|
|
خط ۱۶: |
خط ۱۶: |
|
| |
|
| صفات کمالی که [[قرآن کریم]] برای [[مقام امامت]] برمیشمرد، همگی صفات تفضیلی است. این مطلب بیانگر [[افضلیّت]] مطلق این [[مقام]] نسبت به سایر افراد [[امّت]] میباشد؛ از جمله: {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ}}<ref>«بیگمان این قرآن به آیین اس[[تورات]]ر رهنمون میگردد و به مؤمنانی که کارهای شایسته انجام میدهند مژده میدهد» سوره اسراء، آیه ۹.</ref>؛ {{متن قرآن|قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى}}<ref>«بگو: سپاس خداوند را و درود بر آن بندگان وی که برگزیده است» سوره نمل، آیه ۵۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ * ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد * در حالی که برخی از فرزندزادگان برخی دیگرند و خداوند شنوایی داناست “ سوره آل عمران، آیه ۳۳.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاضبخش|فیاضبخش، محمد تقی]] و [[فرید محسنی|محسنی، فرید]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۲ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۲ ص ۴۴.</ref> | | صفات کمالی که [[قرآن کریم]] برای [[مقام امامت]] برمیشمرد، همگی صفات تفضیلی است. این مطلب بیانگر [[افضلیّت]] مطلق این [[مقام]] نسبت به سایر افراد [[امّت]] میباشد؛ از جمله: {{متن قرآن|إِنَّ هَذَا الْقُرْآنَ يَهْدِي لِلَّتِي هِيَ أَقْوَمُ}}<ref>«بیگمان این قرآن به آیین اس[[تورات]]ر رهنمون میگردد و به مؤمنانی که کارهای شایسته انجام میدهند مژده میدهد» سوره اسراء، آیه ۹.</ref>؛ {{متن قرآن|قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَسَلَامٌ عَلَى عِبَادِهِ الَّذِينَ اصْطَفَى}}<ref>«بگو: سپاس خداوند را و درود بر آن بندگان وی که برگزیده است» سوره نمل، آیه ۵۹.</ref>؛ {{متن قرآن|إِنَّ اللَّهَ اصْطَفَى آدَمَ وَنُوحًا وَآلَ إِبْرَاهِيمَ وَآلَ عِمْرَانَ عَلَى الْعَالَمِينَ * ذُرِّيَّةً بَعْضُهَا مِنْ بَعْضٍ وَاللَّهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ}}<ref>«خداوند، آدم، نوح و خاندان ابراهیم و خاندان عمران را بر جهانیان برتری داد * در حالی که برخی از فرزندزادگان برخی دیگرند و خداوند شنوایی داناست “ سوره آل عمران، آیه ۳۳.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاضبخش|فیاضبخش، محمد تقی]] و [[فرید محسنی|محسنی، فرید]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۲ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۲ ص ۴۴.</ref> |
| ==تکمله بحث==
| |
| برخی [[آیات قرآن]] بر [[لزوم]] برتری پیشوای [[دینی]] [[مردم]] دلالت میکند مانند: {{متن قرآن|أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ}}<ref>«آیا آنکه به حقّ رهنمون میگردد سزاوارتر است که پیروی شود یا آنکه راه نمییابد مگر آنکه راه برده شود؟ پس چه بر سرتان آمده است؟ چگونه داوری میکنید؟» سوره یونس، آیه ۳۵.</ref>. این [[آیه]] بیان میکند کسی سزاوار [[رهبری]] و [[هدایت]] دیگران است که خود، راه را یافته و دیگران را به آن [[هدایت]] میکند؛ نه اینکه محتاج به [[هدایت]] دیگران باشد. [[افضل]] است که احتیاج به [[هدایت]] دیگران ندارد و الا [[مفضول]] محتاج [[هدایت]] دیگران است و [[آیه]]، صلاحیت او را برای [[رهبری]] [[نفی]] میکند<ref>امامت پژوهی (بررسی دیدگاههای امامیه، معتزله و اشاعره)، ص ۱۶۶ و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۹، ص ۱۷۵.</ref> چنان که جمله {{متن قرآن|فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ }} در [[آیه]] بیانگر این مطلب است، یعنی اگر جز این [[داوری]] شود، بر خلاف [[حکم]] [[خرد]] و [[وجدان]] است<ref>ارشاد الطالبین فی شرح نهج المسترشدین، ص ۳۳۶؛ نهج الحق وکشف الصدق، ص ۱۶۸۸و کشف المراد، ص ۴۹۵.</ref>.
