سفر در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

بر اساس [[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَأَنْتُمْ سُكَارَى حَتَّى تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَلَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِي سَبِيلٍ حَتَّى تَغْتَسِلُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا}}<ref>«ای مؤمنان! در حال مستی به نماز رو نیاورید تا هنگامی که دریابید چه می‌گویید و نیز در حال جنابت (به نماز و محل نماز رو نیاورید) مگر رهگذر باشید تا آنکه غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>، مسافران (عابری [[سبیل]]) از [[وجوب]] غسل برای [[نماز]] گزاردن استثنا شده‌اند. تطبیق {{متن قرآن|عَابِرِي سَبِيلٍ}} بر مسافران را برخی، از علی{{ع}} [[روایت]] کرده‌اند.<ref>الدرالمنثور، ج۲، ص۱۶۵.</ref> گرچه مجامع [[روایی]] [[شیعه]] از چنین روایتی تهی است،<ref>آلاء الرحمن، ج۲، ص۱۲۱.</ref> در برخی [[تفاسیر شیعه]] به صورت مرسل گزارش شده است؛<ref>التبیان، ج۳، ص۴۵۸؛ مجمع البیان، ج۳، ص۸۱.</ref>

بر اساس [[روایات]] [[شأن نزول]]، جمع فراوانی از [[سربازان]] [[اسلام]] در [[خواب]] سبکی که در آن میدان بر چشم آنان مسلط شد، محتلم شدند <ref>الکشاف، ج۲، ص۲۰۳؛ الصافی، ج۲، ص۲۷۰-۲۷۱.</ref> و نزول [[اعجازآمیز]] باران، زمینه دستیابی آنان به آب برای غسل جنابت شد و [[پلیدی]] [[شیطانی]] را از آنان زدود. «[[رجز]]»، مانند [[رجس]] به معنای کثافت <ref>تاج العروس، ج۸، ص۶۷، «رجز».</ref> و مصداق آن در آیه، [[منی]] <ref>زبدة البیان، ص۳۱.</ref> یا محتلم شدن <ref>البحر المحیط، ج۵، ص۲۸۳.</ref> یا وسوسه‌هایی بود که پس از احتلام از سوی [[شیطان]] [[القا]] می‌شد که «شما [[گمان]] دارید از [[دوستان]] [[خداوند]] هستید، در حالی که ناچارید با جنابت نماز بگزارید».<ref>الصافی، ج۲، ص۲۷۱.</ref>

[[بیماران]]، مسافران و کسانی که قضای [[حاجت]] کرده یا با [[زنان]] همبستر شده‌اند، اگر برای [[طهارت]] به آب دسترسی نداشته باشند، باید برای [[نماز]] خویش تیمم کنند. در این [[حکم]] اگر چه میان مسافر و غیر مسافر تفاوتی نیست، از آنجا که معمولاً مسافران با بی‌آبی روبه‌رو می‌شوند، در این [[آیه]] مخاطب قرار گرفته‌اند: {{متن قرآن|وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا}}<ref>« اگر بیمار یا در سفر بودید و یا یکی از شما از جای قضای حاجت باز آمد یا با زنان آمیزش کردید و آب نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید و بخشی از رخساره‌ها و دست‌هایتان را با آن مسح کنید که خداوند، در گذرنده‌ای آمرزنده است» سوره نساء، آیه ۴۳.</ref>؛ {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا قُمْتُمْ إِلَى الصَّلَاةِ فَاغْسِلُوا وُجُوهَكُمْ وَأَيْدِيَكُمْ إِلَى الْمَرَافِقِ وَامْسَحُوا بِرُءُوسِكُمْ وَأَرْجُلَكُمْ إِلَى الْكَعْبَيْنِ وَإِنْ كُنْتُمْ جُنُبًا فَاطَّهَّرُوا وَإِنْ كُنْتُمْ مَرْضَى أَوْ عَلَى سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَأَيْدِيكُمْ مِنْهُ مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ وَلِيُتِمَّ نِعْمَتَهُ عَلَيْكُمْ لَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون برای نماز برخاستید چهره و دست‌هایتان را تا آرنج بشویید و بخشی از سرتان را مسح کنید و نیز پاهای خود را تا برآمدگی روی پا و اگر جنب بودید غسل کنید و اگر بیمار یا در سفر بودید و یا از جای قضای حاجت آمدید یا با زنان آمیزش کردید و آبی نیافتید به خاکی پاک تیمّم کنید، با آن بخشی از چهره و دست‌های خود را مسح نمایید، خداوند نمی‌خواهد شما را در تنگنا افکند ولی می‌خواهد شما را پاکیزه گرداند و نعمت خود را بر شما تمام کند باشد که سپاس گزارید» سوره مائده، آیه ۶.</ref> تبدیل حکم [[وضو]] و [[غسل]] به تیمم، از قاعده [[نفی حرج]] برخاسته که در ادامه آیه آمده است: [[خداوند]] می‌خواهد [[نمازگزاران]] را به [[پاکی]] برساند؛ نه آنکه تکلیفی دشوار بر عهده [[مکلفان]] گذارد: {{متن قرآن|مَا يُرِيدُ اللَّهُ لِيَجْعَلَ عَلَيْكُمْ مِنْ حَرَجٍ وَلَكِنْ يُرِيدُ لِيُطَهِّرَكُمْ}}

