آب در معارف و سیره حسینی: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
(←مقدمه) |
بدون خلاصۀ ویرایش |
||
| خط ۱۱: | خط ۱۱: | ||
==مقدمه== | ==مقدمه== | ||
*در [[حادثه کربلا]]، آب و [[عطش]] لازم و ملزوم یکدیگرند. [[کاروان اباعبدالله]]، کنار [[فرات]] فرود آمد، لکن [[سپاه ابن سعد]]، فرات را به [[محاصره]] گرفت و آب را به روی [[امام حسین]] و [[اهل بیت]] و [[اصحاب امام حسین|اصحابش]] بست و میان [[امام]] و آب فاصله انداختند تا هم زودتر [[حسین]] را به [[تسلیم]] وادارند و هم از [[خاندان رسالت]] [[انتقام]] بگیرند. به نقل [[مورخان]]،از سه [[روز]] قبل از [[عاشورا]] با محاصره فرات، [[خیمه گاه]] امام در مضیقه بی آبی قرار گرفت و [[کودکان اهل بیت]] را با دیدن [[رود فرات]]، تاب [[تحمل]] عطش کمتر می‌شد منع آب از [[زنان]] و [[کودکان]] و افراد عادی (به‌ویژه غیرنظامیان)در همه [[ادیان]] و [[مذاهب]]، غیر قانونی و عملی غیر [[انسانی]] است، به‌ویژه در [[اسلام]]. [[سپاه اموی]] با [[بستن آب]] به روی [[یاران امام حسین|یاران]] و [[فرزندان حسین]]، این کار [[خلاف شرع]] و مغایر با [[شرافت انسانی]] و [[جرم جنگی]] را مرتکب شدند و کسانی همچون [[مهاجرین]] [[اوس]]، [[عمرو بن حجاج]] و [[عبداالله بن حصین]] به این [[عمل]] [[مباهات]] می‌کردند و [[زخم زبان]] می‌زدند که: حسین! از این آب، درندگان و پرندگان می‌خورند ولی تو [[حق]] نداری از آن بچشی! مسأله آب، در ابعاد و صحنه‌های مختلف [[نهضت عاشورا]] مطرح است، از قبیل: [[فرات]] و [[نهر علقمه]]، [[مشک]] و [[عباس]]، [[کودکان امام حسین|کودکان]] و [[العطش]]، [[علی اصغر]] و [[تیر حرمله]]، [[سقایی]] و [[علمداری]]، [[سنگابخانه]]، [[آب خنک]] و [[سلام بر حسین]]، [[غسل زیارت]]، [[لب‌های تشنه]]، [[بستن آب در کربلا]]، [[مراسم طشت گذاری]]، [[مهریه فاطمه]]، [[برداشتن کام با آب فرات]]، [[سیراب کردن سپاه حر]] و... که در باره هر کدام می‌توانید به عنوان خاص آن در این [[دانشنامه]] مراجعه کنید. [[تشنگی]] کودکان و [[شهادت حسین]] با [[لب تشنه]] از فرازهای برجسته این حادثه است. وقتی [[امام سجاد]]{{ع}} نیز [[پیکر امام]] را [[دفن]] کرد، با انگشت روی [[قبر]] [[پدر]] نوشت {{متن حدیث|هذا قَبْرُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَليِّ بْنِ أبي طالِبٍ، الّذي قَتَلوُهُ عَطْشاناً}}. آب، رمز [[طلب]] و [[تشنگی]] و الگوی عطش‌های [[حیات]] بخش است و آنان که از آب هم [[استغنا]] و [[بی‌نیازی]] نشان می‌دهند و تشنگی را طالبند، به [[آب حیات]] و [[سیرابی]] [[جان]] می‌رسند<ref>ر. ک. [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، ص۲۱.</ref> | *در [[حادثه کربلا]]، آب و [[عطش]] لازم و ملزوم یکدیگرند. [[کاروان اباعبدالله]]، کنار [[فرات]] فرود آمد، لکن [[سپاه ابن سعد]]، فرات را به [[محاصره]] گرفت و آب را به روی [[امام حسین]] و [[اهل بیت]] و [[اصحاب امام حسین|اصحابش]] بست و میان [[امام]] و آب فاصله انداختند تا هم زودتر [[حسین]] را به [[تسلیم]] وادارند و هم از [[خاندان رسالت]] [[انتقام]] بگیرند. به نقل [[مورخان]]،از سه [[روز]] قبل از [[عاشورا]] با محاصره فرات، [[خیمه