حکمت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

قرآن کریم پس از یاد کرد از [[انفاق]] با همه علل و اسباب آن و پس از ذکر اثر مثبت آن در حقیقت [[حیات انسانی]]، این بیان را از مصادیق حکمت دانسته است {{متن قرآن|مَّثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنبُلَةٍ مِّائَةُ حَبَّةٍ وَاللَّهُ يُضَاعِفُ لِمَن يَشَاء وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ ثُمَّ لاَ يُتْبِعُونَ مَا أَنفَقُواُ مَنًّا وَلاَ أَذًى لَّهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلاَ خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَلاَ هُمْ يَحْزَنُونَ قَوْلٌ مَّعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَيْرٌ مِّن صَدَقَةٍ يَتْبَعُهَا أَذًى وَاللَّهُ غَنِيٌّ حَلِيمٌ يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ لاَ تُبْطِلُواْ صَدَقَاتِكُم بِالْمَنِّ وَالأَذَى كَالَّذِي يُنفِقُ مَالَهُ رِئَاء النَّاسِ وَلاَ يُؤْمِنُ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ صَفْوَانٍ عَلَيْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَكَهُ صَلْدًا لاَّ يَقْدِرُونَ عَلَى شَيْءٍ مِّمَّا كَسَبُواْ وَاللَّهُ لاَ يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ وَمَثَلُ الَّذِينَ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ ابْتِغَاء مَرْضَاتِ اللَّهِ وَتَثْبِيتًا مِّنْ أَنفُسِهِمْ كَمَثَلِ جَنَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُكُلَهَا ضِعْفَيْنِ فَإِن لَّمْ يُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَن تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِّن نَّخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِن كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاء فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ كَذَلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمُ الآيَاتِ لَعَلَّكُمْ تَتَفَكَّرُونَ  يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَنفِقُواْ مِن طَيِّبَاتِ مَا كَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَكُم مِّنَ الأَرْضِ وَلاَ تَيَمَّمُواْ الْخَبِيثَ مِنْهُ تُنفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِذِيهِ إِلاَّ أَن تُغْمِضُواْ فِيهِ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ الشَّيْطَانُ يَعِدُكُمُ الْفَقْرَ وَيَأْمُرُكُم بِالْفَحْشَاء وَاللَّهُ يَعِدُكُم مَّغْفِرَةً مِّنْهُ وَفَضْلاً وَاللَّهُ وَاسِعٌ عَلِيمٌ يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَاء وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ }}<ref>«داستان (بخشش) آنان که دارایی‌های خود را در راه خداوند می‌بخشند چون دانه‌ای است که هفت خوشه بر آورده باشد، در هر خوشه صد دانه و خداوند برای هر که بخواهد (آن را) چند برابر می‌گرداند و خداوند نعمت‌گستری داناست. آنان که دارایی‌های خود را در راه خداوند می‌بخشند و از پی آنچه بخشیده‌اند منّتی نمی‌نهند و آزاری نمی‌دهند، پاداش آنها