شرک در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

کهن‌ترین و شایع‌ترین گونه شرک در طول [[تاریخ]]، [[بت‌پرستی]] بوده است. با [[عنایت]] به گزارش [[قرآن]] از [[مبارزه]] [[نوح]]{{ع}} با بت‌پرستی (نوح / ۷۱، ۲۱ - ۲۴) و نیز بر اساس کاوش‌های باستان‌شناسان <ref>المیزان، ج۱۸، ص۱۷۴؛ نثر طوبی، ج۲، ص۵۸. </ref> می‌توان نتیجه گرفت که بت‌پرستی سابقه‌ای دیرینه دارد. برخی با این [[استدلال]] که بت‌پرستی چیزی جز [[انحراف]] در [[فطرت خداپرستی]] نیست، پیشینه بت‌پرستی را همزاد با پیدایش [[انسان]] دانسته‌اند.<ref>المیزان، ج۶، ص۷۴. </ref> شیوع بت‌پرستی در [[امت‌های پیشین]] را می‌توان از آیاتی که به گزارش [[رسالت]] [[پیامبران]] پرداخته‌اند به روشنی استفاده کرد. بر اساس این [[آیات]]، [[قوم نوح]] [[پرستشگر]] بت‌های وَدّ، [[سُواع]]، [[یَغوث]]، [[یَعوق]] و [[نَسْر]] بودند. (نوح / ۷۱، ۲۳) پس از نوح، [[هود]]{{ع}}به مواجهه با بت‌پرستی در [[قوم عاد]] پرداخت (هود / ۱۱، ۵۰ - ۵۸) و سپس [[صالح]]{{ع}} با بت‌پرستی شایع در [[قوم ثمود]] مبارزه کرد. (هود / ۱۱، ۶۱؛ [[اعراف]] / ۷، ۷۳) بر اساس [[نقلی]]، قوم ثمود ۷۰ [[بت]] داشتند؛<ref>تفسیر قمی، ج۱، ص۳۳۱؛ مجمع البیان، ج۴، ص۶۸۰. </ref> همچنین [[قرآن کریم]] در بیان استمرار [[تاریخ]] بت‌پرستی، از بت‌پرستی [[قوم ابراهیم]]{{ع}} (بقره / ۲، ۲۵۸)، [[قوم لوط]] و [[یونس]] ([[انبیاء]] / ۲۱، ۲۵)، [[اهل مصر]] در [[زمان]] [[یوسف]]{{ع}} (یوسف / ۱۲، ۳۹ - ۴۰) و در دوره [[موسی]] (اعراف / ۷، ۱۲۷)، [[بنی‌اسرائیل]] (اعراف / ۷، ۱۴۸)، [[قوم]] [[سبأ]] و [[قوم عیسی]] (انبیاء / ۲۱، ۲۵) خبر داده است.

 

ا. [[پرستش فرشتگان]]

بر اساس [[آیات قرآن]]، مشرکان ملائکه را [[دختران]] [[خدا]] می‌دانستند و از همین‌رو نام‌های مؤنث بر سه بت معروف "[[لات]]"، "عُزّی" و "مَنات" که نمادی از [[فرشتگان]] بودند، نهاده بودند. قرآن با استفهام توبیخی از آنان می‌پرسد که آیا این سه بت دختران خدایند و آیا سهم شما پسر و سهم [[خدا]] دختر است؟ و چون به [[گمان]] شما [[دختران]] کم‌ارزش‌تر از پسران‌اند این تقسیم شما غیر عادلانه است: "اَفَرَءَیتُمُ اللـتَ و العُزّی * و مَنوةَ الثّالِثَةَ الاُخری * اَلَکُمُ الذَّکَرُ و لَهُ الاُنثی * تِلکَ اِذًا قِسمَةٌ ضیزی". ([[نجم]] / ۵۳، ۱۹ - ۲۳) [[قرآن]] از [[ملائکه]] با تعبیر "عِبادُ الرَّحمَن" یاد کرده و مؤنث خواندن آنها را از سوی [[مشرکان]] بی‌دلیل می‌داند: "و جَعَلوا المَلـئکَةَ الَّذینَ هُمعِبـدُ الرَّحمـنِ اِنـثًا اَشَهِدوا خَلقَهُم سَتُکتَبُ شَهـدَتُهُم و یُسـئَلون". (زخرف / ۴۳، ۱۹)