مسافری که از [[دشمن]] می‌ترسد، نباید گزاردن نماز قصر را [[گناه]] بداند: {{متن قرآن|وَمَنْ يُهَاجِرْ فِي سَبِيلِ اللَّهِ يَجِدْ فِي الْأَرْضِ مُرَاغَمًا كَثِيرًا وَسَعَةً وَمَنْ يَخْرُجْ مِنْ بَيْتِهِ مُهَاجِرًا إِلَى اللَّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ يُدْرِكْهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَى اللَّهِ وَكَانَ اللَّهُ غَفُورًا رَحِيمًا}}<ref>«و هر کس در راه خداوند هجرت گزیند، در زمین سرپناه‌های فراوان و گستردگی (در روزی) خواهد یافت و هر که از خانه خویش برای هجرت به سوی خداوند و پیامبرش برون آید سپس مرگ او را دریابد؛ بی‌گمان پاداش او بر عهده خداوند است و خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نساء، آیه ۱۰۰.</ref> در [[آیات]] بعدی آمده است که پس از [[اطمینان]]، نماز را برپا دارید؛ یعنی آن را کامل بخوانید: {{متن قرآن|فَإِذَا قَضَيْتُمُ الصَّلَاةَ فَاذْكُرُوا اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِكُمْ فَإِذَا اطْمَأْنَنْتُمْ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ إِنَّ الصَّلَاةَ كَانَتْ عَلَى الْمُؤْمِنِينَ كِتَابًا مَوْقُوتًا}}<ref>«و چون نماز را به پایان بردید خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد کنید و چون آرام یافتید نماز را برپا دارید که نماز بر مؤمنان فریضه‌ای است که زمان معیّن دارد» سوره نساء، آیه ۱۰۳.</ref> اطمینان به معنای سکون است <ref>مفردات، ص۵۲۴؛ لسان العرب، ج۱۳، ص۲۶۸، «طمن».</ref> و از وقوع آن بعد از {{متن قرآن|إِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ}} و {{متن قرآن|إِنْ خِفْتُمْ}} می‌توان فهمید که [[آرامش]] مورد نظر، زمانی‌ حاصل می‌شود که [[نمازگزار]]، نه در [[سفر]] و نه در [[ترس]] باشد و گرنه تعبیر {{متن قرآن|فَإِذَا أَمِنْتُمْ}} یا {{متن قرآن|فَإِذَا قَضَيْتُمُ}} متناسب بود.<ref>المنار، ج۵، ص۳۸۲.</ref> [[فقیهان]] [[شیعه]]، برای مسافری که خطر دشمن او را [[تهدید]] نمی‌کند، نیز نماز قصر را [[واجب]] می‌دانند.<ref>زبدة البیان، ص۱۱۹؛ المیزان، ج۵، ص۶۱.</ref> برخی از [[فقهای اهل سنت]] برای مسافری که خطر دشمن او را تهدید نمی‌کند، نماز قصر را [[ممنوع]] <ref>المحرر الوجیز، ج۲، ص۱۰۴.</ref> و برخی لازم شمرده‌اند.<ref>زادالمسیر، ج۱، ص۴۵۹.</ref>

