سوره بقره در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها
←سوره بقره در دانشنامه معاصر قرآن کریم
| خط ۱۴۵: | خط ۱۴۵: | ||
==سوره بقره در دانشنامه معاصر قرآن کریم== | ==سوره بقره در دانشنامه معاصر قرآن کریم== | ||
دومین [[سوره]] [[قرآن]] و هشتاد و ششمین آن در [[ترتیب نزول]]، نازل شده در [[مدینه]]، با محتوای هادی بودن قرآن و [[پیامبر اکرم]]{{صل}}. [[سوره بقره]] دومین سوره قرآن، دارای ۲۸۶ [[آیه]] و ۶۱۴۳ کلمه است. در ترتیب نزول [[سوره‌ها]]، هشتاد و ششمین سوره است که بعد از [[سوره مطففین]] و قبل از [[آل عمران]] نازل شده است<ref>التمهید، ج۱، ص۱۳۷.</ref>. در ترتیب فعلی قرآن، دومین سوره به شمار می‌آید. اولین سوره‌ای است که در مدینه بر پیامبر اکرم{{صل}} نازل شده است. روایاتی که [[اسباب نزول]] را بیان می‌کند نیز [[مدنی]] بودن آن را [[تأیید]] می‌کند<ref>اسباب النزول، ص۱۳؛ تفسیر قرآن مهر، ج۱، ص۱۵۳.</ref>. | دومین [[سوره]] [[قرآن]] و هشتاد و ششمین آن در [[ترتیب نزول]]، نازل شده در [[مدینه]]، با محتوای هادی بودن قرآن و [[پیامبر اکرم]]{{صل}}. | ||
سوره بقره طولانی‌ترین سوره [[قرآن کریم]] است که حدود دو جزء و نیم از سی جزء قرآن را شامل می‌شود. بزرگ‌ترین [[آیه قرآن]] به نام آیه «[[دین]]» در این سوره است<ref> | |||
[[سوره بقره]] دومین سوره قرآن، دارای ۲۸۶ [[آیه]] و ۶۱۴۳ کلمه است. در ترتیب نزول [[سوره‌ها]]، هشتاد و ششمین سوره است که بعد از [[سوره مطففین]] و قبل از [[آل عمران]] نازل شده است<ref>التمهید، ج۱، ص۱۳۷.</ref>. در ترتیب فعلی قرآن، دومین سوره به شمار می‌آید. | |||
اولین سوره‌ای است که در مدینه بر پیامبر اکرم{{صل}} نازل شده است. روایاتی که [[اسباب نزول]] را بیان می‌کند نیز [[مدنی]] بودن آن را [[تأیید]] می‌کند<ref>اسباب النزول، ص۱۳؛ تفسیر قرآن مهر، ج۱، ص۱۵۳.</ref>. | |||
سوره بقره طولانی‌ترین سوره [[قرآن کریم]] است که حدود دو جزء و نیم از سی جزء قرآن را شامل می‌شود. بزرگ‌ترین [[آیه قرآن]] به نام آیه «[[دین]]» در این سوره است {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِذَا تَدَايَنْتُمْ بِدَيْنٍ إِلَى أَجَلٍ مُسَمًّى فَاكْتُبُوهُ وَلْيَكْتُبْ بَيْنَكُمْ كَاتِبٌ بِالْعَدْلِ وَلَا يَأْبَ كَاتِبٌ أَنْ يَكْتُبَ كَمَا عَلَّمَهُ اللَّهُ فَلْيَكْتُبْ وَلْيُمْلِلِ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ وَلْيَتَّقِ اللَّهَ رَبَّهُ وَلَا يَبْخَسْ مِنْهُ شَيْئًا فَإِنْ كَانَ الَّذِي عَلَيْهِ الْحَقُّ سَفِيهًا أَوْ ضَعِيفًا أَوْ لَا يَسْتَطِيعُ أَنْ يُمِلَّ هُوَ فَلْيُمْلِلْ وَلِيُّهُ بِالْعَدْلِ وَاسْتَشْهِدُوا شَهِيدَيْنِ مِنْ رِجَالِكُمْ فَإِنْ لَمْ يَكُونَا رَجُلَيْنِ فَرَجُلٌ وَامْرَأَتَانِ مِمَّنْ تَرْضَوْنَ مِنَ الشُّهَدَاءِ أَنْ تَضِلَّ إِحْدَاهُمَا فَتُذَكِّرَ إِحْدَاهُمَا الْأُخْرَى وَلَا يَأْبَ الشُّهَدَاءُ إِذَا مَا دُعُوا وَلَا تَسْأَمُوا أَنْ تَكْتُبُوهُ صَغِيرًا أَوْ كَبِيرًا إِلَى أَجَلِهِ ذَلِكُمْ أَقْسَطُ عِنْدَ اللَّهِ وَأَقْوَمُ لِلشَّهَادَةِ وَأَدْنَى أَلَّا تَرْتَابُوا إِلَّا أَنْ تَكُونَ تِجَارَةً حَاضِرَةً تُدِيرُونَهَا بَيْنَكُمْ فَلَيْسَ عَلَيْكُمْ جُنَاحٌ أَلَّا تَكْتُبُوهَا وَأَشْهِدُوا إِذَا تَبَايَعْتُمْ وَلَا يُضَارَّ كَاتِبٌ وَلَا شَهِيدٌ وَإِنْ تَفْعَلُوا فَإِنَّهُ فُسُوقٌ بِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَيُعَلِّمُكُمُ اللَّهُ وَاللَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«ای مؤمنان! چون وامی تا سرآمدی معیّن میان شما برقرار شد، آن را به نوشته آورید و باید نویسنده‌ای میان شما دادگرانه بنویسد و هیچ نویسنده‌ای نباید از