ب. [[پرستش]] اجرام آسمانی

از احتجاج‌های [[ابراهیم]] با [[بت‌پرستان]] [[زمان]] خود به روشنی برمی‌آید که آنها برای اجرام آسمانی [[خورشید]]، ماه و [[ستارگان]] نوعی [[ربوبیت]] قائل بودند. (انعام / ۶، ۷۶ - ۷۸) از [[آیه]] "و اَنَّهُ هُوَ رَبُّ الشِّعری" (نجم / ۵۳، ۴۹) به کمک [[روایات]] [[شأن نزول]] نیز استفاده شده است که برخی از [[قبایل]] معاصر با [[نزول]] [[قرآن کریم]] ستاره‌پرست بوده‌اند. <ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۳۳۹؛ جامع البیان، ج۲۷، ص۴۵. </ref>

ج. پرستش [[صالحان]]

قرآن کریم درباره بت‌های [[قوم نوح]] و اهتمام آنها به [[عبادت]] این [[بت‌ها]] می‌فرماید: "و قالوا لا تَذَرُنَّ ءالِهَتَکُم و لا تَذَرُنَّ وَدًّا و لا سُواعًا و لا یَغوثَ و یَعوقَ و نَسرا". ([[نوح]] / ۷۱، ۲۳) به [[نقلی]] در میان قوم نوح{{ع}} مرد [[صالح]] به نام‌های "وَدّ"، "[[سُواع]]"، "[[یَغوث]]"، "[[یَعوق]]" و "[[نَسْر]]" بودند که پس از مرگشان، [[شیاطین]] [[انس]] و [[جن]] برای یادبود آنها تندیس‌هایی ساختند و هر یک را در قبیله‌ای [[نصب]] کردند و به تدریج و به مرور زمان مورد پرستش قرار گرفتند. <ref>التفسیر الکبیر، ج۳۰، ص۱۴۳. </ref> کلبی با استناد به قراینی، نخستین پایه‌گذاری [[بت‌پرستی]] را پس از درگذشت [[آدم]]{{ع}} دانسته و به یکی از [[فرزندان]] [[قابیل]] نسبت داده است. <ref> الاصنام، ص۵۱. </ref> شماری از [[مفسران]]، ۵ [[بت]] پیش‌گفته را ساخته [[شیطان]] و به نام [[فرزندان آدم]] دانسته‌اند که پس از [[مرگ]] هر یک از آنان شیطان تندیسی به شکل او برای بازماندگانش می‌ساخت و نسل‌های بعد به تدریج به [[عبادت]] آنها پرداختند. <ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۳۸۷؛ الدر المنثور، ج۶، ص۲۶۹. </ref>