برخی از [[دانشمندان شیعه]] و [[سنی]] بر این باورند که این [[آیات]] ربطی به نماز مسافر نداشته و تنها ناظر به نماز خوف‌اند.<ref>التفسیر الکبیر، ج۱۱، ص۱۹۹-۲۰۰؛ موسوعة الامام الخویی، ج۲۰، ص۶.</ref> براساس این دیدگاه، جمله {{متن قرآن|وَإِذَا كُنتَ فِيهِمْ فَأَقَمْتَ لَهُمُ الصَّلاةَ}} مطلق بوده و تقیید آن به سفر، بی‌دلیل است.<ref>الخلاف، ج۱، ص۶۴۲-۶۴۳؛ منتهی المطلب، ج۱، ص۴۰۴.</ref> براین اساس، ترس در [[وطن]]، در صورت برگزاری نماز به [[جماعت]]، از اسباب «قصر» شمرده می‌شود.<ref>الحدائق، ج۱۱، ص۲۶۵.</ref> [[مخالفان]] این نظر، به [[ارتباط]] تنگاتنگ آن با آیه قبل استناد کرده و آن را ناظر به مسافرانی دانسته‌اند که از [[دشمن]] در هراس‌اند.<ref>ذخیرة المعاد، ج۱، ص۴۰۳؛ الحدائق، ج۱۱، ص۲۶۶.</ref> کسانی که [[حکم]] نماز خوف را در وطن نیز جاری می‌دانند،<ref>الخلاف، ج۱، ص۶۴۳؛ منتهی المطلب، ج۱، ص۴۰۴؛ فتح الباری، ج۲، ص۳۵۷.</ref> باید جمله {{متن قرآن|وَإِذَا ضَرَبْتُمْ فِي الأَرْضِ}} را قید [[غالب]] به شمار آورده و بیانگر تحقق موضوع بدانند <ref>مصباح الفقیه، ج۲، ق ۲، ص۷۱۲.</ref> و کسانی که در سفرهای خالی از ترس، با استناد به این آیه، نماز قصر را لازم می‌دانند،<ref>زبدة البیان، ص۱۱۹؛ ذخیرة المعاد، ج۱، ص۴۰۳؛ المیزان، ج۵، ص۶۱.</ref> باید قید {{متن قرآن|إِنْ خِفْتُمْ}} را برخاسته از وضع مسافران در [[عصر نزول]] بدانند که ترس از دشمن در سفرهایشان، عادی بود.<ref>مجمع البیان، ج۳، ص۱۵۴؛ زادالمسیر، ج۱، ص۴۵۹.</ref> هر دو دسته، بر این [[اتفاق نظر]] دارند که [[اجتماع]] [[سفر]] و ترس، لزومی ندارد <ref>مصباح الفقیه، ج۲، ق ۲، ص۷۱۲.</ref> و هر یک ظاهر آیه را با [[استنباط]] خویش موافق خوانده‌اند.<ref>ذخیره‌المعاد، ج۱، ص۴۰۳؛ موسوعة الامام الخویی، ج ۲۰، ص۶.</ref>

تلاوت قرآن چه به صورت مستقل و چه در ضمن [[نماز]]، رکن اصلی این [[عبادت‌ها]] را تشکیل می‌داد: {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِن ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِّنَ الَّذِينَ مَعَكَ }} [[بسنده کردن]] به مقدار میسور از تلاوت قرآن که [[فرمان خداوند]] به مسافران، بیماران و جهادگران است، در نظر برخی به معنای کاستن از تعداد نمازهاست که در رکعات آن، [[قرآن]] [[تلاوت]] می‌شود و نزد برخی دیگر کاستن از [[خواندن قرآن]]، خارج از نماز است.<ref>مجمع البیان، ج۱۰، ص۵۷۵-۵۷۶.</ref> فعل {{متن قرآن|تَقُومُ}} در آغاز آیه، [[رأی]] نخست را تقویت می‌کند. حاصل اینکه [[التزام]] به [[تأسی]] به پیامبر{{صل}} که در آغاز آیه، مایه [[تمجید]] از برخی [[مسلمانان]] شده، برای مسافران غیر الزامی خوانده شده <ref>نک: التحریر والتنویر، ج۲۹، ص۲۶۰.</ref> و [[زمان]] [[عبادت]] شبانه در [[سفر]]، کاهش یافته است.

بر اساس روایتی، [[رسول خدا]]{{صل}} در راه [[غزوه خیبر]] و نیز در بازگشت از [[فتح مکه]]، روی مرکب، [[نماز]] را پشت به [[کعبه]] و با اشاره خواند.<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۶۳.</ref> در مقابل این نظر، گروهی [[آیه]] را مخصوص [[سفر]] نمی‌دانند؛ زیرا یا آیه را مربوط به [[زمان]] [[رویارویی]] با [[دشمن]] یا هنگام [[ترس]] شدید دانسته <ref>جامع البیان، ج۱، ص۴۰۰.</ref> یا [[نزول آیه]] را پیش از زمانی می‌دانند که کعبه، [[قبله]] شد،<ref>جامع البیان، ج۱، ص۴۰۰.</ref> یا مفاد آیه را این دانسته‌اند که رعایت قبله در همه جا ممکن است و به حاضران در [[مسجدالحرام]] اختصاص ندارد،<ref>زبدة البیان، ص۶۹.</ref> یا آیه را ناظر به کسانی دانسته‌اند که در [[شناخت]] قبله متحیر مانده‌اند.<ref>نورالثقلین، ج۱، ص۱۱۸.</ref> درباره نمازگزاری که از خطری [[هراس]] دارد، رعایت شرط قبله لازم نیست و او باید پیاده یا سواره نماز بگزارد و آن‌گاه که [[امنیت]] یافت، نماز را همان‌گونه که از [[شریعت]] الهی‌آموخته است، انجام دهد: {{متن قرآن|فَإِنْ خِفْتُمْ فَرِجَالًا أَوْ رُكْبَانًا فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَاذْكُرُوا اللَّهَ كَمَا عَلَّمَكُمْ مَا لَمْ تَكُونُوا تَعْلَمُونَ}}<ref>«و اگر در بیم بودید، (نماز خوف را) پیاده یا سواره بجای آورید و چون ایمنی یافتید خداوند را یاد کنید همان‌گونه که آنچه را نمی‌دانستید به شما آموخت» سوره بقره، آیه ۲۳۹.</ref> نمازگزاردن در حالت پیاده، به این معناست که در حالی که بر قدم‌ها راه می‌روند، نماز گزارند.<ref>البحر المحیط، ج۲، ص۵۵۰.</ref> این آیه را برخی به مسافران اختصاص داده و گفته‌اند: معنای {{متن قرآن|فَإِذَا أَمِنْتُمْ}} این است که شخص از سفر بازگشته و به [[اقامتگاه]] خویش رسد.<ref>المحرر الوجیز، ج۱، ص۳۲۵.</ref> در پاسخ آن گفته شده است: اگر چنین بود، تعبیر {{عربی|"فاِذا اقمتُم"}} مناسب بود، نه {{متن قرآن|فَإِذَا أَمِنْتُمْ}}.<ref>جامع البیان، ج۲، ص۳۵۹.</ref> برخی دیگر آیه را به حالت [[جنگ]] مرتبط دانسته <ref>التفسیر الکبیر، ج۶، ص۴۸۹.</ref> و برخی بر تعمیم آن به مسافر و حاضر تصریح کرده‌اند.<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۶۰۱.</ref>