نوشتن به گونه‌ای که خداوند بدو آموخته است سر، باز زند پس باید بنویسد و آنکه وامدار است باید املا کند و از خداوند، پروردگار خویش، پروا بدارد و چیزی از آن کم ننهد و امّا اگر وامدار، کم خرد یا ناتوان باشد یا نتواند املا کند باید سرپرست او دادگرانه املا کند و دو تن از مردانتان را نیز گواه بگیرید و اگر دو مرد نباشند یک مرد و دو زن از گواهان مورد پسند خود (گواه بگیرید) تا اگر یکی از آن دو زن از یاد برد دیگری به یاد او آورد و چون گواهان (برای گواهی) فرا خوانده شوند نباید سر، باز زنند و تن نزنید از اینکه آن (وام) را چه خرد و چه کلان به سر رسید آن بنویسید، این نزد خداوند دادگرانه‌تر و برای گواه‌گیری، استوارتر و به اینکه دچار تردید نگردید، نزدیک‌تر است؛ مگر داد و ستدی نقد باشد که (دست به دست) میان خود می‌گردانید پس گناهی بر شما نیست که آن را ننویسید و چون داد و ستد می‌کنید گواه بگیرید؛ و نویسنده و گواه نباید زیان بینند و اگر چنین کنید (نشان) نافرمانی شماست و از خداوند پروا کنید؛ و خداوند به شما آموزش می‌دهد؛ و خداوند به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۸۲.</ref>. | |||
با فضیلت‌ترین آیه قرآن به نام «[[آیة الکرسی]]» نیز در این سوره است {{متن قرآن|اللَّهُ لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ لَا تَأْخُذُهُ سِنَةٌ وَلَا نَوْمٌ لَهُ مَا فِي السَّمَاوَاتِ وَمَا فِي الْأَرْضِ مَنْ ذَا الَّذِي يَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ يَعْلَمُ مَا بَيْنَ أَيْدِيهِمْ وَمَا خَلْفَهُمْ وَلَا يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِنْ عِلْمِهِ إِلَّا بِمَا شَاءَ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضَ وَلَا يَئُودُهُ حِفْظُهُمَا وَهُوَ الْعَلِيُّ الْعَظِيمُ}}<ref>«خداوند است که هیچ خدایی جز آن زنده پایدار نیست که او را چرت و خواب فرا نمی‌گیرد، همه آنچه در آسمان‌ها و زمین است از آن اوست، کیست که جز به اذن وی نزد او شفاعت آورد؛ به آشکار و پنهان آنان داناست و آنان بر چیزی از دانش وی جز آنچه او بخواهد چیرگی ندارند؛ اریکه او گستره آسمان‌ها و زمین است و نگاهداشت آنها بر وی دشوار نیست و او فرازمند سترگ است» سوره بقره، آیه ۲۵۵.</ref>. | |||
از دیگر [[آیات]] برجسته سوره بقره آیه {{متن قرآن|آمَنَ الرَّسُولُ بِمَا أُنْزِلَ إِلَيْهِ مِنْ رَبِّهِ وَالْمُؤْمِنُونَ كُلٌّ آمَنَ بِاللَّهِ وَمَلَائِكَتِهِ وَكُتُبِهِ وَرُسُلِهِ لَا نُفَرِّقُ بَيْنَ أَحَدٍ مِنْ رُسُلِهِ وَقَالُوا سَمِعْنَا وَأَطَعْنَا غُفْرَانَكَ رَبَّنَا وَإِلَيْكَ الْمَصِيرُ}}<ref>«این پیامبر به آنچه از (سوی) پروردگارش به سوی او فرو فرستاده‌اند، ایمان دارد و همه مؤمنان به خداوند و فرشتگانش و کتاب‌هایش و پیامبرانش، ایمان دارند (و می‌گویند) میان هیچ یک از پیامبران وی، فرق نمی‌نهیم و می‌گویند: شنیدیم و فرمان بردیم؛ پروردگارا! آمرزش تو را (می‌جوییم) و بازگشت (هر چیز) به سوی توست» سوره بقره، آیه ۲۸۵.</ref> و {{متن قرآن|لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا لَهَا مَا كَسَبَتْ وَعَلَيْهَا مَا اكْتَسَبَتْ رَبَّنَا لَا تُؤَاخِذْنَا إِنْ نَسِينَا أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَاعْفُ عَنَّا وَاغْفِرْ لَنَا وَارْحَمْنَا أَنْتَ مَوْلَانَا فَانْصُرْنَا عَلَى الْقَوْمِ الْكَافِرِينَ}}<ref>«خداوند به هیچ کس جز (برابر با) توانش تکلیف نمی‌کند: هر کس آنچه نیکی ورزیده به سود خود و آنچه بدی کرده است به زیان خویش است؛ پروردگارا! اگر فراموش کردیم یا لغزیدیم بر ما مگیر، پروردگارا! بر دوش ما بار گران مگذار چنان که بر دوش پیشینیان ما نهادی؛ پروردگارا! چیزی که در توان ما نیست بر گرده ما منه و از ما درگذر و ما را بیامرز و بر ما ببخشای؛ تو سرور مایی، پس ما را بر گروه کافران پیروز فرما» سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref> که «[[آیه آمن الرسول]]» است که در [[روایات]] از آن به گنج عرشی تعبیر شده است <ref>تفسیر العیاشی، ج۱، ص۱۳۶.</ref>. | |||