احتمال می‌رود [[مشرکان]] با این اعتقاد که [[کارها]] به دست ارباب جزئی است، [[تدبیر]] خیرات و [[منافع]] را در دست [[ملائکه]] و [[مسئولیت]] شرور و مضار را با اجنّه می‌دانستند و برای [[کسب منفعت]] و دفع ضرر، هر دو صنف را عبادت می‌کردند.<ref> تفسیر موضوعی، ج۲، ص۶۱۰، "توحید در قرآن".</ref> برخی [[آیه]] "و جَعَلوا للّهِ شُرَکاءَ الجِنَّ" (انعام / ۶، ۱۰۰) را ناظر به [[شریک]] قرار دادن [[جنّ]] برای [[خدا]] در [[آفرینش]] شرور دانسته‌اند.<ref>مجمع البیان، ج۴، ص۵۳۱ - ۵۳۲. </ref> آیه ۱۵۸ [[سوره]] صافّات / ۳۷ نیز قریب به همین آیه است: "و جَعَلوا بَینَهُ و بَینَ الجِنَّةِ نَسَبًا". در [[تفسیر]] این آیه گفته‌اند که دوگانه‌پرستان، یزدان و اهریمن را دو [[برادر]] پنداشته‌اند که یزدان خیرات را و اهریمن شرور را می‌آفریند،<ref>مجمع البیان، ج۸، ص۷۱۹. </ref> چنان‌که بر پایه روایتی [[علی]]{{ع}} آیه "اَلحَمدُ للّهِ الَّذی خَلَقَ السَّمـوتِ و الاَرضَ و جَعَلَ الظُّلُمـتِ و النّورَ" (انعام / ۶، ۱) را ردّ بر دوگانه‌پرستی دانسته است.<ref> البرهان، ج۲، ص۳۹۷ - ۳۹۸. </ref> همچنین آیه ۵۱ [[سوره نحل]] / ۱۶ را ناظر به [[عقیده]] دوگانه‌پرستان دانسته‌اند.<ref> تفسیر سمرقندی، ج۲، ص۲۷۷. </ref> در این آیه به [[صراحت]] از باور و [[عبادت]] دو [[خدا]] [[نهی]] شده است: "و قالَ اللّهُ لا تَتَّخِذوا اِلـهَینِ اثنَینِ اِنَّما هُوَ اِلـهٌ وحِدٌ فَاِیّـیَ فَارهَبون". به گفته برخی [[مفسران]]، [[ثنویت]] رایج در برخی [[قبایل عرب]] [[جاهلی]] از باب [[اعتقاد]] به دو مبدأ همعرض نبوده است، بلکه آنان با وجود اعتقاد به اینکه [[آفریدگار هستی]] خداست، می‌پنداشتند [[تدبیر]] [[جهان]] به آفریده‌هایی چون [[فرشتگان]] و [[جنیان]] سپرده شده است و از همین رو [[توجه به خدا]] بدون عبادت و واسطه قرار دادن آنها ممکن نیست.<ref>المیزان، ج۱۲، ص۲۶۹. </ref> [[فخر رازی]] این [[آیه]] را برهانی بر [[اثبات]] [[توحید واجب الوجود]] می‌داند. او در بخشی از [[استدلال]] خود آورده است که اگر هریک از آن دو خدا اراده‌ای بر خلاف دیگری کند یا هر دو [[اراده]] محقق می‌شوند که محال است یا هر دو محقق نمی‌شوند و در نتیجه هر دو عاجزند، یا اینکه اراده یکی [[غالب]] شده و محقق می‌شود که او خداست و دیگری خدا نیست، از این‌رو [[الوهیت]] با اثنینیت جمع‌پذیر نیست.<ref>التفسیر الکبیر، ج۲۰، ص۴۸. </ref> برخی مفسران، آیه ۹۱ [[سوره مؤمنون]] / ۲۳ را نیز در [[ارتباط با مشرکان]] دوگانه‌پرست دانسته‌اند.<ref>تفسیر قمی، ج۲، ص۹۳. </ref> در این آیه آمده است که خدا [[فرزندی]] [[اختیار]] نکرده است تا او نیز خدا باشد و هرگز با وجود خدا هیچ معبودی نبوده است؛ زیرا اگر خدایانی وجود می‌داشت، هریک با آنچه [[آفریده]] بود به سویی می‌رفت و [[نظام هستی]] از هم می‌گسست و بعضی از [[خدایان]] بر بعضی دیگر [[غلبه]] می‌یافتند: "مَا اتَّخَذَ اللّهُ مِن وَلَدٍ و ما کانَ مَعَهُ مِن اِلـهٍ اِذًا لَذَهَبَ کُلُّ اِلـهٍ بِما خَلَقَ و لَعَلا بَعضُهُم عَلی بَعضٍ سُبحـنَ [[اللّه]] عَمّا یَصِفون". (برای تفصیل بیشتر => ثنویت)