گاه]] امام در مضیقه بی آبی قرار گرفت و [[کودکان اهل بیت]] را با دیدن [[رود فرات]]، تاب [[تحمل]] عطش کمتر می‌شد منع آب از [[زنان]] و [[کودکان]] و افراد عادی (به‌ویژه غیرنظامیان)در همه [[ادیان]] و [[مذاهب]]، غیر قانونی و عملی غیر [[انسانی]] است، به‌ویژه در [[اسلام]]. [[سپاه اموی]] با [[بستن آب]] به روی [[یاران امام حسین|یاران]] و [[فرزندان حسین]]، این کار [[خلاف شرع]] و مغایر با [[شرافت انسانی]] و [[جرم جنگی]] را مرتکب شدند و کسانی همچون [[مهاجرین]] [[اوس]]، [[عمرو بن حجاج]] و [[عبداالله بن حصین]] به این [[عمل]] [[مباهات]] می‌کردند و [[زخم زبان]] می‌زدند که: حسین! از این آب، درندگان و پرندگان می‌خورند ولی تو [[حق]] نداری از آن بچشی! مسأله آب، در ابعاد و صحنه‌های مختلف [[نهضت عاشورا]] مطرح است، از قبیل: [[فرات]] و [[نهر علقمه]]، [[مشک]] و [[عباس]]، [[کودکان امام حسین|کودکان]] و [[العطش]]، [[علی اصغر]] و [[تیر حرمله]]، [[سقایی]] و [[علمداری]]، [[سنگابخانه]]، [[آب خنک]] و [[سلام بر حسین]]، [[غسل زیارت]]، [[لب‌های تشنه]]، [[بستن آب در کربلا]]، [[مراسم طشت گذاری]]، [[مهریه فاطمه]]، [[برداشتن کام با آب فرات]]، [[سیراب کردن سپاه حر]] و... که در باره هر کدام می‌توانید به عنوان خاص آن در این [[دانشنامه]] مراجعه کنید. [[تشنگی]] کودکان و [[شهادت حسین]] با [[لب تشنه]] از فرازهای برجسته این حادثه است. وقتی [[امام سجاد]]{{ع}} نیز [[پیکر امام]] را [[دفن]] کرد، با انگشت روی [[قبر]] [[پدر]] نوشت {{متن حدیث|هذا قَبْرُ الْحُسَيْنِ بْنِ عَليِّ بْنِ أبي طالِبٍ، الّذي قَتَلوُهُ عَطْشاناً}}. آب، رمز [[طلب]] و [[تشنگی]] و الگوی عطش‌های [[حیات]] بخش است و آنان که از آب هم [[استغنا]] و [[بی‌نیازی]] نشان می‌دهند و تشنگی را طالبند، به [[آب حیات]] و [[سیرابی]] [[جان]] می‌رسند<ref>ر. ک. [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|فرهنگ عاشورا]]، ص۲۱.</ref> | ||
==آب در فرهنگ سوگ شیعی== | |||
مایه [[حیات]] و از اسطوره‌ها و نمادهای مهم فرهنگ‌های مختلف از جمله [[فرهنگ شیعی]] | |||
آب، نامی عمومی برای مایع شفاف، بی‌مزه و بی‌بویی است که [[انسان]] و حیوان از آن می‌آشامند. آب به عنوان یکی از عناصر اربعه یا چهار «آخشیج» ([[خاک]]، آب، باد و [[آتش]])، در فرهنگ‌های گوناگون همواره معانی نمادین و [[اسطوره]] [[شناختی]] متعدد و متنوعی داشته است. به طور معمول، آب در سه مفهوم به کار برده شده است: اساس شکل‌گیری [[جهان]]، نماد [[زندگی]]، آغاز حیات و [[جاودانگی]]، و نماد [[پاکی]] و پاک‌کنندگی. آب در [[اساطیر]]، [[آیین‌ها]] و شمایل‌نگاری‌ها، جدا از ساختار کلیت‌های [[فرهنگی]] مربوط به آنها، همواره مقدم بر هر نقش و صورت و محمل و تکیه‌گاه هر آفرینشی است. | |||