[[مؤمنان]] باید روزهای مشخصی از سال ([[ماه رمضان]]) را، روزه بگیرند؛ اما اگر [[بیمار]] یا در سفر بودند، از روزهای دیگر سال - به [[انتخاب]] خویش - باید روزه گرفته و عدد را کامل سازند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِن قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ أَيَّامًا مَّعْدُودَاتٍ فَمَن كَانَ مِنكُم مَّرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ وَعَلَى الَّذِينَ يُطِيقُونَهُ فِدْيَةٌ طَعَامُ مِسْكِينٍ فَمَن تَطَوَّعَ خَيْرًا فَهُوَ خَيْرٌ لَّهُ وَأَن تَصُومُواْ خَيْرٌ لَّكُمْ إِن كُنتُمْ تَعْلَمُونَ شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِيَ أُنزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِّنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَن شَهِدَ مِنكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَن كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِّنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلاَ يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُواْ الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُواْ اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است چنان که بر پیشینیان شما مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگاری ورزید. روزهایی برشمرده را (روزه بدارید) و از شما هر که بیمار یا در سفر باشد شماری از روزهای دیگر (روزه بر او واجب است) و بر آنان که به دشواری آن را بر می‌تابند (به جای هر روز) جایگزینی است (به اندازه) خوراک مستمندی و هر که خود خواسته، خیری (بیش) دهد، برای او بهتر است. و اگر بدانید روزه داشتن برای شما بهتر است. (روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۳-۱۸۵.</ref> [[بیماری]] و [[مسافرت]]، [[وظیفه]] [[مکلفان]] را از [[روزه]] [[ماه رمضان]] به روزه در دیگر ایام سال، [[تغییر]] داده‌اند، بنابراین مسافر [[حق]] ندارد در ماه رمضان روزه بگیرد.<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۴۹۳.</ref> بسیاری از [[اهل سنت]]، مفاد [[آیه]] را تنها «جواز [[افطار]]» در [[سفر]] دانسته و مسافران را میان روزه گرفتن و ترک آن مخیر خوانده‌اند؛<ref>المغنی، ج۳، ص۳۳؛ المجموع، ج۶، ص۲۶۰؛ نک: المیزان، ج۲، ص۱۱.</ref> ولی جمعی از [[صحابه]]، همعقیده با [[دانشمندان شیعه]]، روزه مسافر را [[باطل]] می‌دانند.<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۴۹۳.</ref> کسی که با انجام دادن [[عمره]] [[تمتع]] به [[حج]] پرداخته است، باید در حدّ امکان، [[قربانی]] کند و اگر نتوانست، سه [[روز]] در [[زمان]] [[حج]] و ۷ روز پس از بازگشت از [[سرزمین]] حج روزه بگیرد، تا ۱۰ روز کامل روزه گرفته باشد. این [[حکم]] را کسانی باید رعایت کنند که [[اهل مکه]] و ناحیه‌های مربوط به آن نباشند: {{متن قرآن|وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref>«و حجّ و عمره را برای خداوند تمام (و کامل) بجا آورید، پس اگر بازداشته شدید؛ از قربانی آنچه دست دهد (قربانی کنید)، و سر نتراشید تا هنگامی که قربانی به قربانگاه خود برسد، و اگر کسی از شما بیمار بود یا در سر آسیبی داشت (و ناچار از تراشیدن سر شد) بر (عهده) او (جایگزینی) است از روزه گرفتن یا صدقه دادن یا قربانی کردن و چون ایمن شدید آنکه از عمره به حجّ تمتّع می‌پردازد آنچه از قربانی دست دهد (قربانی کند)، و هر کس (که قربانی) نیافت روزه سه روز از ایّام حج و هفت روز هنگامی که (از حج) بازگشتید (بر عهده اوست)؛ این ده روز کامل است؛ این (حکم تمتّع) برای کسی است که خانواده‌اش ساکن مکّه نباشند و از خداوند پروا کنید و بدانید که خداوند سخت کیفر است» سوره بقره، آیه ۱۹۶.</ref> تمام [[مسلمانان]] [[اتفاق نظر]] دارند که هرکس کمتر از ۱۲ میل (۲۱ کیلومتر) با [[مسجدالحرام]] فاصله دارد، از حاضران مسجدالحرام شمرده می‌شود.<ref> آلاء الرحمن، ج۱، ص۱۷۴.</ref> غیر آنان، مسافرانی هستند که در صورت حج گزاردن و دسترسی نداشتن به قربانی، باید در [[سفر حج]]، سه روز روزه بگیرند و آن را پس از سفر، با ۷ روز دیگر تلفیق کنند تا جایگزین قربانی گردد.