سوره بقره مشتمل بر آیاتی است که بر اثر اهمیت و کاربرد فراوان از [[شهرت]] خاصی برخوردار شده است؛ به گونه‌ای که ۳۱ آیه از آیات آن در شمار [[آیات نامدار]] ذکر شده است. | |||
نام‌گذاری این سوره به سوره بقره به خاطر داستان گاو [[بنی‌اسرائیل]] است که فقط در این سوره از قرآن و به تفصیل مطرح شده است. | نام‌گذاری این سوره به سوره بقره به خاطر داستان گاو [[بنی‌اسرائیل]] است که فقط در این سوره از قرآن و به تفصیل مطرح شده است. | ||
برای این سوره اسامی دیگری مثل [[سید]] قرآن، [[سنام]]، [[فسطاط]] و زهرا، ذکر شده است که این اسامی به نوعی [[فضیلت]] و [[عظمت]] این سوره را بیان می‌کند. | برای این سوره اسامی دیگری مثل [[سید]] قرآن، [[سنام]]، [[فسطاط]] و زهرا، ذکر شده است که این اسامی به نوعی [[فضیلت]] و [[عظمت]] این سوره را بیان می‌کند. | ||
در فضیلت و عظمت این سوره، روایات فراوانی ذکر شده است. پیامبر اکرم{{صل}} به [[ابی بن کعب]] فرمودند: «[[پاداش]] [[قرائت]]سوره بقره، [[درود]] و [[رحمت الهی]] و پاداشی مساوی با پاداش یک سال [[مرزبانی]] در [[راه خدا]] است. یک سالی که در طول آن، اصلاً [[خوف]] از [[دشمن]] از او زائل نشده باشد. ای اُبی، [[مسلمانان]] را به فراگیری این [[سوره]] فراخوان که در فراگیری‌اش [[برکت]] و در ترک آن [[حسرت]] است و بطله توان آن را ندارند. عرض کردم: بطله چه کسانی هستند؟ فرمود: ساحرها»<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۱۱۱.</ref>. | در فضیلت و عظمت این سوره، روایات فراوانی ذکر شده است. پیامبر اکرم{{صل}} به [[ابی بن کعب]] فرمودند: «[[پاداش]] [[قرائت]]سوره بقره، [[درود]] و [[رحمت الهی]] و پاداشی مساوی با پاداش یک سال [[مرزبانی]] در [[راه خدا]] است. یک سالی که در طول آن، اصلاً [[خوف]] از [[دشمن]] از او زائل نشده باشد. ای اُبی، [[مسلمانان]] را به فراگیری این [[سوره]] فراخوان که در فراگیری‌اش [[برکت]] و در ترک آن [[حسرت]] است و بطله توان آن را ندارند. عرض کردم: بطله چه کسانی هستند؟ فرمود: ساحرها»<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۱۱۱.</ref>. | ||
در [[روایت]] است که: «[[سید]] روزها [[روز جمعه]] و سید سخن‌ها [[قرآن]] و سید قرآن [[سوره بقره]] و سید سوره بقره، [[آیة الکرسی]] است»<ref>مستدرک الوسائل، ج۴، ص۳۳۶.</ref>. | |||
سید قرآن بودن این سوره به این جهت است که سید هر قومی، [[هدایت]] آن [[قوم]] را به عهده دارد و این سوره نقش مهمی در [[هدایت مردم]] به سوی [[امامان معصوم]]{{عم}} دارد و شرایط [[هادیان]] و [[پیشوایان]] [[جامعه اسلامی]] را دقیق بیان می‌کند<ref>تفسیر انوار ثقلین، ج۲، ص۷۱.</ref>. در روایت دیگری [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمود: هر چیزی دارای قسمت برجسته و ممتازی است و قسمت ممتاز و برجسته قرآن سوره بقره است<ref>مصباح کفعمی، ص۳۴۸.</ref>. | در [[روایت]] است که: «[[سید]] روزها [[روز جمعه]] و سید سخن‌ها [[قرآن]] و سید قرآن [[سوره بقره]] و سید سوره بقره، [[آیة الکرسی]] است»<ref>مستدرک الوسائل، ج۴، ص۳۳۶.</ref>. سید قرآن بودن این سوره به این جهت است که سید هر قومی، [[هدایت]] آن [[قوم]] را به عهده دارد و این سوره نقش مهمی در [[هدایت مردم]] به سوی [[امامان معصوم]]{{عم}} دارد و شرایط [[هادیان]] و [[پیشوایان]] [[جامعه اسلامی]] را دقیق بیان می‌کند<ref>تفسیر انوار ثقلین، ج۲، ص۷۱.</ref>. | ||