نزد پروردگار آنان است و نه بیمی خواهند داشت و نه اندوهگین می‌گردند. گفتاری شایسته  و گذشت  بهتر است از صدقه‌ای که از پی آن آزاری باشد و خداوند بی‌نیازی بردبار است. ای مؤمنان! صدقه‌های خود را با منّت نهادن و آزردن تباه نسازید، همچون کسی که از سر نمایش دادن به مردم، دارایی خود را می‌بخشد و به خداوند و روز واپسین ایمان ندارد، پس داستان وی چون داستان سنگی صاف است که بر آن گرد و خاکی نشسته باشد آنگاه بارانی تند بدان برسد (و آن خاک را بشوید) و آن را همچنان سنگ سختی درخشان (و بی‌رویش گیاهی بر آن) وا نهد؛ (اینان نیز) از آنچه انجام می‌دهند هیچ (بهره) نمی‌توانند گرفت و خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند.و داستان (بخشش) کسانی که دارایی‌های خود را در جست و جوی خشنودی خداوند و برای استواری (نیّت خالصانه) خودشان می‌بخشند، همچون باغساری بر پشته‌واره‌ای است که بارانی تند- و اگر نه بارانی تند، بارانی نرمریز- بدان برسد و میوه‌هایش را دوچندان کند و خداوند به آنچه انجام می‌دهید بیناست. آیا کسی از شما دوست می‌دارد که باغساری از خرما بن و تاک داشته باشد که از بن آن جویبارها  روان باشد و در آن همه گونه میوه برای او یافته شود در حالی که خود به پیری رسیده و فرزندانی خرد و ناتوان داشته باشد آنگاه گردبادی آتشناک بدان در رسد و بسوزد؟ خداوند این چنین، نشانه‌ها را برای شما روشن می‌دارد باشد که شما بیندیشید. ای مؤمنان! از دستاوردهای پاکیزه خود و آنچه ما از زمین برای شما بر می‌آوریم ببخشید و بر آن نباشید  که از نامرغوب‌های آنها ببخشید در حالی که خود نیز آنها را جز با چشم‌پوشی نسبت به آنها نمی‌ستاندید؛ و بدانید که خداوند بی‌نیازی ستوده است. شیطان شما را از تنگدستی می‌هراساند و به کار زشت وا می‌دارد و خداوند شما را به آمرزش و بخششی از سوی خویش نوید می‌دهد؛ و خداوند نعمت‌گستری داناست. به هر که خواهد فرزانگی می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند؛ و جز خردمندان در یاد نمی‌گیرند» سوره بقره، آیه ۲۶۱-۲۶۹.</ref> و از آن چنین برداشت می‌شود که حکمت بر آن دسته از قضایای صادقی اطلاق می‌شود که به شکلی [[سعادت انسان]] را در بر می‌گیرند؛ مانند [[معارف الهی]] وابسته به [[مبدأ و معاد]] و آن دسته از حقایق عالم طبیعی که با سعادت انسان ربط دارند؛ همچون حقایق [[فطری]] که اساس تشریعیات دینی‌اند.<ref>المیزان، ج ۲، ص ۳۹۵.</ref> [[حکمت]]، سبب [[شکرگزاری]] برای خدا نیز دانسته شده است: {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ}}<ref>«و به راستی ما به لقمان فرزانگی  داده‌ایم، که خداوند را سپاس گزار! و هر که سپاس گزارد به سود خویش سپاس گزارده است؛ و هر که ناسپاسی ورزد خداوند، بی‌نیازی ستوده است» سوره لقمان، آیه ۱۲.</ref>.<ref> التفسیر المظهری، ج ۷، ص ۲۶۱.</ref> حقیقت [[شکر]]، نهادن [[نعمت‌ها]] در [[جایگاه]] [[شایسته]] آنهاست و انجام‌دادن این امر به گونه‌ای شایسته، درگرو [[شناخت]] مُنعم و نعمت‌هایش و [[معرفت]] به چگونگی گذاشتن آنها در جایگاهشان است، بنابراین لازمِ اعطای حکمت، [[دستور]] به شکرگزاری است.<ref> المیزان، ج ۱۶، ص ۲۱۵.