#«[[نیکی]]» {{متن قرآن|لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَلَكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الْآخِرِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالْكِتَابِ وَالنَّبِيِّينَ وَآتَى الْمَالَ عَلَى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبَى وَالْيَتَامَى وَالْمَسَاكِينَ وَابْنَ السَّبِيلِ وَالسَّائِلِينَ وَفِي الرِّقَابِ وَأَقَامَ الصَّلَاةَ وَآتَى الزَّكَاةَ وَالْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذَا عَاهَدُوا وَالصَّابِرِينَ فِي الْبَأْسَاءِ وَالضَّرَّاءِ وَحِينَ الْبَأْسِ أُولَئِكَ الَّذِينَ صَدَقُوا وَأُولَئِكَ هُمُ الْمُتَّقُونَ}}<ref>«نیکی آن نیست که روی را سوی خاور و باختر بگردانید، بلکه نیکی (از آن) کسی است که به خداوند و روز بازپسین و فرشتگان و کتاب (آسمانی) و پیامبران ایمان آورد و دارایی را با دوست داشتنش به نزدیکان و یتیمان و بیچارگان و به راه‌ماندگان و کمک‌خواهان و در راه (آزادی) بردگان ببخشد و نماز برپا دارد و زکات پردازد و (نیکی از آن) آنان (است) که چون پیمان بندند وفا کنند؛ و به ویژه شکیبایان در سختی و رنج و در هنگامه کارزار، آنها راستگویند و آنانند که به راستی پرهیزگارند» سوره بقره، آیه ۱۷۷.</ref> موظف شده‌اند.