در روایت دیگری [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمود: هر چیزی دارای قسمت برجسته و ممتازی است و قسمت ممتاز و برجسته قرآن سوره بقره است<ref>مصباح کفعمی، ص۳۴۸.</ref>. | |||
در روایت دیگری پیامبر اکرم{{صل}} فرمود: سوره‌ای که داستان بقره در آن مذکور است، [[خیمه]] قرآن است؛ پس آن را بیاموزید که [[آموختن]] آن برکت است و ترک آن حسرت و بطله [[طاقت]] شنیدن آن ندارند. عرض کردند: ای [[رسول خدا]]، بطله چیست؟ فرمود: [[ساحران]]<ref>منهج الصادقین، ج۲، ص۱۶۵.</ref>. | در روایت دیگری پیامبر اکرم{{صل}} فرمود: سوره‌ای که داستان بقره در آن مذکور است، [[خیمه]] قرآن است؛ پس آن را بیاموزید که [[آموختن]] آن برکت است و ترک آن حسرت و بطله [[طاقت]] شنیدن آن ندارند. عرض کردند: ای [[رسول خدا]]، بطله چیست؟ فرمود: [[ساحران]]<ref>منهج الصادقین، ج۲، ص۱۶۵.</ref>. | ||
همچنین پیامبر اکرم{{صل}} فرمود: خالی‌ترین [[خانه‌ها]] از خیر و برکت، خانه‌ای است که در آن سوره بقره که [[فسطاط]] قرآن است خوانده نمی‌شود<ref>روض الجنان، ج۱، ص۹۲.</ref>. | همچنین پیامبر اکرم{{صل}} فرمود: خالی‌ترین [[خانه‌ها]] از خیر و برکت، خانه‌ای است که در آن سوره بقره که [[فسطاط]] قرآن است خوانده نمی‌شود<ref>روض الجنان، ج۱، ص۹۲.</ref>. | ||
پیامبر اکرم{{صل}} به جوان‌ترین فرد یک [[لشکر]] بر اثر فراگیری سوره بقره، سمت [[فرماندهی]] لشکر را داد. روایت شده که پیامبر اکرم{{صل}} می‌خواست لشکری را به [[جنگی]] بفرستد. پس یکی یکی از آنان سؤال نمود که کدام سوره را می‌دانند، هر کدام از آنان سوره‌هایی که می‌دانست را بیان | |||
در [[آیه]] | پیامبر اکرم{{صل}} به جوان‌ترین فرد یک [[لشکر]] بر اثر فراگیری سوره بقره، سمت [[فرماندهی]] لشکر را داد. روایت شده که پیامبر اکرم{{صل}} می‌خواست لشکری را به [[جنگی]] بفرستد. پس یکی یکی از آنان سؤال نمود که کدام سوره را می‌دانند، هر کدام از آنان سوره‌هایی که می‌دانست را بیان میکرد تا اینکه نوبت به جوان‌ترین آنان رسید. پس آن [[جوان]] عرض کرد: سوره بقره را می‌‌دانم! پیامبر اکرم{{صل}} آن جوان را [[امیر]] بر لشکر قرار داد. برخی از پیرمردها عرض کردند: ای رسول خدا، او را با این که از همه ما جوان‌تر است بر ما [[امیر]] قرار می‌دهی؟ [[پیامبر اکرم]]{{صل}} فرمود: بله به همراه او [[سوره بقره]] است<ref>مجمع البیان، ج۱، ص۱۱۱.</ref>. | ||
بر اساس رویکرد کل‌نگرانه و روش ساختارشناسی، [[سوره بقره]] متشکل از بیست و شش بخش و هشت بلوک است. هر بخش، متشکل از یک یا چند [[آیه]] است که با همدیگر [[وحدت]] موضوعی دارند. بلوک اول شامل آیاتی است که به توضیح [[هدایت]] پرداخته و موضوع آن را [[ایمان به خدا]]، [[رسول]]، [[جانشینان]] رسول، [[قرآن]] و [[قیامت]] می‌داند و [[مردم]] را [[دعوت]] می‌کند که هادی بودن [[پیامبر]]، [[جانشینان پیامبر]] و قرآن را بپذیرند. بخش‌های ۱، ۴، ۷، ۹، ۲۰، ۲۳ و ۲۶ در بلوک اول قرار دارند. و کاملاً با یکدیگر مرتبط هستند. بلوک دوم مربوط به شرایط [[هادیان]] است که در این [[سوره]] چهار شرط برای آنان ذکر شده است: [[علم لدنی]] در مورد [[علم]] [[حضرت آدم]]{{ع}} و [[گزینش]] از طرف [[خدا]] و [[عصمت]] و نداشتن سابقه [[ظلم]] و [[توانایی]] [[اداره جامعه]]. بخش‌های ۶، ۸، ۲۲ در بلوک دوم قرار دارند و کاملاً با هم مرتبط هستند. بلوک سوم به موانع هدایت پرداخته که عبارت است از: [[کفر]]، [[نفاق]]، [[قساوت قلب]]، [[فسق]] و ظلم. بخش‌های ۲، ۳، ۵ و ۷ در بلوک سوم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. بلوک چهارم به شرایط استفاده از هادیان پرداخته که عبارت است از داشتن تقوای [[فطری]] و [[سلامت قلب]] و [[پاکی]] [[دل]] و [[استعانت]] از [[نماز]] و [[صبر]]. بخش‌های ۱، ۲، ۳، ۱۱، ۱۴، ۱۸ و ۷ در بلوک چهارم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. بلوک پنجم درباره آثار و [[برکات]] [[پیروی]] از هادیان و نیز [[کیفر]] ترک پیروی از هادیان است. بخش‌های ۲۲، ۱۷، ۱۳، ۱۲، ۷، ۶، ۲، ۳، ۴ در بلوک پنجم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. در بلوک ششم قسمتی از [[زندگی]] برخی از هادیان بیان شده است. این داستان‌ها به نوعی هادی بودن [[پیامبران]] و نیز هدایت به امکان [[معاد]] از آن استفاده می‌شود. بخش‌های ۲۴، ۲۰ در بلوک ششم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. در بلوک هفتم برخورد بد [[مردم]] با [[هادیان]] و [[پیامبران]] مطرح شده است. بخش‌های ۱۳، ۱۴، ۱۶، ۱۷، ۱۲، ۱۰، ۷، ۲ و ۳ در بلوک هفتم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. بلوک هشتم مربوط به [[آیات الاحکام]] است که برای [[عمل]] [[متقین]] و [[استقامت]] آنان است. در این بلوک بخش‌های ۲۵، ۲۱، ۱۹ و ۱۵ قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. همان‌گونه که [[مشاهده]] می‌شود تمام مطالب [[سوره]] با محوریت هادی بودن [[قرآن]] و پیامبران و [[جانشینان]] آنان کاملاً با هم مرتبط است. | در [[آیه]] {{متن قرآن|ذَلِكَ الْكِتَابُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«این (آن) کتاب (است که) هیچ تردیدی در آن نیست، رهنمودی برای پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۲.</ref> با عبارت {{متن قرآن|هُدًى لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«این (آن) کتاب (است که) هیچ تردیدی در آن نیست، رهنمودی برای پرهیزگاران است» سوره بقره، آیه ۲.</ref> [[هدف]] سوره را [[هدایت]] [[متقین]] بیان می‌کند. در دایره [[علم]] معنی [[شناختی]] [[قرآنی]]، [[تقابل]] هدایت با [[ضلالت]] و تصویر [[هادیان]] و هدایت پذیران و نیز افراد [[گمراه]] که هدایت نمی‌پذیرند سبب شده است که تمام مطالب سوره با هم کاملاً مرتبط شود. با توجه به این که سوره بقره، اولین سوره‌ای است که در [[مدینه]] در سال اول و دوم [[هجری]] نازل شده و در این [[زمان]] مهم‌ترین مقصود [[پیامبر]] هدایت نمودن [[مردم]] بوده است (به خصوص هدایت [[اهل]] مدینه و [[اهل کتاب]] که در مدینه و حوالی آن ساکن بودند) لذا در این سوره، برای [[تشویق]] مردم به [[ایمان]]، ویژگی‌های افرادی که هدایت را میپذیرند، موضوع هدایت، شرایط پذیرش هدایت، موانع آن، هادیان و خصوصیات آنان و نیز ضلالت و افراد [[ضال]] و سبب ضلالت آنان بیان شده است. | ||
#[[آیات]] ۲-۵: هادی بودن [[قرآن]] برای متقین و موضوع مورد هدایت ([[ایمان به خدا]]، قرآن، [[قیامت]]، پیامبر و [[امامت]])؛ | |||
#آیات ۶- ۷: قابل هدایت نبودن برخی [[کفار]]؛ | |||
#آیات ۲۰-۸۰: مبادله هدایت باضلالت توسط [[منافقان]]؛ | |||
#آیات ۲۱ - ۲۵: [[دعوت به ایمان]] به [[خدا]]، هادی بودن پیامبر اکرم، قرآن و [[اعجاز قرآن]]؛ | |||
#آیات ۲۶ - ۲۹: موانع پذیرش هدایت؛ | |||
#آیات ۳۰ - ۳۹: شرایط هادیان، جریان [[خلقت حضرت آدم]] و اولین هادی و [[خلیفه الهی]]؛ | |||
#آیات ۴۰ - ۱۲۳: [[دعوت]] اهل کتاب به ایمان نسبت به هادیان و برخورد بد آنان با هادیان و [[پیامبران]] و موانع [[هدایت‌پذیری]] آنان؛ | |||
#آیه ۱۲۴: دو شرط دیگر هادیان؛ | |||
#آیات ۱۲۴-۱۴۱: دعاهای هادیان بزرگ مثل ابراهیم{{ع}} و درخواست [[بعثت]] [[هادیان]] و [[لزوم]] [[ایمان]] به همه هادیان؛ | |||
#[[آیات]] ۱۴۲ - ۱۵۲: [[تغییر قبله]] و برخورد بد [[اهل کتاب]] و [[منافقان]] با [[پیامبر]] و [[هادی الهی]]؛ | |||
#آیات ۱۵۳ - ۱۵۸: [[استعانت]] از [[صبر]] و [[نماز]] برای [[آمادگی]] جهت پذیرش [[هدایت]]؛ | |||
