تقیه در فقه سیاسی: تفاوت میان نسخه‌ها

{{شیعه}}

<div style="background-color: rgb(252, 252, 233); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">این مدخل از زیرشاخه‌های بحث '''[[پاسداری از دین]]''' است. "'''تقیه'''" از چند منظر متفاوت، بررسی می‌شود:</div>

==معناشناسی==

{{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً}}<ref>«مؤمنان نباید کافران را به جای مؤمنان دوست گیرند و هر که چنین کند با خداوند هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان تقیّه کنید و خداوند، شما را از خویش پروا می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است» سوره آل عمران، آیه ۲۸.</ref>.

درباره [[تقیه]] [[احادیث]] فراوانی هم [[نقل]] شده که به بعضی از آنها اشاره می‌شود:

امامان در طول [[تاریخ]] در شرایطی به سر می‌بردند که ناچار از تقیه بودند، تقیه از [[حکومت‌های اموی]] و [[عباسی]] و در عین حال، مبارزه‌ای مؤثر و متناسب با شرایط و مقتضیات [[روز]]، تقیه از فضای [[حاکم]] بر [[جامعه]] و [[عالمان]] درباری [[اهل‌سنت]] و [[پرهیز]] از بیان [[احکام واقعی]] [[شریعت]] و گاه [[سخن گفتن]] مطابق با جوّ [[حاکم]] بر [[جامعه]]<ref>به همین جهت در علم اصول، بحث تعارض ادله، یکی از مرجحات در تعارض روایات، مخالفت با فتوای اهل‌سنت است؛ زیرا ممکن است روایت موافق با فتوای آنان در شرایط تقیه صادر شده باشد که طبعاً حکم واقعی شریعت نخواهد بود (ر.ک: آخوند خراسانی، کفایة الاصول، ص۴۳۳).</ref>، [[تقیه]] به‌منظور [[مدارا]] با [[پیروان]] [[مذاهب]] دیگر [[اسلامی]] با [[هدف]] جلوگیری از [[سوء]] استفاده [[دشمنان]] مشترک [[مسلمانان]].

==[[تقیه]] و [[حفظ هویت شیعیان]]==

==دلایل [[مشروعیت]] [[تقیّه]]==

===[[عقل]]===

[[عقل آدمی]] [[حکم]] می‌کند [[انسان]] برای [[حفظ]] سرمایه‌ای مهم، با [[دولت]] جائری که برای [[حفظ قدرت]] خود از ارتکاب هیچ اقدامی ابا ندارد، [[مدارا]] کند. در صورت [[لزوم]] برای [[حفظ جان]]، [[مال]] و [[آبرو]] عقیده‌اش را پنهان کرده و در عمل مماشات نماید، مگر آنکه رعایت [[تقیه]] موجب [[فساد اجتماعی]] و [[سیاسی]] شده و جریان [[حق]] از سوی [[ستمگران]] در معرض نابودی قرار گیرد.

===[[سیره عقلا]]===

هرگاه انسان به خاطر ابراز [[عقیده]] یا [[انجام وظیفه]] خویش در معرض ضرر و خطر [[قطعی]] یا ظنی قرار گیرد و [[مفسده]] ضرر و خطر از [[مصلحت]] انجام وظیفه و ابراز و اظهار بیشتر باشد و انسان بتواند با [[کتمان]] و یا اظهارِ خلاف آن، ضرر و خطر را از خود دور کند، همه عقلا اجازه کتمان می‌دهند و حتی در بعضی از موارد آن را [[واجب]] می‌شمارند که این همان [[تقیه]] است<ref>قزوینی رازی، کتاب النقض، ص۱۲۸.</ref>.

وجود تقیه در میان [[اقوام]] و [[ملل]] گذشته و عدم تقبیح تقیه‌کنندگان از سوی عقلا، نشانه وجود چنین سیره‌ای در میان [[مردم]] است. [[آیات]] متعدد [[قرآن]] نیز این [[سیره]] را نشان می‌دهد.

غیر از [[آیات]] پیش‌گفته که هم پیشینه تقیه در میان [[اقوام]] و [[ملل]] گذشته را بازگو کرده، و هم بر [[مشروعیت]] آن دلالت می‌کنند، آیات دیگری هم وجود دارند که [[دلیل]] معتبری بر جواز تقیه‌اند.

