←اضطرار زمینه توجه به خدا
| خط ۳۹: | خط ۳۹: | ||
اضطرار [[فقهی]] در گستره [[تکلیف]] الزامی مطرح است؛ لیکن در [[فرهنگ قرآن]] به آن منحصر نبوده و درباره حالتی که [[انسان]] بر اثر [[گرفتاری]] شدید توان خویش را از دست داده، از غیر [[خدا]] [[ناامید]] شده و به درگاه [[خداوند]] روی آورده است، نیز [[اضطرار]] به کار رفته است. | اضطرار [[فقهی]] در گستره [[تکلیف]] الزامی مطرح است؛ لیکن در [[فرهنگ قرآن]] به آن منحصر نبوده و درباره حالتی که [[انسان]] بر اثر [[گرفتاری]] شدید توان خویش را از دست داده، از غیر [[خدا]] [[ناامید]] شده و به درگاه [[خداوند]] روی آورده است، نیز [[اضطرار]] به کار رفته است. | ||
گرفتاریها موجب می‌شود که انسان به خود آید و پرده [[غفلت]] از چهره [[فطرت]] کنار رود و [[ناامیدی]] از وسائل [[مادّی]] و [[امید]] به قدرتی فوق همه قدرتها وجود [[آدمی]] را فرا گیرد، به نحوی که با تمام هستی خویش و با [[تضرع]] به سوی خدا رود. این حقیقتی است که در [[آیات]] فراوانی [[یادآوری]] شده است؛ در آیات {{متن قرآن|قُلْ أَرَأَيْتَكُمْ إِنْ أَتَاكُمْ عَذَابُ اللَّهِ أَوْ أَتَتْكُمُ السَّاعَةُ أَغَيْرَ اللَّهِ تَدْعُونَ إِنْ كُنْتُمْ صَادِقِينَ}}<ref>«بگو مرا آگاه سازید ، چنانچه عذاب خداوند، یا رستخیز شما را دریابد، اگر راست می‌گویید آیا جز خداوند را می‌خوانید؟» سوره انعام، آیه ۴۰.</ref>، {{متن قرآن|بَلْ إِيَّاهُ تَدْعُونَ فَيَكْشِفُ مَا تَدْعُونَ إِلَيْهِ إِنْ شَاءَ وَتَنْسَوْنَ مَا تُشْرِكُونَ}}<ref>«(نه) بلکه تنها او را می‌خوانید و او اگر بخواهد رنج و بلای شما را از میان برمی‌دارد و (در آن حال) آنچه را شریک (خداوند) می‌دانید فراموش می‌کنید» سوره انعام، آیه ۴۱.</ref>. در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا كَشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنَا إِلَى ضُرٍّ مَسَّهُ كَذَلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفِينَ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«و چون گزند به آدمی رسد ما را به پهلو خسبیده یا نشسته یا ایستاده فرا می‌خواند و چون از او آن گزند را بگردانیم به راه خود می‌رود گویی ما را برای (زدودن) گزندی که بدو رسیده بود فرا نخوانده است؛ بدین گونه در نظر گزافکاران کارهایی را که می‌کردند آراسته‌اند» سوره یونس، آیه ۱۲.</ref> نیز بر این [[حقیقت]] تأکید شده که هنگامی که به انسان زیان و [[ناراحتی]] برسد ما را در حالات گوناگون می‌خواند؛ ولی هنگامی که ناراحتی را از او برطرف ساختیم ما را فراموش می‌کند؛ گویاهرگز برای رفع مشکل خویش ما را نخوانده بود. در آیات {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي يُسَيِّرُكُمْ فِي الْبَرِّ وَالْبَحْرِ حَتَّى إِذَا كُنْتُمْ فِي الْفُلْكِ وَجَرَيْنَ بِهِمْ بِرِيحٍ طَيِّبَةٍ وَفَرِحُوا بِهَا جَاءَتْهَا رِيحٌ عَاصِفٌ وَجَاءَهُمُ الْمَوْجُ مِنْ كُلِّ مَكَانٍ وَظَنُّوا أَنَّهُمْ أُحِيطَ بِهِمْ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ لَئِنْ أَنْجَيْتَنَا مِنْ هَذِهِ لَنَكُونَنَّ مِنَ الشَّاكِرِينَ}}<ref>«اوست که شما را در خشکی و دریا می‌گرداند تا چون در کشتی‌ها باشید و آنها سرنشینان خود را با بادی سازگار پیش برند و (سرنشینان) بدان شادمان شوند (ناگهان) بادی تند بر آن کشتی‌ها وزد و موج از هر جا به ایشان رسد و دریابند که از هر سو گرفتار شده‌اند، خداوند را با پرستش خالصانه بخوانند که اگر ما را از این غرقاب برهانی از سپاسگزاران خواهیم بود» سوره یونس، آیه ۲۲.</ref>، {{متن قرآن|فَلَمَّا أَنْجَاهُمْ إِذَا هُمْ يَبْغُونَ فِي الْأَرْضِ بِغَيْرِ الْحَقِّ يَا أَيُّهَا النَّاسُ إِنَّمَا بَغْيُكُمْ عَلَى أَنْفُسِكُمْ مَتَاعَ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا ثُمَّ إِلَيْنَا مَرْجِعُكُمْ فَنُنَبِّئُكُمْ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}<ref>«و چون رهاییشان دهد ناگاه به ناحقّ بر زمین، ستم می‌ورزند، ای مردم! ستم شما به زیان خودتان است، (چند روزی) بهره زندگانی این جهان را می‌برید سپس به سوی ما باز می‌گردید و شما را از آنچه انجام می‌دادید آگاه می‌گردانیم» سوره یونس، آیه ۲۳.</ref> می‌گوید: هنگام گرفتاری در امواج سهمگین دریا خالصانه ما را می‌خوانند و [[وعده]] [[سپاسگزاری]] می‌دهند؛ ولی پس از [[رهایی]]، به ناحق در [[زمین]] [[ستم]] می‌کنند. آیات {{متن قرآن|فَإِذَا رَكِبُوا فِي الْفُلْكِ دَعَوُا اللَّهَ مُخْلِصِينَ لَهُ الدِّينَ فَلَمَّا نَجَّاهُمْ إِلَى الْبَرِّ إِذَا هُمْ يُشْرِكُونَ}}<ref>«و چون در کشتی سوار می‌شوند خداوند را می‌خوانند در حالی که دین (خویش) را برای او ناب می‌گردانند و چون آنان را رهاند (و) به خشکی (رساند) ناگاه شرک می‌ورزند» سوره عنکبوت، آیه ۶۵.</ref>، {{متن قرآن|لِيَكْفُرُوا بِمَا آتَيْنَاهُمْ وَلِيَتَمَتَّعُوا فَسَوْفَ يَعْلَمُونَ}}<ref>«تا در آنچه به آنان داده‌ایم ناسپاسی کنند و به برخورداری گرایند پس زودا که بدانند (چه می‌کنند.)» سوره عنکبوت، آیه ۶۶.</ref> و {{متن قرآن|وَإِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فِي الْبَحْرِ ضَلَّ مَنْ تَدْعُونَ إِلَّا إِيَّاهُ فَلَمَّا نَجَّاكُمْ إِلَى الْبَرِّ أَعْرَضْتُمْ وَكَانَ الْإِنْسَانُ كَفُورًا}}<ref>«و چون در دریا گزند به شما رسد آنان که (اکنون به پرستش) می‌خوانید ناپدید می‌شوند جز خداوند اما چون شما را تا خشکی رساند رو می‌گردانید و آدمی، ناسپاس است» سوره اسراء، آیه ۶۷.</ref> نیز به همین مضمون اشاره دارد. آیه {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ مَنَامُكُمْ بِاللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَابْتِغَاؤُكُمْ مِنْ فَضْلِهِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَسْمَعُونَ}}<ref>«و از نشانه‌های او، خوابتان در شب و روز و (روزی) جستنتان از بخشش اوست، همانا در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که سخن نیوشند» سوره روم، آیه ۲۳.</ref> و {{متن قرآن|وَمَا بِكُمْ مِنْ نِعْمَةٍ فَمِنَ اللَّهِ ثُمَّ إِذَا مَسَّكُمُ الضُّرُّ فَإِلَيْهِ تَجْأَرُونَ}}<ref>«و هر نعمتی دارید از خداوند است سپس هنگامی که گزندی به شما می‌رسد به (درگاه) او لابه می‌کنید» سوره نحل، آیه ۵۳.</ref> نیر از خواندن خدا به هنگام [[رنج]] و زیان خبر می‌دهد. | |||