#آیات ۱۵۹ - ۱۶۴: [[نهی]] از [[کتمان]] نشانه‌های پیامبر هادی و [[عذاب]] کتمان و لزوم [[ایمان به خدا]] | |||
#آیات ۱۶۵ - ۱۷۶: لزوم [[تبعیت]] از هادیان و [[پرهیز]] از [[تبعیت شیطان]]، [[پدران]] [[گمراه]]، بزرگان گمراه؛ | |||
#[[آیه]] ۱۷۷: آیه بر و اشاره دوباره به تغییر قبله و لزوم ایمان به خدا، [[پیامبران]] و [[صفات متقین]] که هدایت پذیرند؛ | |||
#آیات ۱۷۸ - ۲۰۳: بیان [[آیات الاحکام]] برای [[عمل]] [[متقین]] و هدایت‌پذیران به آن؛ | |||
#آیات ۲۰۴ - ۲۱۰: برخورد بد برخی منافقان با پیامبر هادی و تبعیت آنان از [[شیطان]] و برخورد خوب [[مقربان]]؛ | |||
#آیات ۲۱۱ - ۲۱۳: برخورد بد [[بنی‌اسرائیل]] و دیگر [[کافران]] و منافقان با پیامبران و هادیان و [[کفر]] آنان؛ | |||
#آیه ۲۱۴: امتحان‌های [[الهی]] و لزوم صبر در [[سختی‌ها]]؛ | |||
#آیات ۲۱۵ - ۲۴۲: بیان برخی دیگر از آیات الاحکام دشوار و نیازمند به صبر برای عمل متقین و هدایت‌پذیران؛ | |||
#آیه ۲۴۳: هدایت متقین به [[ایمان به معاد]] و امکان [[معاد]]؛ | |||
#آیات ۲۴۴ - ۲۴۵: بیان برخی دیگر از آیات الاحکام برای عمل متقین و هدایت‌پذیران؛ | |||
#آیات ۲۴۶ - ۲۵۳: لزوم تبعیت از هادیان و دو شرط دیگر هادیان؛ | |||
#آیات ۲۵۵ - ۲۵۷: [[آیة الکرسی]] و لزوم ایمان به خدا و صفات او؛ | |||
#آیات ۲۵۸ - ۲۶۰: ابراهیم و هدایت به معاد: | |||
#آیات ۲۶۱ - ۲۸۳: بیان آیات الاحکام برای عمل متقین و هدایت‌پذیران به آن، | |||
#آیات ۲۸۴ - ۲۸۶: ایمان به خدا، پیامبران، [[ملائکه]] و [[کتاب‌های آسمانی]] و دعاهای خوب و [[مستجاب]] هدایت یافتگان. | |||
بر اساس رویکرد کل‌نگرانه و روش ساختارشناسی، [[سوره بقره]] متشکل از بیست و شش بخش و هشت بلوک است. هر بخش، متشکل از یک یا چند [[آیه]] است که با همدیگر [[وحدت]] موضوعی دارند. بلوک اول شامل آیاتی است که به توضیح [[هدایت]] پرداخته و موضوع آن را [[ایمان به خدا]]، [[رسول]]، [[جانشینان]] رسول، [[قرآن]] و [[قیامت]] می‌داند و [[مردم]] را [[دعوت]] می‌کند که هادی بودن [[پیامبر]]، [[جانشینان پیامبر]] و قرآن را بپذیرند. | |||
بخش‌های ۱، ۴، ۷، ۹، ۲۰، ۲۳ و ۲۶ در بلوک اول قرار دارند. و کاملاً با یکدیگر مرتبط هستند. بلوک دوم مربوط به شرایط [[هادیان]] است که در این [[سوره]] چهار شرط برای آنان ذکر شده است: [[علم لدنی]] در مورد [[علم]] [[حضرت آدم]]{{ع}} و [[گزینش]] از طرف [[خدا]] و [[عصمت]] و نداشتن سابقه [[ظلم]] و [[توانایی]] [[اداره جامعه]]. | |||
بخش‌های ۶، ۸، ۲۲ در بلوک دوم قرار دارند و کاملاً با هم مرتبط هستند. بلوک سوم به موانع هدایت پرداخته که عبارت است از: [[کفر]]، [[نفاق]]، [[قساوت قلب]]، [[فسق]] و ظلم. بخش‌های ۲، ۳، ۵ و ۷ در بلوک سوم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. بلوک چهارم به شرایط استفاده از هادیان پرداخته که عبارت است از داشتن تقوای [[فطری]] و [[سلامت قلب]] و [[پاکی]] [[دل]] و [[استعانت]] از [[نماز]] و [[صبر]]. | |||
بخش‌های ۱، ۲، ۳، ۱۱، ۱۴، ۱۸ و ۷ در بلوک چهارم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. بلوک پنجم درباره آثار و [[برکات]] [[پیروی]] از هادیان و نیز [[کیفر]] ترک پیروی از هادیان است. | |||
بخش‌های ۲۲، ۱۷، ۱۳، ۱۲، ۷، ۶، ۲، ۳، ۴ در بلوک پنجم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. در بلوک ششم قسمتی از [[زندگی]] برخی از هادیان بیان شده است. این داستان‌ها به نوعی هادی بودن [[پیامبران]] و نیز هدایت به امکان [[معاد]] از آن استفاده می‌شود. | |||
بخش‌های ۲۴، ۲۰ در بلوک ششم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. در بلوک هفتم برخورد بد [[مردم]] با [[هادیان]] و [[پیامبران]] مطرح شده است. | |||