| |
|
| |
| [[امام]] به معنای [[مقتدا]] و [[پیشوای امت]] [[اسلامی]] و [[جانشین]] [[نبی]] مکرم{{صل}} باید [[برتری]] و امتیاز نسبت به سایر آحاد [[مردم]] داشته باشد و بدون داشتن [[برتری]] و [[افضلیت]] [[امامت]] و [[پیشوایی]] معنا پیدا نمیکند. قران [[کریم]] [[قیمومیت]] و [[سرپرستی]] [[خانواده]] را به ملاک [[فضل]] و [[برتری]] قرار داده است: {{متن قرآن|الرِّجَالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَاءِ بِمَا فَضَّلَ اللَّهُ بَعْضَهُمْ عَلَى بَعْضٍ وَبِمَا أَنْفَقُوا مِنْ أَمْوَالِهِمْ}}<ref>«مردان سرپرست زنانند بدان روی که خداوند بعضی از آنان را بر بعض دیگر برتری داده است و برای آنکه مردان از داراییهای خویش میبخشند» سوره نساء، آیه ۳۴.</ref>. حال که [[سرپرستی]] [[خانواده]] باید معیار داشته باشد آیا [[سرپرستی]] در [[جامعه اسلامی]] میتواند بدون ملاک باشد؟ [[آیه شریفه]] دربردارنده یک [[پیام]] مهم و [[ارشاد]] به [[حکم عقل]] است زیرا نزد عقلا هیچ [[منصب]] و مقامی نمیتواند بدون معیار و ملاک به شخصی واگذار شود. [[تولی]] [[امر]] و [[سرپرستی]] [[جامعه اسلامی]] آن هم به عنوان [[خلافت]] و [[جانشینی]] از سوی [[رسول خدا]] نیز از این قاعده مستثنا نیست<ref>امامت پژوهی، ص ۲۶۲. ابوبکر در سقیفه به قرشیت و قرابت استناد کرده و این خود دلیل بر این است که تولی امر بدون ملاک و برتری بر دیگران ناتمام است عمر نیز در وجه انتخاب اعضای شورای ۶ نفره گفت: {{متن حدیث|إِنَّ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}}: مَاتَ وَ هُوَ رَاضٍ عَنْ هَذِهِ السِّتَّةِ مِنْ قُرَيْشٍ عَلِيٍّ، وَ عُثْمَانَ، وَ طَلْحَةَ، وَ الزُّبَيْرِ، وَ سَعْدِ بْنِ أَبِي وَقَّاصٍ، وَ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ عَوْفٍ، وَ قَدْ رَأَيْتُ أَنْ أَجْعَلَهَا شُورَى بَيْنَهُمْ لِيَخْتَارُوا لِأَنْفُسِهِمْ}}؛ ر.ک: شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۱، ص ۱۷۷.</ref>.