برخی آیات، [[حکمت]] سختیها و اضطرار را [[تضرّع]] و [[التجا]] به درگاه خدا دانسته است؛ آیه ۴۲ | برخی آیات، [[حکمت]] سختیها و اضطرار را [[تضرّع]] و [[التجا]] به درگاه خدا دانسته است؛ آیه {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَرْسَلْنَا إِلَى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِكَ فَأَخَذْنَاهُمْ بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَتَضَرَّعُونَ}}<ref>«و به یقین برای امّت‌هایی که پیش از تو بودند (پیامبرانی) فرستادیم و آنان را به سختی و رنج دچار کردیم باشد که (به درگاه خدا) لابه کنند» سوره انعام، آیه ۴۲.</ref> می‌گوید: [[امت‌های پیشین]] را با شدت و رنج و ناراحتی مواجه ساختیم، شاید [[خضوع]] کنند و [[تسلیم]] شوند. در [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَقَدْ أَخَذْنَاهُمْ بِالْعَذَابِ فَمَا اسْتَكَانُوا لِرَبِّهِمْ وَمَا يَتَضَرَّعُونَ}}<ref>«و به راستی آنان را با عذاب فرو گرفتیم؛ باز در برابر پروردگار خویش فروتنی نورزیدند و زاری (هم) نمی‌کنند» سوره مؤمنون، آیه ۷۶.</ref> می‌فرماید: [[مردم]] را به [[عذاب]] و [[بلا]] گرفتار ساختیم؛ اما آنان در برابر پروردگارشان [[تواضع]] و [[تضرّع]] نمی‌کنند. در [[آیات]] دیگری مانند {{متن قرآن|فَلَوْلَا إِذْ جَاءَهُمْ بَأْسُنَا تَضَرَّعُوا وَلَكِنْ قَسَتْ قُلُوبُهُمْ وَزَيَّنَ لَهُمُ الشَّيْطَانُ مَا كَانُوا يَعْمَلُونَ}}<ref>«پس چرا آنگاه که خشم ما به سراغشان آمد لابه نکردند؟ لیکن (در حقیقت) دل‌هایشان سخت شد و شیطان، کاری را که انجام می‌دادند برای آنان آراست» سوره انعام، آیه ۴۳.</ref> و {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا فِي قَرْيَةٍ مِنْ نَبِيٍّ إِلَّا أَخَذْنَا أَهْلَهَا بِالْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ يَضَّرَّعُونَ}}<ref>«و ما در هیچ دیاری پیامبری نفرستادیم مگر آنکه مردمش را به سختی و رنج دچار کردیم باشد که (به درگاه خدا) لابه کنند» سوره اعراف، آیه ۹۴.</ref> نیز به این مضمون اشاره شده است. | ||
برخی آیات نیز بر [[استجابت]] دعای [[مضطر]] دلالت دارد؛ مانند آیات ۸۳ | برخی آیات نیز بر [[استجابت]] دعای [[مضطر]] دلالت دارد؛ مانند آیات {{متن قرآن|وَأَيُّوبَ إِذْ نَادَى رَبَّهُ أَنِّي مَسَّنِيَ الضُّرُّ وَأَنْتَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ}}<ref>«و ایّوب را (یاد کن) آنگاه که پروردگارش را خواند که به من گزند رسیده است و تو بخشاینده‌ترین بخشایندگانی» سوره انبیاء، آیه ۸۳.</ref>، {{متن قرآن|فَاسْتَجَبْنَا لَهُ فَكَشَفْنَا مَا بِهِ مِنْ ضُرٍّ وَآتَيْنَاهُ أَهْلَهُ وَمِثْلَهُمْ مَعَهُمْ رَحْمَةً مِنْ عِنْدِنَا وَذِكْرَى لِلْعَابِدِينَ}}<ref>«پس، او را پاسخ گفتیم و گزندی که با وی بود از او زدودیم و خانواده‌اش را و با آنها همگون آنان را بدو باز بخشیدیم که بخشایشی از نزد ما و یادکردی برای پرستندگان بود» سوره انبیاء، آیه ۸۴.