[[قرآن کریم]] برخی از باورهای [[اهل کتاب]] را گزارش کرده است. درباره [[یهود]] آورده است که عُزَیْر را ابن [[اللّه]] می‌شمردند: "وقالَتِ الیَهودُ عُزَیرٌ ابنُ اللّه". ([[توبه]] / ۹، ۳۰) از نظر [[یهودیان]]، [[عزیر]] کسی است که در ماجرای [[بخت]] نصّر، شاه [[بابل]]، که [[آیین یهود]] بر اثر از بین رفتن کتاب‌ها و معابدشان در حال انقراض بود، نزد [[پادشاه]] رفت و با وساطت او یهودیان به [[سرزمین]] خود بازگشته و [[دین یهود]] از نابودی [[نجات]] یافت. به دلیل چنین نقش ویژه‌ای، در [[باور]] یهود، او فرزند خداست.

[[قرآن]] درباره [[مسیحیان]] نیز گزارش کرده است که آنان می‌پنداشتند [[خدا]] برای خود [[فرزندی]] [[برگزیده]] است: "وقالوا اتَّخَذَ اللّهُ ولَدًا" (بقره / ۲، ۱۱۶) و آن فرزند، [[حضرت مسیح]] است: "و قالَتِ النَّصـرَی المَسیحُ ابنُ اللّه" (توبه / ۹، ۳۰)؛ همچنین از باور مسیحیان به [[تثلیث]] و [[اعتقاد]] به اَب، ابن و [[روح القدس]] خبر می‌دهد و اینکه آنان بر این [[عقیده]] بودند که خدا یکی از این سه نفر است: "لَقَد کَفَرَ الَّذینَ قالوا اِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلـثَةٍ و ما مِن اِلـهٍ اِلاّ اِلـهٌ وحِدٌ و اِن لَم یَنتَهوا عَمّا یَقولونَ لَیَمَسَّنَّ الَّذینَ کَفَروا مِنهُم عَذابٌ اَلیم". ([[مائده]] / ۵، ۷۳) قرآن کریم در آیه‌ای دیگر باور به بنوّت [[عیسی]]{{ع}} و تثلیث را [[غلوآمیز]] شمرده و از مسیحیان می‌خواهد از [[غلوّ در دین]] خود بپرهیزند و در این‌باره از آنچه [[حق]] است [[تجاوز]] نکنند و به [[صراحت]] اعلام می‌کند که عیسی [[فرزند مریم]]، [[رسول خدا]] و کلمه [[الهی]] و [[روحی]] از عالم [[الوهیت]] است که به سوی [[مریم]] افکنده شده است: "یـاَهلَ الکِتـبِ لاتَغلوا فی دینِکُم و لا تَقولوا عَلَی اللّه اِلاَّ الحَقَّ اِنَّمَا المَسیحُ عیسَی ابنُ مَریَمَ رَسولُ اللّه و کَلِمَتُهُ اَلقـها اِلی مَریَمَ و رُوحٌ مِنهُ فَـآمِنوا بِاللّه و رُسُلِهِ و لا تَقولوا ثَلـثَةٌ انتَهوا خَیرًا لَکُم اِنَّمَا اللّهُ اِلـهٌ وحِدٌ". ([[نساء]] / ۴، ۱۷۱) برخی با [[استدلال]] به این [[آیات]] به [[شرک]] [[اهل کتاب]] نظر داده‌اند؛<ref>جواهر الکلام، ج۶، ص۴۲؛ الحدائق، ج۵، ص۱۶۵ - ۱۶۶. </ref> به خصوص که [[قرآن کریم]] پس از طرح [[عقیده]] [[یهود]] و [[مسیحیان]] درباره بنوّت عُزَیْر و [[عیسی]] در [[آیه]] ۳۰ [[سوره توبه]] / ۹ به شرک آنان در آیه ۳۱ اشاره کرده است: "اِتَّخَذوا اَحبارَهُم و رُهبـنَـهُم اَربابًا مِن دونِ [[اللّه]] و المَسیحَ ابنَ مَریَمَ و ما اُمِروا اِلاّ لِیَعبُدوا اِلـهًا وحِدًا لا اِلـهَ اِلاّ هُوَ سُبحـنَـهُ عَمّا یُشرِکون". [[شرک]] در این آیه، شرک [[ربوبی]] است؛ زیرا [[یهودیان]]، [[عالمان]] خویش ([[احبار]]) و مسیحیان، [[راهبان]] خود را به جای [[خدا]] [[اطاعت]] کردند.