برخورداری از توان بدنی و [[مالی]] برای [[سفر]] به [[مکه]]، از شرایط استطاعت است: {{متن قرآن|فِيهِ آيَاتٌ بَيِّنَاتٌ مَقَامُ إِبْرَاهِيمَ وَمَنْ دَخَلَهُ كَانَ آمِنًا وَلِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ الْبَيْتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَيْهِ سَبِيلًا وَمَنْ كَفَرَ فَإِنَّ اللَّهَ غَنِيٌّ عَنِ الْعَالَمِينَ}}<ref>«در آن نشانه‌هایی روشن (چون) مقام ابراهیم وجود دارد و هر که در آن در آید در امان است و حجّ این خانه برای خداوند بر عهده مردمی است که بدان راهی توانند جست؛ و هر که انکار کند (بداند که) بی‌گمان خداوند از جهانیان بی‌نیاز است» سوره آل عمران، آیه ۹۷.</ref> براساس برخی [[روایات]]، استطاعت به داشتن زاد و راحله (توشه و مرکب) معنا شده است.<ref>کنزالعرفان، ج۱، ص۲۶۳.</ref> در پاسخ به [[دعوت]] [[ابراهیم]]{{ع}} یا [[رسول خدا]]{{صل}} [[مردم]] پیاده و سواره از بزرگراه‌هایی که در احاطه کوهستان‌هایند و مسافتی طولانی دارند، به [[حج]] رو می‌آورند: {{متن قرآن|وَأَذِّنْ فِي النَّاسِ بِالْحَجِّ يَأْتُوكَ رِجَالًا وَعَلَى كُلِّ ضَامِرٍ يَأْتِينَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِيقٍ}}<ref>«و در میان مردم به حجّ بانگ بردار تا پیاده و سوار بر هر شتر تکیده‌ای که از هر راه دوری می‌رسند، نزد تو آیند» سوره حج، آیه ۲۷.</ref> [[خانه خدا]] برای مردم مکان بازگشت است: {{متن قرآن|وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که خانه (کعبه) را برای مردم جای بازگشت و امن کردیم و (گفتیم) از «مقام ابراهیم» نمازگاه گزینید و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه مرا برای طواف‌کنندگان (مسافر) و مجاوران (حرم) و رکوع‌کنندگان سجده‌گزار، پاکیزه بدارید» سوره بقره، آیه ۱۲۵.</ref> مسافران در [[مسجد الحرام]] با [[اهل مکه]] برابرند و هر دو باید بتوانند در آن [[عبادت]] کنند: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا وَيَصُدُّونَ عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَالْمَسْجِدِ الْحَرَامِ الَّذِي جَعَلْنَاهُ لِلنَّاسِ سَوَاءً الْعَاكِفُ فِيهِ وَالْبَادِ وَمَنْ يُرِدْ فِيهِ بِإِلْحَادٍ بِظُلْمٍ نُذِقْهُ مِنْ عَذَابٍ أَلِيمٍ}}<ref>«بی‌گمان به کسانی که کفر ورزیده‌اند و (مردم را) از راه خداوند و از مسجد الحرام- که آن را برای بومی و غیر بومی یکسان قرار داده‌ایم- باز می‌دارند و (نیز) به هر کس که در آن از سر ستم آهنگ کژروی  کند، از عذابی دردناک می‌چشانیم» سوره حج، آیه ۲۵.</ref> و کسی نباید به مسافرانی که برای دستیابی به [[نعمت‌های الهی]] و [[خشنودی]] او آن دیار را قصد کرده‌اند، [[بی‌احترامی]] کند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تُحِلُّوا شَعَائِرَ اللَّهِ وَلَا الشَّهْرَ الْحَرَامَ وَلَا الْهَدْيَ وَلَا الْقَلَائِدَ وَلَا آمِّينَ الْبَيْتَ الْحَرَامَ يَبْتَغُونَ فَضْلًا مِنْ رَبِّهِمْ وَرِضْوَانًا وَإِذَا حَلَلْتُمْ فَاصْطَادُوا وَلَا يَجْرِمَنَّكُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ أَنْ صَدُّوكُمْ عَنِ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ أَنْ تَعْتَدُوا وَتَعَاوَنُوا عَلَى الْبِرِّ وَالتَّقْوَى وَلَا تَعَاوَنُوا عَلَى الْإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ وَاتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref>«ای مؤمنان! (حرمت) شعائر خداوند را و نیز (حرمت) ماه حرام و قربانی‌های بی‌نشان و قربانی‌های دارای گردن‌بند و (حرمت) زیارت‌کنندگان بیت الحرام را که بخشش و خشنودی پروردگارشان را می‌جویند؛ نشکنید و چون از احرام خارج شدید می‌توانید شکار کنید و نباید دشمنی با گروهی که شما را از (ورود به) مسجد الحرام باز داشتند، وادارد که به تجاوز دست یازید؛ و یکدیگر را در نیکی و پرهیزگاری یاری کنید و در گناه و تجاوز یاری نکنید و از خداوند پروا کنید، بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره مائده، آیه ۲.</ref> مسافران نیز نباید حیوانات خشکی را در حال [[احرام]]، شکار کنند. آری، شکار حیوانات دریایی برای کاروانیان و دیگران رواست: {{متن قرآن|أُحِلَّ لَكُمْ صَيْدُ الْبَحْرِ وَطَعَامُهُ مَتَاعًا لَكُمْ وَلِلسَّيَّارَةِ وَحُرِّمَ عَلَيْكُمْ صَيْدُ الْبَرِّ مَا دُمْتُمْ حُرُمًا وَاتَّقُوا اللَّهَ الَّذِي إِلَيْهِ تُحْشَرُونَ}}<ref>«شکار دریا و خوراک آن بر شما حلال است تا شما و کاروانیان را بهره‌ای باشد و شکار خشکی تا در احرامید بر شما حرام است و از خداوند که به سوی وی گرد آورده می‌شوید پروا کنید» سوره مائده، آیه ۹۶.</ref> مسافری که حج [[تمتع]] به جا آورده و به [[قربانی]] دسترسی ندارد، باید سه [[روز]] در [[حج]] و ۷ [[روز]] در [[وطن]] [[روزه]] بگیرد: {{متن قرآن|فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ }}<ref> سوره بقره، آیه ۱۹۶.</ref> برخی [[مفسران]] در فرق {{متن قرآن|لِلطَّائِفِينَ}} و {{متن قرآن|الْعَاكِفِينَ}} در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذْ جَعَلْنَا الْبَيْتَ مَثَابَةً لِلنَّاسِ وَأَمْنًا وَاتَّخِذُوا مِنْ مَقَامِ إِبْرَاهِيمَ مُصَلًّى وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که خانه (کعبه) را برای مردم جای بازگشت و امن کردیم و (گفتیم) از «مقام ابراهیم» نمازگاه گزینید و به ابراهیم و اسماعیل سفارش کردیم که خانه مرا برای طواف‌کنندگان (مسافر) و مجاوران (حرم) و رکوع‌کنندگان سجده‌گزار، پاکیزه بدارید» سوره بقره، آیه ۱۲۵.</ref> گفته‌اند: «عاکفین» اقامت‌کنندگان در مکه‌اند و «طائفین» کسانی‌اند که از افق‌های دیگر به [[مکه]] می‌آیند.<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۳۸۵؛ فقه القرآن، ج۱، ص۲۹۰.</ref> بر اساس این معنا، [[ابراهیم]]{ع}} و [[اسماعیل]]{{ع}} [[مأموریت]] یافتند، [[بیت اللّه]] را برای مسافران و [[اهل مکه]] [[پاکیزه]] نگه دارند: {{متن قرآن|وَعَهِدْنَا إِلَى إِبْرَاهِيمَ وَإِسْمَاعِيلَ أَنْ طَهِّرَا بَيْتِيَ لِلطَّائِفِينَ وَالْعَاكِفِينَ وَالرُّكَّعِ السُّجُودِ}}