در اساطیر [[مصری]]، جهان در ابتدا اقیانوسی از آب بوده است. در اسطوره‌های [[بین النهرین]] و روایت‌های آشوری نیز همه آفریده‌ها از آمیختن آب شیرین (Apsu) و [[شوراب]](Tiamt) پدید می‌آیند. در اساطیر یونان، «نرسیس» [[مظهر]] آب و پدرش «سیزیف» خدای رودخانه و مادرش «لیریوب» [[الهه]] چشمه‌ساران است. [[یونانیان]] باستان همچنین آیین‌ها و جشن‌هایی مربوط به آب و [[طلب]] [[باران]] داشته‌اند از جمله [[آیین]] «رودها» که در آن اسب‌هایی را زنده در میان امواج می‌افکندند و آنها را به [[خدایان]] دریا تقدیم می‌کردند. در اساطیر [[هندی]] آب مصدرهمه چیز و همه هستی است و خاصیت [[شفابخشی]] دارد. در سنت‌های [[ملل]] اروپایی نیز آب و آیین‌های مربوط به آن سابقه‌ای دراز دارد؛ از جمله می‌توان به وجود چشمه‌های [[شفابخش]] در [[فرانسه]](نظیر چشمه بانوی [[عذرا]] در لورد) اشاره کرد. | |||
در [[ایران]] باستان، آب (پس از آتش) از [[تقدس]] و [[احترام]] ویژه‌ای برخوردار بوده است. در [[اوستا]] به دفعات به جنبه قدسی و حیات‌بخشی و آفرینندگی آب در [[خلقت]] [[گیتی]] اشاره شده است. در اساطیر [[ایرانی]] «آناهیتا»، الهه آب وزنی [[مقدس]] است که «شمار [[گله]] و رمه و مملکت و [[دارایی‌ها]] و [[زمین‌ها]] را فزونی می‌بخشد». [[ایرانیان]] آیین‌های مختلفی هم با محوریت آب داشته‌اند که آب‌پاشی (در [[جشن]] تیرگان) و باران‌خواهی از آن جمله است. در [[فرهنگ]] [[ایرانی]]، آب نماد آغاز [[حیات مادی]] و رمز باروری و زایایی و نشانه [[آگاهی]]، [[روشنایی]] و [[پاکی]] است؛ چنانکه «[[آب حیات]]» را در [[دل]] [[ظلمات]] جست‌وجو می‌کنند و گذر از آب (دریا، رودخانه) به عنوان یک [[آزمون]] (یا «وَر») و مرحله (یا «خوان») شناخته می‌شود. | |||
آب در [[ادیان ابراهیمی]] و [[کتاب‌های مقدس]] نیز جایگاه مهمی دارد. در [[تورات]] آب تسبیح‌گوی ذات خداوندی دانسته شده و چنین گزارش شده که نخست همه افلاک را آب فرا گرفته بود و [[خدا]] [[آسمان]] را ساخت تا آب‌های زیرفلک [[وزیر]] آن را از یکدیگر جدا کند<ref>سفر پیدایش: ۱/۱.</ref>. اِسِنی‌ها از فرقه‌های [[یهودی]] ساکن در ساحل بحرالمیت - که حدود دو قرن پیش از میلاد پدید آمدند و بعدها اکثراً جذب [[مسیحیت]] شدند - روزی چندبار [[غسل]] می‌کردند و از این رو حوض‌های بزرگی ساخته بودند. نزد [[صابئین]] مندایی نیز آب جاری اهمیت بسیاری دارد و آنها معمولاً در کنار رودخانه [[زندگی]] می‌کنند تا بتوانند غسل‌های مربوط به [[اعمال]] [[دینی]] خود را انجام دهند. در [[الهیات]] [[مسیحی]]، آب نخستین مرکز [[روح القدس]] و آفریننده زندگی است. در [[انجیل یوحنا]] آمده است: «هیچ کس نمی‌تواند وارد [[ملکوت]] [[خداوند]] شود، مگر آنکه زاده شود و زادگاه او آب و [[روح]] باشد»<ref>سفر پیدایش: ۳:۵.</ref>. غسل تعمید مشهورترین [[آیین]] مرتبط با آب در مسیحیت است. | |||
در [[اسلام]]، آب به عنوان یکی از مطهرات اصلی [[ارزش]] بالایی دارد. در [[قرآن]] واژه «ماء» (آب) و مشتقات آن ۶۳ بار به کار رفته و مایه و منشأ [[حیات]]<ref>{{متن قرآن|وَجَعَلْنَا مِنَ الْمَاءِ كُلَّ شَيْءٍ حَيٍّ}} «و هر چیز زنده‌ای را از آب پدید آوردیم» سوره انبیاء، آیه ۳۰.</ref> و وسیله [[رفاه]] و بقای [[بشر]]<ref>{{متن قرآن|قُلْ أَرَأَيْتُمْ إِنْ أَصْبَحَ مَاؤُكُمْ غَوْرًا فَمَنْ يَأْتِيكُمْ بِمَاءٍ مَعِينٍ}} «بگو: به من بگویید اگر آب (سرزمین) شما فرو رود چه کسی برای شما آبی روان می‌آورد؟» سوره ملک، آیه ۳۰.</ref> معرفی شده و از بنا شدن [[عرش الهی]] بر آب خبر داده شده است<ref>{{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ وَكَانَ عَرْشُهُ عَلَى الْمَاءِ}} «و اوست که آسمان‌ها و زمین را در شش روز آفرید و اورنگ (فرمانفرمایی) وی بر آب قرار داشت» سوره هود، آیه ۷.</ref>. همچنین در منظومه [[قرآن]]، [[وحی]] و [[باران]] هردو توسط [[خدا]] نازل می‌شوند و از هر دو با صفات«[[رحمت]]» و «[[حیات]] بخشی» یاد شده است. | |||