در برابر این دیدگاه، بسیاری از [[مفسران]] و [[فقیهان]]، شرک اهل کتاب را نپذیرفته‌اند؛ زیرا [[باور]] به بنوّت [[عزیر]] را [[اعتقاد]] همه یهودیان نمی‌دانند، بلکه آن را مختص برخی از فرقه‌های [[یهودی]] معاصر [[پیامبر]] دانسته‌اند که بعدها منقرض شده‌اند.<ref> مجمع البیان، ج۵، ص۳۶ - ۳۷؛ التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۳۳. </ref> روایتی از [[ابن عباس]] که در بسیاری از [[منابع تفسیری]] گزارش شده است، همین نظر را [[تأیید]] می‌کند.<ref> مجمع البیان، ج۵، ص۳۷. </ref> برخی از عالمان [[مسلمان]] هم بر این نظرند که صرف اعتقاد به پسر داشتن خدا اگرچه عقیده‌ای [[باطل]] و [[کفرآمیز]] است، مستلزم شرک نیست؛ زیرا شرک به معنای قرار دادن [[شریک]] برای خدا در یکی از [[مقامات]] خاص خدایی است.<ref>کتاب الطهاره، امام خمینی، ج۳، ص۴۰۴. </ref>) برخی نیز گفته‌اند که بعضی از تفاسیرِ بنوّت برای خدا توجیه‌پذیر است؛<ref> المیزان، ج۹، ص۲۴۴. </ref> مانند اینکه گفته شود اضافه شدن ابن به خدا تشریفی است؛ مانند اضافه تشریفی "[[بیت]]" و "[[شهر]]" به اللّه در "[[بیت اللّه]]" و "شهر اللّه" که در این صورت مستلزم شرک نیست. آیه "و قالَتِ الیَهودُ و النَّصـری نَحنُ اَبنـو ٔ ا اللّه و اَحِبّـو ٔ هُ" می‌تواند شاهدی بر این برداشت باشد، چنان‌که [[علامه طباطبایی]] در [[تفسیر]] همین آیه تصریح کرده است که بدون [[شک]] یهود و [[نصارا]] ادعای [[فرزندی]] [[واقعی]] خویش را برای خدا نداشتند، بلکه این عنوان را جهت [[تکریم]] خویش مجازاً به کار می‌بردند.<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۲۷۳. </ref> شماری از [[فقیهان]] با استناد به [[آیه]] "اِتَّخَذوا اَحبارَهُم و رُهبـنَـهُم اَربابًا مِن دونِ [[اللّه]] و المَسیحَ ابنَ مَریَمَ" ([[توبه]] / ۹، ۳۱) [[اهل کتاب]] را [[معتقد]] به [[ربوبیّت]] غیر [[خدا]] دانسته و بر [[شرک]] [[اهل کتاب]] [[استدلال]] کرده‌اند؛<ref> تفسیر صنعانی، ج۲، ص۲۴۵. </ref> ولی چنان‌که در روایاتی از [[رسول خدا]]{{صل}}و [[ائمه اهل بیت]]{{عم}}آمده است و بسیاری از [[مفسران]] گفته‌اند، اهل کتاب [[عالمان]] خویش را مدبران [[جهان هستی]] نمی‌دانستند، بلکه از آنان [[اطاعت محض]] می‌کردند.<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۲۷۳. </ref> [[فخر رازی]] ضمن تصریح به اینکه مقصود از "ارباب" در این آیه [[خدایان]] نیست، بلکه مقصود اطاعت محض از [[اوامر و نواهی]] آنان است، می‌افزاید که با اندک توجهی این گونه [[بیماری]] [[شرک]] را در بیشتر [[مردم]] روی [[زمین]] خواهی یافت.