بخش‌های ۱۳، ۱۴، ۱۶، ۱۷، ۱۲، ۱۰، ۷، ۲ و ۳ در بلوک هفتم قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. بلوک هشتم مربوط به [[آیات الاحکام]] است که برای [[عمل]] [[متقین]] و [[استقامت]] آنان است. در این بلوک بخش‌های ۲۵، ۲۱، ۱۹ و ۱۵ قرار دارد و کاملاً با هم مرتبط هستند. همان‌گونه که [[مشاهده]] می‌شود تمام مطالب [[سوره]] با محوریت هادی بودن [[قرآن]] و پیامبران و [[جانشینان]] آنان کاملاً با هم مرتبط است. | |||
به جهت طولانی بودن [[سوره بقره]] باید محتوای آنکه با [[هدف]] سوره نیز در [[ارتباط]] است را اجمالاً بررسی کنیم: | به جهت طولانی بودن [[سوره بقره]] باید محتوای آنکه با [[هدف]] سوره نیز در [[ارتباط]] است را اجمالاً بررسی کنیم: | ||
#[[عقائد]]: هدف این سوره هدایت متقین به [[ایمان به خدا]]، [[ایمان به پیامبر]] [[اکرم]]{{صل}}، [[وحی]]، [[غیب]]، [[معاد]]، جمیع آنچه نازل شده و [[ایمان]] به تمام پیامبران و جانشینان پیامبران است؛ لذا [[آیات]] مختلف این سوره به [[توحید]]، [[نبوت عامه]]، [[نبوت خاصه]]، معاد، [[امامت]] و وحی پرداخته است. | |||
#داستان‌ها: داستان‌هایی که در این سوره آمده است دو دسته است: | |||
##داستان‌هایی که به طور مستقیم در راستای هدف این سوره است؛ مثل: | |||
###داستان [[حضرت آدم]]{{ع}}، [[فرشتگان]]، [[ابلیس]] و [[سرپیچی]] او <ref>در آیات ۳۰ – ۳۸.</ref>. بر اساس این داستان باید به [[خلفای الهی]] و فضل و [[برتری]] آنان ایمان آورد و نباید مانند ابلیس که فضل و برتری پیامبران و هادیان را [[انکار]] کرد، [[رفتار]] نمود. | |||
###[[تاریخ پیامبر]] بزرگ، [[حضرت ابراهیم]]{{ع}} و [[فرزندان]] او و [[بنای کعبه]] به دست او<ref>آیات ۱۲۳ - ۱۳۳ و ۱۵۸ – ۲۶۰.</ref>. این داستان متقین را هدایت می‌کند به این که باید به [[خدا]]، پیامبران و [[امامان]] ایمان آورده و از [[دستورات]] آنان [[پیروی]] نمود و معیار در هادیان را [[انتخاب الهی]] و نداشتن سابقه [[ظلم]] معرفی می‌کند. | |||
###[[عزیر]] [[پیامبر]] و [[مرگ]] صد ساله او<ref>آیه ۲۵۹.</ref>. این داستان [[متقین]] را به [[ایمان به معاد]] و امکان آن [[هدایت]] می‌کند. | |||
###[[حضرت ابراهیم]]{{ع}} و زنده شدن [[مردگان]]<ref>آیه ۲۶۰.</ref>. این داستان نیز متقین را به ایمان به معاد و امکان آن هدایت می‌کند. همچنین زنده شدن مرده در جریان گاو بنی‌إسرائیل<ref>آیات ۶۷ – ۷۳.</ref>. | |||
##داستان‌هایی که در آن نحوه برخورد [[مردم]] با [[هادیان]] اعم از [[پیامبران]] و [[جانشینان]] آنان ترسیم شده است و در نتیجه متقین را [[راهنمایی]] می‌کند به این که باید به طور کامل از پیامبران و هادیان [[تبعیت]] کنند، مثل: | |||
###عملکرد [[منافقان]] و کارشکنی‌های آنان در برابر [[پیامبر اکرم]]{{صل}}<ref>آیات ۸- ۲۰.</ref>. | |||
###برخورد [[یهودیان]] با پیامبران خود و کشته شدن پیامبران توسط آنان و [[رفتار]] بد آنان با [[حضرت موسی]]{{ع}} و موضع‌گیری‌ها و کارشکنی‌های آنان در برابر [[پیامبر اسلام]]{{صل}}<ref>آیات ۵۱ – ۷۳.</ref>؛ | |||
###گاو [[بنی‌اسرائیل]] و برخورد بد یهودیان با حضرت موسی{{ع}}<ref>آیات ۶۷ – ۷۳.</ref>؛ | |||
###[[داوود]] و [[طالوت]] وجالوت<ref>آیات ۲۴۶ – ۲۵۱.</ref> | |||
###و برخورد بد [[اهل کتاب]] با [[پیامبر]] خودشان و [[پیروی]] نکردن از طالوت که [[خدا]] برای آنان [[انتخاب]] نموده بود. [[تغییر قبله]]<ref>آیات ۱۴۳ – ۱۵۰.</ref> و برخورد بد منافقان و یهودیان با پیامبر اسلام{{صل}} در مورد تغییر قبله. | |||