در [[منابع حدیثی]] به استشفا و [[تبرک]] جستن به آب باران توصیه شده است. در [[فرهنگ اسلامی]]، [[نماز]] مخصوصی برای [[طلب]] باران وجود دارد که از گذشته تا امروز هرازگاه توسط اهالی مناطق مختلف و به [[امامت]] یکی از علمای برجسته آن منطقه، اقامه می‌شود. در [[منابع فقهی]] [[سنی]] و [[شیعه]] هم مباحث مختلفی درباره آب، اقسام آن و [[احکام]] مرتبط با آن از جمله در «کتاب [[طهارت]]» و ذیل احکام [[تطهیر]]، [[وضو]]، [[غسل]] و... آمده است. | |||
در [[فرهنگ]] [[عرفانی]] و تصوف، آب به عنوان رمز، کنایه و [[تمثیل]] کاربردهای متنوع و بسیاری دارد. از جمله از آن به [[علم]] ربانی و [[حکمت]] [[تأویل]] می‌شود و نیز رمزی از [[انبیا]] و [[اولیای الهی]]، [[انسان کامل]]، عالم معنا و [[کلام]] [[معنوی]] (وحی و [[الهام]]) است. [[شیعیان]] [[اسماعیلی]] نیز برای آب معنایی مجازی قائل‌اند و آن را [[نشانه]]«[[علم امام]] و [[حجت]]» می‌دانند. | |||
در برخی وقایع مهم [[تاریخ اسلام]]، آب نقش برجسته‌ای داشته است و به جهت محدودیت منابع آبی در مناطق تحت سکونت [[مسلمانان]] [[صدر اسلام]]، گاهی از آب به عنوان حربه‌ای نظامی در [[جنگ‌ها]] و [[منازعات]] استفاده شده است. از نمونه‌های مشهور این استفاده، محاصره [[عثمان]]، [[جنگ صفین]] و مهمتر از همه [[واقعه عاشورا]] را می‌توان نام برد. به گزارش [[منابع تاریخی]]، در [[سال ۳۵ ق]] جمعی از [[مخالفان]] [[عثمان بن عفان]] - [[خلیفه سوم]] - او را در خانه‌اش محاصره کردند و مانع از رسیدن آب به وی شدند. در [[جنگ صفین]] هم [[معاویه]] میان [[سپاه امام علی]]{{ع}} و چاه‌های آب مانع ایجاد کرد؛ اما [[امام]] پس از رفع آن موانع [[مقابله به مثل]] نکرد. به گزارش [[مقاتل]]، در جریان [[واقعه عاشورا]]، [[عبیدالله بن زیاد]] طی نامه‌ای به [[عمر بن سعد]] [[دستور]] داد مانع دسترسی [[امام حسین]]{{ع}} و یارانش به آب شود و آنها را [[تشنه]] نگاه دارد. در ۷ [[محرم]] [[سال ۶۱ق]]، [[عمرسعد]]، [[عمرو بن حجاج زبیدی]] را همراه ۵۰۰ سوار [[مأمور]] [[نگهبانی]] از [[نهر علقمه]] - شاخه‌ای از رودخانه [[فرات]] - و ممانعت از دسترسی [[یاران امام حسین]]{{ع}} به آن کرد. این محدودیت تا [[روز]] دهم محرم و پایان [[جنگ]] ادامه یافت و از جمله عوامل مؤثر در [[شهادت حسین]]{{ع}} و یارانش بود. در [[روز عاشورا]] [[سپاهیان عمرسعد]] در رجزخوانی‌های خود نیز با اشاره به ممنوعیت آب، می‌کوشیدند بر [[سپاه]] مقابل خود فشار [[روانی]] وارد کنند. از جمله از [[عبدالله بن حصین ازدی]] نقل شده که خطاب به امام حسین{{ع}} گفت: «آیا این آب را می‌بینی که مانند [[قلب]] [[آسمان]] صاف است؟ تو یک قطره از آن را نخواهی چشید تا آنکه از [[تشنگی]] بمیری». امام و یارانش تلاش‌هایی برای [[شکست]] محاصره آب انجام دادند و تا پیش از روز عاشورا، در مواردی هم موفق شدند. مشهورترین این تلاش‌ها عصرگاه روز عاشورا توسط [[عباس بن علی]] انجام شد که به [[شهادت]] وی انجامید. | |||