</ref> که از [[نیایش]] خاضعانه [[ایّوب]] و [[مستجاب]] شدن دعایش و باز گرداندن خاندانش یاد کرده است. آیه {{متن قرآن|أَمَّنْ يُجِيبُ الْمُضْطَرَّ إِذَا دَعَاهُ وَيَكْشِفُ السُّوءَ وَيَجْعَلُكُمْ خُلَفَاءَ الْأَرْضِ أَإِلَهٌ مَعَ اللَّهِ قَلِيلًا مَا تَذَكَّرُونَ}}<ref>«یا آن کسی که به درمانده، چون وی را بخواند، پاسخ می‌دهد و بلا را (از او) می‌گرداند؟ و شما را جانشینان زمین می‌گرداند؛ آیا با خداوند، خدایی (دیگر) هست؟ اندک پند می‌پذیرید» سوره نمل، آیه ۶۲.</ref> در مقایسه [[پروردگار]] با [[خدایان دروغین]]، از [[خداوند]] به "[[اجابت]] کننده دعای مضطر" یاد کرده است. در [[تفسیر]] مضطر در این آیه آرای گوناگونی نقل شده؛ لیکن بیشتر آنها ناظر به این است که منظور کسی است که در [[ناملایمات]] [[زندگی]] از غیر [[خدا]] [[ناامید]] شده و به درگاه خدا روی آورده است. بعضی [[روایات]]، [[شأن نزول]] این آیه را [[قائم]] آل‌محمّد{{ع}} دانسته که در "[[مقام]]" دو رکعت نمازگزارده، خدا را می‌خواند و خداوند گرفتاریش را برطرف ساخته، او را در [[زمین]] [[خلیفه]] قرار می‌دهد.<ref> البرهان، ج ۴، ص ۳۲، ح ۹.</ref> از اشکال بر آورده نشدن دعای برخی مضطرها چنین پاسخ داده شده که اولاً برآورده شدن دعای مضطر به [[مصلحت]] وابسته است، ازاین‌رو [[شایسته]] است [[انسان]] خواسته خود را از خداوند، مشروط به مصلحت بخواهد، بنابراین گرچه عنوان، صلاحیت شمول همه [[درماندگان]] را دارد؛ ولی شرط وجود مصلحت در استجابت دلیل بر عدم عموم است.<ref>الکشاف، ج ۳، ص ۳۷۷.</ref> ثانیاً مفرد معرفه (المضطرّ) مفید عموم نیست و تنها بر اصل ماهیّت دلالت می‌کند. قهراً برای ثبوت [[حکم]]، یک فرد از ماهیت کافی است و نیازی نیست که حکم برای همه افراد [[ثابت]] شود.<ref>الکشاف، ج ۳، ص ۳۷۷؛ التفسیرالکبیر، ج ۲۴، ص ۲۰۸ ـ ۲۰۹.</ref> ثالثاً آوردن وصفِ [[اضطرار]] در [[آیه]]، خود [[گواه]] بر درخواست [[حقیقی]] [[داعی]] است، زیرا تا [[انسان]] در تنگنای اضطرار واقع نشود خواسته‌اش [[خالص]] نمی‌شود. از قید {{متن قرآن|إِذَا دَعَاهُ}} استفاده می‌شود که باید درخواست فقط از [[خدا]] باشد و این معنا در صورتی محقق می‌شود که درخواست کننده از همه اسباب ظاهری [[ناامید]] شود و فقط [[دل]] به خدا ببندد، زیرا اگر توجه او به اسباب ظاهری باشد، در [[مقام]] [[دعا]] صادق نبوده و حقیقتا خدا را نخوانده است، پس آنگاه که انسان در دعایش صادق باشد و فقط خدا را بخواند، دعای او [[مستجاب]] و [[گرفتاری]] اوبرطرف می‌شود، پس اساسا اشکال وارد نیست، چون دعای هیچ مضطری بی‌پاسخ نمی‌ماند<ref>المیزان، ج ۱۵، ص ۳۸۱.</ref>.<ref>[[غلام رضا مغیثی|مغیثی، غلام رضا]]، [[ اضطرار - مغیثی (مقاله)|مقاله «اضطرار»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۳ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۳.</ref> | ||
==منابع== | ==منابع== | ||