[[مسلمانان]] باید همواره ابزار [[دفاع]] خویش را در دسترس داشته و به اقتضای خطر [[دشمن]]، دسته دسته یا با [[بسیج]] همه نیروها راه [[نبرد]] را در پیش گیرند: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا خُذُوا حِذْرَكُمْ فَانْفِرُوا ثُبَاتٍ أَوِ انْفِرُوا جَمِيعًا}}<ref>«ای مؤمنان! آمادگی‌تان  را حفظ کنید و دسته دسته یا همگان با هم (برای جهاد) به راه افتید» سوره نساء، آیه ۷۱.</ref> [[بدیهی]] است مراد از حرکت دسته‌جمعی به سوی دشمن، روانه شدن همه [[سربازان]] [[جنگی]]، با هم است وگرنه [[مؤمنان]] از سفر همگانی به میدان نبرد [[نهی]] شده‌اند:{{متن قرآن|وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً }}<ref>«و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند» سوره توبه، آیه ۱۲۲.</ref>.<ref>مجمع البیان، ج۵، ص۱۲۶؛ [[تفسیر]] [[بغوی]]، ج۲، ص۴۰۳؛ [[المیزان]]، ج۹، ص۴۰۴.</ref>؛ زیرا باید جمعی از آنان برای کسب [[دانش]] [[دین]]، رهسپار مراکز [[علمی]] گردند: {{متن قرآن|فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ}}

[[مسلمانی]] که در سفر مرگش فرا رسیده و می‌خواهد وصیت کند، اگر به دو [[شاهد]] [[مسلمان]] دسترسی ندارد که آنان را [[گواه]] وصیت خویش سازد، از غیر مسلمانان نیز می‌تواند شاهد بگیرد: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا شَهَادَةُ بَيْنِكُمْ إِذَا حَضَرَ أَحَدَكُمُ الْمَوْتُ حِينَ الْوَصِيَّةِ اثْنَانِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ أَوْ آخَرَانِ مِنْ غَيْرِكُمْ إِنْ أَنْتُمْ ضَرَبْتُمْ فِي الْأَرْضِ فَأَصَابَتْكُمْ مُصِيبَةُ الْمَوْتِ تَحْبِسُونَهُمَا مِنْ بَعْدِ الصَّلَاةِ فَيُقْسِمَانِ بِاللَّهِ إِنِ ارْتَبْتُمْ لَا نَشْتَرِي بِهِ ثَمَنًا وَلَوْ كَانَ ذَا قُرْبَى وَلَا نَكْتُمُ شَهَادَةَ اللَّهِ إِنَّا إِذًا لَمِنَ الْآثِمِينَ}}<ref>«ای مؤمنان! چون مرگ یکی از شما در رسد گواه گرفتن میان شما هنگام وصیت، (گواهی) دو (مرد) دادگر از شما (مسلمانان) است و اگر سفر کردید و مصیبت مرگ گریبان شما را گرفت (و گواه مسلمان نیافتید) دو گواه دیگر از غیر شما (مسلمانان) است و اگر (به آنها) شک دارید آنان را تا پس از نماز باز دارید آنگاه سوگند به خداوند خورند که: ما آن (گواهی خود) را به هیچ بهایی نمی‌فروشیم هرچند (درباره) خویشاوندان (ما) باشد و گواهی (در پیشگاه) خداوند را پنهان نمی‌داریم که اگر بداریم از گناهکاران خواهیم بود» سوره مائده، آیه ۱۰۶.</ref>