#[[احکام]] و [[قوانین]]، در این [[سوره]] [[احکام]] فراوانی ذکر شده است. [[هدف]] این احکام و قوانین، این است که مردم با [[امتثال]] این احکام باتقوی شوند و این [[تقوی]] زمینه‌ساز برای تأثیر هدایت [[قرآن]] و هادیان است مثلاً در [[آیات]] [[تشریع]] [[روزه]] چنین آمده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الصِّيَامُ كَمَا كُتِبَ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ}}<ref>«ای مؤمنان! روزه بر شما مقرّر شده است چنان که بر پیشینیان شما مقرّر شده بود، باشد که پرهیزگاری ورزید» سوره بقره، آیه ۱۸۳.</ref>. | |||
تفصیل این احکام به این شرح است: | تفصیل این احکام به این شرح است: | ||
[[نماز]]<ref>آیات ۴۵ و ۲۳۸ و....</ref>؛ روزه<ref>آیات ۱۸۳ – ۱۸۷.</ref>؛ [[جهاد]]<ref>آیات ۲۱۶ - ۲۱۸ و....</ref>؛ [[حج]] و [[عمره]]<ref>آیات ۱۸۹ و ۱۹۶ – ۲۰۳.</ref>؛ تغییر قبله<ref>آیات ۱۴۳ – ۱۵۰.</ref>؛ [[ازدواج]] و [[طلاق]]<ref>آیات ۲۲۷ – ۲۳۲.</ref>؛ [[ازدواج]] با [[مشرکین]]<ref>آیه ۲۲۱.</ref>؛ [[تجارت]] و بدهکاری و طریق تنظیم [[سند]] مکتوب<ref>آیه ۲۸۲ و....</ref>؛ وام دادن<ref>آیه ۲۸۲ و....</ref>؛ [[قصاص]]<ref>آیات ۱۷۸ – ۱۷۹.</ref>؛ ممنوعیت گوشت‌های [[حرام]]<ref>آیه ۱۹۳.</ref>؛ قمار و شراب<ref>آیه ۲۱۹.</ref>؛ [[وصیت]]<ref>آیات ۱۸۰ – ۱۸۲.</ref>؛ [[اعتکاف]]<ref>آیه ۱۲۵.</ref>؛ اجتناب از [[تصرف]] ناروای [[اموال]] [[مردم]]<ref>آیه ۱۸۸ و....</ref>؛ سفارش در مورد [[یتیمان]]<ref>آیه ۲۲۰.</ref>؛ [[عادت]] ماهیانه [[زنان]] و [[احکام]] آن<ref>آیه ۲۲۲.</ref>؛ رضاع و شیر دادن به [[کودکان]]<ref>آیه ۲۳۳.</ref>؛ [[سوگندها]] و [[کفاره]] [[مخالفت]] با آن<ref>آیه ۲۲۴ - ۲۲۵ و....</ref>؛ [[انفاق در راه خدا]]<ref>آیات ۲۱۵ و ۲۷۰ - ۲۷۴ و....</ref>؛ [[رباخواری]] و [[مبارزه]] شدید با آن<ref>آیات ۲۷۵ – ۲۷۹.</ref>؛ رهن و شرایط [[شهادت]] یا [[گواهی دادن]]<ref>آیات ۲۸۲ - ۲۸۴ و....</ref><ref>تفسیر انوار ثقلین، ج۲، ص۶۴.</ref>. | #[[نماز]]<ref>آیات ۴۵ و ۲۳۸ و....</ref>؛ | ||
#روزه<ref>آیات ۱۸۳ – ۱۸۷.</ref>؛ | |||
#[[جهاد]]<ref>آیات ۲۱۶ - ۲۱۸ و....</ref>؛ | |||
<ref>[[رضا محققیان|محققیان، رضا]]، [[سوره بقره - محققیان (مقاله)|مقاله «سوره بقره»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref> | #[[حج]] و [[عمره]]<ref>آیات ۱۸۹ و ۱۹۶ – ۲۰۳.</ref>؛ | ||
#تغییر قبله<ref>آیات ۱۴۳ – ۱۵۰.</ref>؛ | |||
#[[ازدواج]] و [[طلاق]]<ref>آیات ۲۲۷ – ۲۳۲.</ref>؛ | |||
#[[ازدواج]] با [[مشرکین]]<ref>آیه ۲۲۱.</ref>؛ | |||
#[[تجارت]] و بدهکاری و طریق تنظیم [[سند]] مکتوب<ref>آیه ۲۸۲ و....</ref>؛ | |||
#وام دادن<ref>آیه ۲۸۲ و....</ref>؛ | |||
#[[قصاص]]<ref>آیات ۱۷۸ – ۱۷۹.</ref>؛ | |||
#ممنوعیت گوشت‌های [[حرام]]<ref>آیه ۱۹۳.</ref>؛ | |||
#قمار و شراب<ref>آیه ۲۱۹.</ref>؛ | |||
#[[وصیت]]<ref>آیات ۱۸۰ – ۱۸۲.</ref>؛ | |||
#[[اعتکاف]]<ref>آیه ۱۲۵.</ref>؛ | |||
#اجتناب از [[تصرف]] ناروای [[اموال]] [[مردم]]<ref>آیه ۱۸۸ و....</ref>؛ | |||
#سفارش در مورد [[یتیمان]]<ref>آیه ۲۲۰.</ref>؛ | |||
#[[عادت]] ماهیانه [[زنان]] و [[احکام]] آن<ref>آیه ۲۲۲.</ref>؛ | |||
#رضاع و شیر دادن به [[کودکان]]<ref>آیه ۲۳۳.</ref>؛ | |||
#[[سوگندها]] و [[کفاره]] [[مخالفت]] با آن<ref>آیه ۲۲۴ - ۲۲۵ و....</ref>؛ | |||
#[[انفاق در راه خدا]]<ref>آیات ۲۱۵ و ۲۷۰ - ۲۷۴ و....</ref>؛ | |||
#[[رباخواری]] و [[مبارزه]] شدید با آن<ref>آیات ۲۷۵ – ۲۷۹.</ref>؛ | |||
#رهن و شرایط [[شهادت]] یا [[گواهی دادن]]<ref>آیات ۲۸۲ - ۲۸۴ و....</ref>.<ref>تفسیر انوار ثقلین، ج۲، ص۶۴.</ref>.<ref>[[رضا محققیان|محققیان، رضا]]، [[سوره بقره - محققیان (مقاله)|مقاله «سوره بقره»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]].</ref> | |||
==منابع== | ==منابع== | ||