| |
|
| |
| برخی [[آیات قرآن]] بر [[لزوم]] برتری پیشوای [[دینی]] [[مردم]] دلالت میکند مانند: {{متن قرآن|أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ}}<ref>«آیا آنکه به حقّ رهنمون میگردد سزاوارتر است که پیروی شود یا آنکه راه نمییابد مگر آنکه راه برده شود؟ پس چه بر سرتان آمده است؟ چگونه داوری میکنید؟» سوره یونس، آیه ۳۵.</ref>. این [[آیه]] ـ به سبک استفهام تقریری ـ بیان میکند کسی سزاوار [[رهبری]] و [[هدایت]] دیگران است که خود، راه را یافته و دیگران را به آن [[هدایت]] میکند؛ نه اینکه محتاج به [[هدایت]] دیگران باشد. [[افضل]] است که احتیاج به [[هدایت]] دیگران ندارد و الا [[مفضول]] محتاج [[هدایت]] دیگران است و [[آیه]]، صلاحیت او را برای [[رهبری]] [[نفی]] میکند<ref>امامت پژوهی (بررسی دیدگاههای امامیه، معتزله و اشاعره)، ص ۱۶۶ و شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج ۹، ص ۱۷۵.</ref> چنان که جمله {{متن قرآن|فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ }} در [[آیه]] بیانگر این مطلب است، یعنی اگر جز این [[داوری]] شود، بر خلاف [[حکم]] [[خرد]] و [[وجدان]] است<ref>ارشاد الطالبین فی شرح نهج المسترشدین، ص ۳۳۶؛ نهج الحق وکشف الصدق، ص ۱۶۸۸و کشف المراد، ص ۴۹۵.</ref>.
| |
| ===[[پاسخ]] به برخی [[شبهات]] درباره [[آیه]]===
| |
| الف) برخی<ref> [[فضل بن روزبهان اشعری]]</ref> در دلالت [[آیه]] بر [[افضلیت]] ایراد کرده و گفتهاند: مفاد [[آیه]] این است که [[هدایتگر]] و [[گمراه کننده]] و [[هدایت یافته]] و [[گمراه]] یک سان نیستند و این امری است مسلم<ref> دلائل الصدق، ج۲، ص ۲۸ و ربطی به موضوع بحث ندارد.</ref>.
| |
|
| |
| این ایراد با ظاهر [[آیه]] هماهنگ نیست، زیرا [[آیه کریمه]] دو مورد را با یکدیگر مقایسه میکند: اوّل کسی که از [[هدایت]] افاضی برخوردار بوده و دیگران را به [[حق]] [[دعوت]] میکند، دوم: کسی که از چنین هدایتی برخوردار نیست و باید از دیگران [[هدایت]] جویی کند. [[آیه کریمه]] به صراحت بیان میکند دو مورد یاد شده با هم مساوی نیستند بلکه [[پیروی]] از مورد اوّل بر دومی مقدم است.
| |
|
| |
| ب) ممکن است گفته شود: این آیه بر دیدگاه [[شیعه]] ـ که [[افضلیت امام]] را شرط لازم [[امام]] میداند ـ دلالت نمیکند، بلکه بر دیدگاه کسانی دلالت دارد که افضلیت را شرط کمال در امام میدانند، نه شرط لازم<ref>عدهای از متکلمان معتزلی، طرفدار این دیدگاهاند.</ref>، زیرا مفاد واژه {{متن قرآن|أَحَقُّ}} این است که گزینه اول بر گزینه دوم [[برتری]] دارد، نه اینکه گزینه اول متعین و لازم است.