</ref> برخی گفته‌اند: [[تفسیر]] اعطای حکمت به [[برانگیختن]] بر [[شکر]] در آیه یادشده، اشاره دارد که حکمت [[حقیقی]]، عمل و [[عبادت]] و شکرگزاری است.<ref> الکشاف، ج ۳، ص ۴۹۳؛ جوامع‌الجامع، ج ۳، ص ۲۷۹.</ref> برخی از قرآن پژوهان، حکمت را به معنای رسیدن به [[حق]] با [[علم]] و [[عقل]] دانسته و گفته‌اند: [[حکمت]] در [[خدای سبحان]] به معنای [[شناخت]] اشیاء و ایجاد آنها در کمال [[استواری]] و در [[انسان]] به معنای شناخت پدیده‌ها و انجام‌دادن نیکی‌هاست.<ref>مفردات، ص ۲۴۹، "حکم".</ref> برخی نیز [[حقیقت]] [[حکمت]] را نوری دانسته‌اند که از [[خدای حکیم]] سرچشمه و در [[جان]] جای می‌گیرد که نتیجه‌اش علم به حقایق اشیاء و عمل به مقتضای آن است <ref>تفسیر صدرالمتألهین، ج ۷، ص ۱۶۳ـ۱۶۶.</ref> و به گفته بعضی، دانشی که سبب یا مقدمه استواری آراء و [[عقاید]] و [[ثبات]] [[خوی‌های پسندیده]] و تنظیم آنها شود، حکمت نام دارد؛<ref> پرتوی از قرآن، ج ۱، ص ۳۰۸.</ref> همچنین بسیاری از [[مفسران]]، حکمت را به [[درستی]] در گفتار و [[رفتار]] [[تفسیر]] کرده‌اند <ref> به عنوان نمونه ر. ک: جامع البیان، ج ۱، ص ۷۷۵؛ تفسیر القرآن، ج ۵، ص ۳۰۸؛ التفسیر الکبیر، ج ۴، ص ۷۴.</ref>. البته مفسران در معنای حکمت آراء بسیاری یاد کرده‌اند که بیشتر ذکرِ مصداقِ [[اراده]] شده در آیه‌ای خاص‌اند؛ مانند [[قرآن]] و شناخت اموری چون [[ناسخ و منسوخ]] و [[محکم و متشابه]] آن، [[نبوت]]، علم و [[فقه]]، [[ورع]] در [[دین الهی]]، [[خشیت از خدا]]، علم و عمل، [[تفکر]] در [[امر الهی]] و [[پیروی]] از آن، [[آمرزش]]، نوری که با آن [[وسواس]] از [[الهام]] تمییز داده می‌شود، آنچه مایه [[آرامش روح]] شود، [[صلاح]] [[دین]] و [[اصلاح]] [[دنیا]]، [[علم لدنّی]]، تجرید سرّ برای ورود الهام، [[سنت]]، [[حلال و حرام]] و [[موعظه]].<ref>برای نمونه ر.ک: جامع البیان، ج ۱، ص ۷۷۵؛ البحرالمحیط، ج ۲، ص ۶۸۳ - ۶۸۴؛ مجمع‌البیان، ج ۱، ص ۳۹۴؛ ج ۲، ص ۱۹۴، ۲۹۸؛ زاد المسیر، ج ۱، ص ۳۲۴.</ref> همه این معانی به یکدیگر نزدیک‌اند و حکمت در [[حکم]] جنس آنها و دربرگیرنده تمام آنهاست.<ref> البحر المحیط، ج ۲، ص ۶۸۴؛ نمونه، ج ۲، ص ۳۴۰ـ۳۴۱؛ جامع البیان، ج ۳، ص ۱۲۵.</ref> موارد کاربرد حکمت در قرآن نیز این مطلب را [[تأیید]] می‌کنند.<ref> ر.ک: مواهب الرحمن، ج ۴، ص ۳۲۳ـ۳۲۴.</ref> برخی، [[حکمت]] را [[علم به احکام]] [[الهی]] دانسته‌اند که تنها از [[راه]] بیان [[پیامبر]]{{صل}} در دسترس است و [[عقل انسان]] برای دستیابی به آن راهی ندارد؛<ref>جامع البیان، ج ۱، ص ۷۷۵؛ التبیان، ج ۱، ص ۴۶۷.</ref> ولی بعضی این نظریه را رد کرده و در دیدگاهی کاملاً [[مخالف]] آن معتقدند [[حکمت]]، آن دسته از معارفی‌اند که با [[عقل]] دستیافتنی باشند. طرفدار دیدگاه دوم برای [[اثبات]] مدّعای خود به ادله‌ای چنگ زده و گفته است: [[خدا]] به [[لقمان]]{{ع}} حکمت [[عطا]] کرد {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا لُقْمَانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَمَنْ يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ}}<ref>«و به راستی ما به لقمان فرزانگی  داده‌ایم، که خداوند را سپاس گزار! و هر که سپاس گزارد به سود خویش سپاس گزارده است؛ و هر که ناسپاسی ورزد خداوند، بی‌نیازی ستوده است» سوره لقمان، آیه ۱۲.