال آنها را معیار پذیرش قرار می‌دهد، و حتی اعمال [[درجه]] دو و کم اهمیت آنها را به [[حساب اعمال]] [[درجه]] یک، به [[فضل]] و رحمتش می‌گذارد. این درست به آن می‌ماند که خریداری به عنوان فضل و [[کرم]]، اجناس متفاوتی را که از طرف فروشنده‌ای عرضه شده است، به جای جنس اعلا [[محاسبه]] کند، و از فضل و [[لطف خداوند]]، هر چه گفته شود، عجیب نیست.
+[[موهبت]] دوم، [[پاک‌سازی]] آنها است، می‌گوید: ما از گناهانشان می‌گذریم: {{متن قرآن|وَنَتَجَاوَزُ عَنْ سَيِّئَاتِهِمْ}}، در حالی که در میان [[بهشتیان]] جای دارند: {{متن قرآن|فِي أَصْحَابِ الْجَنَّةِ}}، و این، سومین [[موهبت الهی]] نسبت به آنها است که آنان را با این که لغزش‌هایی داشته‌اند، شستشو داده، و در کنار [[نیکان]] و پاکانی جای می‌دهند که از [[مقربان]] درگاه اویند. ضمناً از این تعبیر استفاده می‌شود که منظور از: {{متن قرآن|أَصْحَابِ الْجَنَّةِ}} در این جا، [[بندگان]] مقربی هستند که هرگز گرد و غبار [[معصیت]] بر دامانشان ننشسته، و این [[مؤمنان]] [[توبه]] کار، بعد از [[مغفرت الهی]]، در کنار و در سایه آنها جای می‌گیرند، و در پایان [[آیه]]، برای تأکید بر این [[نعمت‌ها]] که گفته شد، می‌افزاید: این [[وعده]] صدقی است که پیوسته به آنها داده شده است: {{متن قرآن|وَعْدَ الصِّدْقِ الَّذِي كَانُوا يُوعَدُونَ}}. چگونه وعده [[صدق]] نباشد، در حالی که [[تخلف]] از وعده، یا به خاطر [[پشیمانی]] و [[نادانی]] است، و یا از [[ضعف]] و [[ناتوانی]]، و [[خداوند]] از همه این امور، منزه است<ref>تفسیر نمونه، ج۲۱، ص۳۳۰-۳۳۲.</ref>.
+نیز فی قوله تعالی: {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ الْمَوْتَ وَالْحَيَاةَ لِيَبْلُوَكُمْ أَيُّكُمْ أَحْسَنُ عَمَلًا}}، [[تفسیر]] فرموده: او کسی است که [[مرگ]] و [[حیات]] را [[آفریده]] تا شما را بیازماید که کدام‌یک بهتر عمل می‌کنید. “مرگ” اگر به معنای فنا و نیستی باشد، مخلوق نیست؛ چرا که [[خلقت]] به امور وجودی تعلق می‌گیرد، ولی می‌دانیم که [[حقیقت]] مرگ، انتقال از جهانی به [[جهان]] دیگر است، و این، قطعاً یک امر وجودی است که می‌تواند مخلوق باشد، و اگر مرگ در این جا قبل از حیات، ذکر شده، به خاطر تأثیر عمیقی است که توجه به [[مرگ]] در [[حسن]] عمل دارد. گذشته از این که مرگ قبل از [[زندگی]] بوده است. منظور از [[آزمایش]] [[خداوند]]؛ چنان که قبلاً نیز گفته‌ایم، نوعی پرورش است؛ به این معنا که [[انسان‌ها]] را به میدان عمل می‌کشد تا ورزیده و آزموده و [[پاک]] و [[پاکیزه]] شوند و لایق [[قرب]] [[خدا]] گردند. قابل توجه این که: [[هدف]] آزمایش را [[حُسن]] عمل معرفی کرده، نه [[کثرت]] عمل، و این، [[دلیل]] بر این است که [[اسلام]] به “کیفیت” اهمیت می‌دهد، نه به “کمیت”. مهم، آن است که عمل، خالصانه و برای خدا، و مفید و جامع باشد، هر چند از نظر کمیت کم باشد. لذا در این که منظور {{متن قرآن|أَحْسَنُ عَمَلًا}} چیست؟ در بعضی [[روایات اسلامی]] از [[پیغمبر گرامی اسلام]]{{صل}} [[نقل]] شده که فرمود: {{متن حدیث|أَتَمُّكُمْ‏ عَقْلًا وَ أَشَدُّكُمْ‏ لِلَّهِ‏ خَوْفاً وَ أَحْسَنُكُمْ فِيمَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ وَ نَهَى عَنْهُ نَظَراً وَ إِنْ كَانَ أَقَلَّكُمْ تَطَوُّعاً}}؛ منظور این است که کدام‌یک از شما [[عقل]] و [[خرد]] کامل‌تر، [[خداترسی]] بیشتر، و [[آگاهی]] فزون‌تر بر [[اوامر و نواهی الهی]] دارید، هر چند [[اعمال]] مستحبتان کمتر بوده باشد؟ [[بدیهی]] است، عقل کامل، عمل را پاک‌تر، و [[نیت]] را خالص‌تر و [[پاداش]] را بیشتر می‌کند، و در [[حدیثی]] از [[امام صادق]]{{ع}} می‌خوانیم: {{متن حدیث|لَيْسَ‏ يَعْنِي‏ أَكْثَرَ عَمَلًا وَ لَكِنْ أَصْوَبَكُمْ عَمَلًا وَ إِنَّمَا الْإِصَابَةُ خَشْيَةُ اللَّهِ وَ النِّيَّةُ الصَّادِقَةُ وَ الْحَسَنَةُ ثُمَّ قَالَ الْإِبْقَاءُ عَلَى الْعَمَلِ حَتَّى يَخْلُصَ أَشَدُّ مِنَ الْعَمَلِ وَ الْعَمَلُ الْخَالِصُ الَّذِي لَا تُرِيدُ أَنْ يَحْمَدَكَ عَلَيْهِ أَحَدٌ إِلَّا اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ}}: منظور این نیست که کدام‌یک بیشتر عمل می‌کنید، بلکه منظور این است که کدام‌یک صحیح‌تر عمل می‌کنید، و عمل صحیح، آن است که توأم با [[خداپرستی]] و نیت پاک باشد. سپس فرمود: نگهداری عمل از [[آلودگی]]، سخت‌تر است از خود عمل، و [[عمل صالح]]، عملی است که نمی‌خواهی احدی جز خدا تو را به خاطر آن بستاید<ref>تفسیر نمونه، ج۲۴، ص۳۱۶ - ۳۱۸.</ref>.<ref>[[عبدالنبی امامی|امامی، عبدالنبی]]، [[فرهنگ قرآن ج۱ (کتاب)|فرهنگ قرآن ج۱]]، ص ۵۴۰-۵۶۵.</ref>
 == جستارهای وابسته ==