برخی از مفسران، [[آیه شریفه]] را مانند شرایطی دانسته‌اند که [[عمار]] در آن شرایط قرار گرفت و برخلاف عقیده‌اش، اظهار [[کفر]] کرد. همچنین مستضعفانی که [[قادر]] بر [[هجرت]] نبوده و برای [[حفظ جان]] خویش مجبور به [[کفرگویی]] می‌شوند، نیز مانند [[مسلمانان]] [[اندلس]] که برای [[نجات]] [[جان]] خود و هجرت به [[سرزمین‌های اسلامی]] به [[اجبار]] [[مسیحیان]] تن داده و اظهار کفر نمودند<ref>ابن‌عاشور، التحریر والتنویر، ج۳، ص۷۴-۷۵.</ref>.

آیه درباره عمار و کفرگویی ظاهری او بود که [[پیامبر]] او را [[دلداری]] داده و [[تأیید]] کرد و فرمود: اگر باز هم تو را [[شکنجه]] کردند، همین‌گونه [[رفتار]] کن تا خود را برهانی.

همچنین {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}} «(روزهای [[روزه]] گرفتن در) [[ماه رمضان]] است که [[قرآن]] را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای [[مردم]] و برهان‌هایی (روشن) از [[راهنمایی]] و جدا کردن [[حقّ]] از [[باطل]]. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در [[سفر]] نبود)، باید (تمام) آن را [[روزه]] بگیرد و اگر [[بیمار]] یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او [[واجب]] است)؛ [[خداوند]] برای شما [[آسانی]] می‌خواهد و برایتان [[دشواری]] نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که [[سپاس]] گزارید» [[سوره بقره]]، [[آیه]] ۱۸۵؛ {{متن قرآن|وَجَاهِدُوا فِي اللَّهِ حَقَّ جِهَادِهِ هُوَ اجْتَبَاكُمْ وَمَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ مِلَّةَ أَبِيكُمْ إِبْرَاهِيمَ هُوَ سَمَّاكُمُ الْمُسْلِمِينَ مِنْ قَبْلُ وَفِي هَذَا لِيَكُونَ الرَّسُولُ شَهِيدًا عَلَيْكُمْ وَتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ فَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَاعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلَاكُمْ فَنِعْمَ الْمَوْلَى وَنِعْمَ النَّصِيرُ}} «و در ([[راه]]) خداوند چنان که سزاوار [[جهاد]] (در راه) اوست جهاد کنید؛ او شما را برگزید و در [[دین]]- که همان [[آیین]] پدرتان [[ابراهیم]] است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد، او شما را پیش از این و در این ([[قرآن]]) [[مسلمان]] نامید تا [[پیامبر]] بر شما [[گواه]] باشد و شما بر [[مردم]] گواه باشید» [[سوره حج]]، آیه ۷۸؛ {{متن قرآن|لِيُنْفِقْ ذُو سَعَةٍ مِنْ سَعَتِهِ وَمَنْ قُدِرَ عَلَيْهِ رِزْقُهُ فَلْيُنْفِقْ مِمَّا آتَاهُ اللَّهُ لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا مَا آتَاهَا سَيَجْعَلُ اللَّهُ بَعْدَ عُسْرٍ يُسْرًا}} «توانگر باید از [[توانگری]] خویش و آنکه روزی بر او تنگ شده از آنچه [[خدا]] به وی داده است هزینه کند؛ خداوند هیچ کس را جز به آنچه بدو داده است [[تکلیف]] نمی‌کند؛ زودا که خداوند پس از [[سختی]]، آسانی برگمارد» [[سوره طلاق]]، آیه ۷، برای [[اثبات]] [[مشروعیت تقیه]] مورد استناد قرار گرفته‌اند.</ref>.<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۳.</ref>