</ref> و لقمان{{ع}} پیامبر نبود تا به او [[وحی]] شود، بلکه [[علم]] وی از روی [[برهان]] و [[دلیل عقل]] بود؛ نیز خدا حکمت را تنها به برخی می‌دهد  {{متن قرآن|يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَنْ يَشَاءُ وَمَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}<ref>«به هر که خواهد فرزانگی  می‌بخشد و هر که را فرزانگی دهند به راستی خیری فراوان داده‌اند؛ و جز خردمندان در یاد نمی‌گیرند» سوره بقره، آیه ۲۶۹.</ref>، در حالی که [[حفظ]] [[ظاهر احکام]] [[شرعی]] به گروهی ویژه اختصاص ندارد و خدا [[دستور]] می‌دهد که با حکمت [[انسان‌ها]] را به سوی او بخوانند {{متن قرآن|ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنْ ضَلَّ عَنْ سَبِيلِهِ وَهُوَ أَعْلَمُ بِالْمُهْتَدِينَ}}<ref>«(مردم را) به راه پروردگارت با حکمت و پند نیکو فرا خوان و با آنان با روشی که بهتر باشد چالش ورز! بی‌گمان پروردگارت به آن کس که راه وی را گم کرده داناتر است و او به رهیافتگان داناتر است» سوره نحل، آیه ۱۲۵.</ref> و [[کافر]] را تنها با [[دلیل عقلی]] می‌توان به [[دین]] فرا خواند نه با [[تعبد شرعی]].

در [[تفسیر نمونه]] فی قوله تعالی: {{متن قرآن|رَبَّنَا وَابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ يَتْلُو عَلَيْهِمْ آيَاتِكَ وَيُعَلِّمُهُمُ الْكِتَابَ وَالْحِكْمَةَ وَيُزَكِّيهِمْ}}، زیر عنوان: “هدف [[بعثت]] پیامبران” فرموده: در [[آیات]] فوق پس از آنکه [[ابراهیم]] و [[اسماعیل]] تقاضای [[ظهور]] [[پیامبر اسلام]] را می‌کنند، سه [[هدف]] برای بعثت او بیان می‌دارند: نخست، [[تلاوت آیات]] [[خدا]] بر [[مردم]]، این جمله، اشاره به بیدار ساختن [[اندیشه‌ها]] در پرتو آیات گیرا، جذاب و کوبنده‌ای است که از مجرای [[وحی]] بر [[قلب]] [[پیامبر]]{{صل}} نازل می‌شود و او به وسیله آن، [[ارواح]] خفته را بیدار می‌کند. {{متن قرآن|يَتْلُوا}} از ماده “تلاوت”، در لغت به معنای پی‌در پی‌آوردن چیزی است، و هنگامی که عباراتی را پشت سر هم و روی [[نظام]] صحیحی بخوانند، [[عرب]] از آن، تعبیر به [[تلاوت]] می‌کند. بنابراین، تلاوت [[منظم]] و پی‌در پی، مقدمه‌ای است برای [[بیداری]] و ایجاد [[آمادگی]] برای [[تعلیم و تربیت]] سپس [[تعلیم کتاب و حکمت]] را [[هدف]] دوم می‌شمرد؛ چرا که تا [[آگاهی]] حاصل نشود، [[تربیت]] که مرحله سوم است صورت نمی‌گیرد. تفاوت “کتاب” و حکمت ممکن است در این جهت باشد که “کتاب” اشاره به [[کتب آسمانی]] است، و اما حکمت، [[علوم]] و [[دانش‌ها]]، و [[اسرار]]، علل و نتایج [[احکام]] است که از طرف [[پیامبر]] [[تعلیم]] می‌شود. بعد آخرین هدف را که مسأله “تزکیه” است، بیان می‌دارد. “تزکیه” در لغت هم به معنای نمو دادن، و هم به معنای [[پاک‌سازی]] آمده است، و به این ترتیب، [[تکامل]] وجود [[انسان]] در جنبه‌های “علمی” و “عملی”، به عنوان هدف نهایی [[بعثت پیامبر]] معرفی شده است<ref>تفسیر نمونه، ج۱، ص۴۵۷.</ref>.