<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۶، ص۳۷. </ref> با این حال در این آیه [[حضرت مسیح]]{{ع}} نیز عطف به [[احبار]] و [[رهبان]] شده است که حمل اتخاذ ارباب بر اطاعت محض ممکن نیست؛ زیرا چنین اطاعتی از [[پیامبر خدا]] ([[عیسی]]) نه تنها نکوهشی ندارد، لازم است. بنابراین، آیه فوق می‌تواند نسبت به [[مسیحیان]]، شرک [[ربوبی]] را [[ثابت]] کند، چنان‌که [[آیات]] دیگری به [[صراحت]] از شرک [[نصارا]] [[سخن]] گفته‌اند؛ مانند آیاتی که بیان می‌کنند نصارا حضرت مسیح را خدا می‌دانستند: "لَقَد کَفَرَ الَّذینَ قالوا اِنَّ اللّهَ هُوَ المَسیحُ ابنُ مَریَمَ و قالَ المَسیحُ یـبَنی اِسرءیلَ اعبُدوا اللّهَ رَبّی و رَبَّـکُم اِنَّهُ مَن یُشرِک بِاللّه فَقَد حَرَّمَ اللّهُ عَلَیهِ الجَـنَّـةَ و مَأوهُ النّارُ و ما لِلظّـلِمینَ مِن [[اَنصار]]" ([[مائده]] / ۵، ۷۲) و آیه ۱۷ [[سوره مائده]] / ۵ و نیز آیه‌ای که بر [[الوهیت عیسی]] و مادرش نزد مسیحیان دلالت می‌کند: "و اِذ قالَ اللّهُ یـعیسَی ابنَ مَریَمَ ءَاَنتَ قُلتَ لِلنّاسِ اتَّخِذونی و اُمِّی اِلـهَینِ مِن دونِ اللّه" (مائده / ۵، ۱۱۶) و آیاتی که از [[اعتقاد]] نصارا به [[تثلیث]] حکایت می‌کنند: "لَقَد کَفَرَ الَّذینَقالوا اِنَّ اللّهَ ثالِثُ ثَلـثَةٍ و ما مِن اِلـهٍ اِلاّ اِلـهٌ وحِدٌ". (مائده / ۵، ۷۳ و نیز [[نساء]] / ۴، ۱۷۱) بی‌تردید باورهای گزارش شده در این [[آیات]] موجب [[شرک]] و توجیه‌ناپذیرند.

با این حال، شماری از [[دانشمندان]] [[مسلمان]] از اینکه این [[عقاید]] به همه [[مسیحیان]] منسوب باشد تردید کرده و چنین عقایدی را به شماری از آنان نسبت داده‌اند، چنان‌که [[طوسی]]،<ref>التبیان، ج۳، ص۴۷۷. </ref> [[طبرسی]]،<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۳۵۲ - ۳۵۳. </ref> [[زمخشری]] <ref>الکشاف، ج۱، ص۶۱۶. </ref> و [[فخر رازی]] <ref>التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۱۹۱. </ref> [[عقیده]] [[الوهیت حضرت عیسی]] را به [[فرقه]] "[[یعقوبیه]]" و به احتمال "ملکانیه" نسبت داده‌اند؛ نیز طوسی <ref>التبیان، ج۴، ص۷۰. </ref> و [[آلوسی]] <ref> روح المعانی، ج ۴، ص۶۲ - ۶۵. </ref> عقیده به [[الوهیت]] [[مریم]] و [[عبادت]] وی را به برخی [[فرقه‌ها]] مانند "مریمیه" منسوب دانسته‌اند.