مجموعه این وقایع سبب شده است در [[فرهنگ شیعی]]، آب و مفاهیم مرتبط با آن در پیوند با [[عاشورا]] وجه نمادین برجسته‌ای پیدا کند. در [[ادبیات]] [[عاشورایی]] و [[مراثی]] و نوحه‌ها، آب و [[عطش]] کاربرد بسیاری دارد. در روضه‌خوانی‌ها، [[تشنگی امام حسین]]{{ع}} و یارانش و [[زنان]] و کودکانشان، مضمون مشترک و جوهر اصلی [[روایت]] تراژیک عاشورا است؛ به ویژه در روایت شهادت فرزند خردسال امام ([[علی اصغر]]) و [[حضرت عباس]]{{ع}} که «سقای تشنگان» نامیده می‌شود. | |||
در آیین‌های [[عزاداری]] هم آب نقش برجسته‌ای دارد؛ تا جایی که برخی [[آیین‌ها]] مانند «[[سقایی]]» در پیوند مستقیم با آب شکل گرفته‌اند. «سقاخانه»ها در [[فرهنگ]] شهری [[ایران]]، مکان‌هایی مقدس‌اند که با [[الهام]] از [[واقعه عاشورا]] و به ویژه نقش سقایی [[حضرت عباس]]{{ع}} [[احداث]] می‌شوند. در نذورات و وقف‌های مربوط به [[امام حسین]]{{ع}} و حضرت عباس{{ع}} آب و منابع تأمین آن به اشکال مختلف کاربرد بسیاری دارد. در برداشت‌های [[عرفانی]] از [[عاشورا]] نیز از [[تشنگی امام حسین]]{{ع}} و یارانش به [[عطش]] [[عاشق]] برای دستیابی به [[آب حیات]] [[جاودانی]] یعنی [[شهادت]] و رسیدن به وصال ولقای [[خدا]] [[تفسیر]] می‌شود. | |||
در فرهنگ [[عامه]]، پیوند [[باور]] به [[تقدس]] آب در ایران باستان و [[ارزش]] آب در [[تاریخ]] و [[فرهنگ شیعه]] به اشکال مختلف نمود و بروز دارد. از جمله می‌توان به محترم داشتن چشمه‌ها و رودخانه‌ها و نامگذاری آنها با اسامی شخصیت‌های مذهبی و [[معصومان]] (نظیر «[[چشمه علی]]») و باور به [[شفابخشی]] آنها، پخت نذوراتی مانند «آش [[باران]]»، برگزاری آیین‌هایی مانند قالی‌شویان در [[مشهد]] اردهال و کاربرد فراوان آب و واژگان و مفاهیم مرتبط با آن در ضرب‌المثل‌ها و کنایات [[ایرانی]] اشاره کرد. همچنین در فرهنگ عامه [[شیعیان]] ایرانی، آب «[[مهریه]] [[حضرت زهرا]]» دانسته می‌شود و مرسوم است که پس از [[نوشیدن آب]] عباراتی مانند «[[سلام بر حسین]]» و «[[لعنت بر یزید]]» می‌گویند.<ref>[[افشین داورپناه|داورپناه، افشین]]، [[آب - داورپناه (مقاله)|مقاله «آب»]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|فرهنگ سوگ شیعی]]، ص ۶۱.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||
==منابع== | ==منابع== | ||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:13681024.jpg|22px]] [[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ عاشورا (کتاب)|'''فرهنگ عاشورا''']] | |||
# [[پرونده:1100827.jpg|22px]] [[افشین داورپناه|داورپناه، افشین]]، [[آب - داورپناه (مقاله)|مقاله «آب»]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|'''فرهنگ سوگ شیعی''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
==پانویس== | ==پانویس== | ||
{{پانویس}} | {{پانویس}} | ||
{{امام حسین}} | {{امام حسین}} | ||
[[رده:واژگان مرتبط با امام حسین]] | [[رده:واژگان مرتبط با امام حسین]] | ||
[[رده:مدخل | [[رده:مدخل]] | ||
[[رده:آب]] | |||