| |
|
| |
| پاسخ: در این [[آیه]] قرینه روشنی وجود دارد که مقصود از {{متن قرآن|أَحَقُّ}} آن نیست که هر دو گزینه، خوب و پذیرفته است، ولی گزینه اول برتری دارد، بلکه مقصود این است که فقط گزینه اول درست است و گزینه دوم پذیرفته نیست، زیرا در آغاز آیه، [[پرستش]] [[خدای یکتا]] با پرستش [[بتها]] و معبودهای [[دروغین]] مقایسه شده است: {{متن قرآن|قُلْ هَلْ مِنْ شُرَكَائِكُمْ مَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ قُلِ اللَّهُ يَهْدِي لِلْحَقِّ}}<ref>«بگو آیا از شریکانتان کسی هست که به سوی “حق” رهنمون باشد؟ بگو خداوند به “حق” رهنماست» سوره یونس، آیه ۳۵.</ref>. روشن است که بتها و معبودان دروغین هیچگونه [[هدایتگری]] به [[حق]] نداشته و پرستش آنها [[باطل]] است و تنها باید خدای یکتا را پرستش کرد. بنابراین، در ادامه آیه که فرموده است: {{متن قرآن|أَفَمَنْ يَهْدِي إِلَى الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ أَمَّنْ لَا يَهِدِّي إِلَّا أَنْ يُهْدَى فَمَا لَكُمْ كَيْفَ تَحْكُمُونَ}}، مقصود این است، تنها باید از کسی پیروی کرد که [[هدایتگر]] به حق است و احتمال [[خطا]] و [[انحراف]] در او وجود ندارد. شاید وجه اینکه [[خداوند متعال]] در اینجا از واژه {{متن قرآن|أَحَقُّ}} استفاده کرده آن بوده است که [[مشرکان]] را به [[تفکر]] وادارد و [[عقل]] و [[فطرت]] آنان را بیدار سازد و تعصبهای [[جاهلی]] مانع [[اندیشیدن]] آنان نشود<ref>{{عربی|والتعبیر فی الترجیح فی قوله:}} {{متن قرآن|أَحَقُّ أَنْ يُتَّبَعَ}} {{عربی|بأفعل التفضیل الدال علی مطلق الرجحان دون التعین و الانحصار، مع ان اتباعه تعالی حق لاغیر، و اتباعهم لانصیب له من الحق، انما هو بالنظر الی مقام الترجیح و لیسهل بذلک قبولهم للقول من غیر اثارة لعصبیتهم و تهییج لجهالهتم}}؛ المیزان فی التفسیر القرآن، ج۱۰، ص۵۷.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۲۱ و [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص۵۷؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۱ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]] ص ۱۳۷-۱۴۲.</ref>.
| |
|
| |
| ج) [[سعدالدین تفتازانی]] دلالت [[آیه]] یاد شده بر [[افضلیت]] [[پیشوای الهی]] بر افراد دیگر را پذیرفته است، ولی آنرا ویژه [[نبوت]] دانسته و در بیان تفاوت [[نبوت]] و[[امامت]] یادآور شده است، غرض از [[امامت]] این است که به آنچه [[صلاح]] [[جامعه اسلامی]] در حوزه [[دین]] و [[فرمانروایی]] است [[قیام]] کند و در این باره چه بسا [[مفضول]] ویژگیهایی دارد که [[فاضل]] ندارد ولی [[پیامبر]] از جانب [[خداوند]] و برای رساندن [[وحی الهی]] به [[بشر]] [[برگزیده]] میشود چنین [[انسانی]] قطعاً بر دیگران [[برتری]] دارد<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص ۲۴۶ـ ۲۴۷.</ref>
| |
|
| |
| [[نادرستی]] [[سخن]] [[سعدالدین تفتازانی]] با توجه به [[دلیل عقلی]] [[افضلیت]] و بررسی اشکالات آن روشن میشود چون اشکال وی ناشی از نسبی انگاری [[افضلیت]] در [[امامت]] است و چنین تصویری از [[افضلیت]] در باب [[امامت]] [[نادرست]] است چرا که مقصود از [[افضلیت]]، برتری در [[صفات]] [[کمال انسانی]] است که در [[امامت]] و [[رهبری]] [[امت اسلامی]] نقش [[تعیین]] کننده ای دارد و از آنجا که گستره [[امامت]] [[مصالح دینی]] و [[دنیوی]] [[جامعه اسلامی]] را شامل میشود صلاحیتهای [[امامت]] نیز هر دو حوزه را دربرمیگیرد<ref>دلائل الصدق، ج ۴، ص ۲۳۷.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۱ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی]]، ج۱، ص۵۷؛ [[عبدالمجید زهادت|زهادت، عبدالمجید]]، [[معارف و عقاید ۵ ج۱ (کتاب)|معارف و عقاید ۵]] ص ۱۳۷-۱۴۲.</ref>
| |