ثبت مبلغ و مدت وام، توصیه اکیدی است که طولانی‌ترین [[آیه قرآن]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چون وامی تا سرآمدی معیّن میان شما برقرار شد، آن را به نوشته آورید و باید نویسنده‌ای میان شما دادگرانه بنویسد و هیچ نویسنده‌ای نباید از نوشتن به گونه‌ای که خداوند بدو آموخته است سر، باز زند پس باید بنویسد و آنکه وامدار است باید املا کند و از خداوند، پروردگار خویش، پروا بدارد و چیزی از آن کم ننهد و امّا اگر وامدار، کم خرد یا ناتوان باشد یا نتواند املا کند باید سرپرست او دادگرانه املا کند و دو تن از مردانتان را نیز گواه بگیرید و اگر دو مرد نباشند یک مرد و دو زن از گواهان مورد پسند خود (گواه بگیرید) تا اگر یکی از آن دو زن از یاد برد دیگری به یاد او آورد و چون گواهان (برای گواهی) فرا خوانده شوند نباید سر، باز زنند و تن نزنید از اینکه آن (وام) را چه خرد و چه کلان به سر رسید آن بنویسید، این نزد خداوند دادگرانه‌تر و برای گواه‌گیری، استوارتر و به اینکه دچار تردید نگردید، نزدیک‌تر است؛ مگر داد و ستدی نقد باشد که (دست به دست) میان خود می‌گردانید پس گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید و چون داد و ستد می‌کنید گواه بگیرید؛ و نویسنده و گواه نباید زیان بینند و اگر چنین کنید (نشان) نافرمانی شماست و از خداوند پروا کنید؛ و خداوند به شما آموزش می‌دهد؛ و خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref> به آن پرداخته است. آیه پس از آن، مسافران را در صورتی که نویسنده‌ای برای ثبت وام خویش نیابند، به رهن گرفتن از بدهکار توصیه می‌کند. این توصیه تا زمانی است که یکدیگر را [[امین]] ندانند و گرنه نیازی به ثبت کردن یا رهن گرفتن نیست و باید بدانند [[خیانت]] در [[امانت]] و [[کتمان]] [[حقیقت]]، تنها از کسانی سر می‌زند که دلی [[گنهکار]] دارند و بی‌تقوایی آنان، کیفرهای [[الهی]] را در پی خواهد داشت: {{متن قرآن|وَإِنْ كُنْتُمْ عَلَى سَفَرٍ وَلَمْ تَجِدُوا كَاتِبًا فَرِهَانٌ مَقْبُوضَةٌ فَإِنْ أَمِنَ بَعْضُكُمْ بَعْضًا فَلْيُؤَدِّ الَّذِي اؤْتُمِنَ أَمَانَتَهُ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا تَكْتُمُوا الشَّهَادَةَ وَمَنْ يَكْتُمْهَا فَإِنَّهُ آثِمٌ قَلْبُهُ وَاللَّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ عَلِيمٌ}}<ref>«و اگر در سفر بودید و نویسنده‌ای نیافتید، (سند شما) گروهایی است دریافت شده و اگر (بدون گرو) یکی از شما دیگری را (بر دارایی خود) امین دانست، آنکه امین دانسته شده است، باید امانت وی را بازگرداند و از خداوند- پروردگار خویش- پروا کند و گواهی را پنهان مدارید» سوره بقره، آیه ۲۸۳.</ref>

[[دین‌شناسی]]، [[واجب کفایی]] است <ref>ذکری، ج۱، ص۴۱.</ref> و این [[حکم]] به [[شناخت]] [[فقه]] اختصاص ندارد،<ref>المیزان، ج۹، ص۴۰۴.</ref> بلکه هر هشداری را که برای [[مردم]] مایه [[مراقبت]] باشد نیز در بر می‌گیرد. باید از هر گروه، فرد یا افرادی، برای کسب [[دانش]] [[دینی]] راهی سفر گردند: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنْفِرُوا كَافَّةً فَلَوْلَا نَفَرَ مِنْ كُلِّ فِرْقَةٍ مِنْهُمْ طَائِفَةٌ لِيَتَفَقَّهُوا فِي الدِّينِ وَلِيُنْذِرُوا قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُوا إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ}}<ref>«و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند» سوره توبه، آیه ۱۲۲.</ref> «[[طائفه]]» به معنای [[جماعت]] و کمترین عدد آنان، سه نفر است؛ ولی گاه به یک یا دو نفر نیز اطلاق شده است.<ref>المصباح، فیومی، ج۲، ص۳۸۱، «طوف».</ref>

کسانی که با رویگردانی از [[دین خدا]] و ترک [[شعائر]] دینی به خود [[ستم]] کرده‌اند،<ref> المیزان، ج۵، ص۴۹.</ref> در صورتی می‌توانند [[جبر]] [[محیط]] را عذر قرار دهند که [[تغییر]] یا خروج از محل سکونت خود مقدورشان نباشد و گرنه [[واجب]] است آنجا را ترک کرده و [[سرزمین]] دیگری را برگزینند. ادعای [[استضعاف]] از هرکسی پذیرفته نیست. کسی که بتواند [[هجرت]] کند، اگر با ترک [[سفر]]، بر [[گناه]] خود بماند، به [[دوزخ]] [[تهدید]] شده است: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِيمَ كُنْتُمْ قَالُوا كُنَّا مُسْتَضْعَفِينَ فِي الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَكُنْ أَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فِيهَا فَأُولَئِكَ مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِيرًا}}<ref>«از کسانی که فرشتگان جانشان را در حال ستم به خویش می‌گیرند، می‌پرسند: در چه حال بوده‌اید؟ می‌گویند: ما ناتوان شمرده‌شدگان روی زمین بوده‌ایم. می‌گویند: آیا زمین خداوند (آن‌قدر) فراخ نبود که در آن هجرت کنید؟ بنابراین، سرای (پایانی) اینان دوزخ است و بد پایانه‌ای است» سوره نساء، آیه ۹۷.</ref>.