===[[روایات]]===

روایات [[تقیه]] از نظر اعتبار در حد [[تواتر]] است و تردیدی در صدور آنها از [[امامان معصوم]] وجود ندارد<ref>طباطبایی، [[المیزان]] فی [[تفسیر]] القرآن، ج۳، ذیل آیه {{متن قرآن|لَا يَتَّخِذِ الْمُؤْمِنُونَ الْكَافِرِينَ أَوْلِيَاءَ مِنْ دُونِ الْمُؤْمِنِينَ وَمَنْ يَفْعَلْ ذَلِكَ فَلَيْسَ مِنَ اللَّهِ فِي شَيْءٍ إِلَّا أَنْ تَتَّقُوا مِنْهُمْ تُقَاةً وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ}} «[[مؤمنان]] نباید [[کافران]] را به جای مؤمنان [[دوست]] گیرند و هر که چنین کند با [[خداوند]] هیچ رابطه‌ای ندارد مگر آنکه (بخواهید) به گونه‌ای از آنان [[تقیّه]] کنید و خداوند، شما را از خویش [[پروا]] می‌دهد و بازگشت (هر چیز) به سوی خداوند است» [[سوره آل عمران]]، [[آیه]] ۲۸. به عنوان نمونه، به دو روایتی که [[کلینی]] در این زمینه [[نقل]] کرده، اشاره می‌شود: {{متن حدیث|عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ هَارُونَ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ مَسْعَدَةَ بْنِ صَدَقَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ{{ع}} يَقُولُ: وَ سُئِلَ عَنْ إِيمَانِ مَنْ يَلْزَمُنَا حَقُّهُ وَ أُخُوَّتُهُ كَيْفَ هُوَ وَ بِمَا يَثْبُتُ وَ بِمَا يَبْطُلُ فَقَالَ إِنَّ الْإِيمَانَ قَدْ يُتَّخَذُ عَلَى وَجْهَيْنِ أَمَّا أَحَدُهُمَا فَهُوَ الَّذِي يَظْهَرُ لَكَ مِنْ صَاحِبِكَ فَإِذَا ظَهَرَ لَكَ مِنْهُ مِثْلُ الَّذِي تَقُولُ بِهِ أَنْتَ حَقَّتْ وَلَايَتُهُ وَ أُخُوَّتُهُ إِلَّا أَنْ يَجِي‏ءَ مِنْهُ نَقْضٌ لِلَّذِي وَصَفَ مِنْ نَفْسِهِ وَ أَظْهَرَهُ لَكَ فَإِنْ جَاءَ مِنْهُ مَا تَسْتَدِلُّ بِهِ عَلَى نَقْضِ الَّذِي أَظْهَرَ لَكَ خَرَجَ عِنْدَكَ مِمَّا وَصَفَ لَكَ وَ أَظْهَرَ وَ كَانَ لِمَا أَظْهَرَ لَكَ نَاقِضاً إِلَّا أَنْ يَدَّعِيَ أَنَّهُ إِنَّمَا عَمِلَ ذَلِكَ تَقِيَّةً وَ مَعَ ذَلِكَ يُنْظَرُ فِيهِ فَإِنْ كَانَ لَيْسَ مِمَّا يُمْكِنُ أَنْ تَكُونَ التَّقِيَّةُ فِي مِثْلِهِ لَمْ يُقْبَلْ مِنْهُ ذَلِكَ لِأَنَّ لِلتَّقِيَّةِ مَوَاضِعَ مَنْ أَزَالَهَا عَنْ مَوَاضِعِهَا لَمْ تَسْتَقِمْ لَهُ وَ تَفْسِيرُ مَا يُتَّقَى مِثْلُ أَنْ يَكُونَ قَوْمُ سَوْءٍ ظَاهِرُ حُكْمِهِمْ وَ فِعْلِهِمْ عَلَى غَيْرِ حُكْمِ الْحَقِّ وَ فِعْلِهِ فَكُلُّ شَيْ‏ءٍ يَعْمَلُ الْمُؤْمِنُ بَيْنَهُمْ لِمَكَانِ التَّقِيَّةِ مِمَّا لَا يُؤَدِّي إِلَى الْفَسَادِ فِي الدِّينِ فَإِنَّهُ جَائِزٌ}} (کلینی، کافی، ج۲، ص۱۰۹)؛

{{متن حدیث|ابْنُ أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ هِشَامِ بْنِ سَالِمٍ عَنْ أَبِي عُمَرَ الْأَعْجَمِيِّ قَالَ قَالَ لِي أَبُو عَبْدِ اللَّهِ{{ع}}: يَا أَبَا عُمَرَ إِنَّ تِسْعَةَ أَعْشَارِ الدِّينِ فِي التَّقِيَّةِ وَ لَا دِينَ لِمَنْ لَا تَقِيَّةَ لَهُ وَ التَّقِيَّةُ فِي كُلِّ شَيْ‏ءٍ إِلَّا فِي النَّبِيذِ وَ الْمَسْحِ عَلَى الْخُفَّيْنِ}} ([[کلینی]]، کافی، ج۲، ص۱۶۸).</ref>.<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۴.</ref>

ناگفته نماند که [[ائمه]]{{عم}} از فرصت‌های پیش آمده برای اظهار برخی از دیدگاه‌های خود در موضوعات مورد ابتلای [[شیعیان]] دریغ نکرده، و به‌رغم خطراتی که برایشان داشت، ابایی نداشتند. به‌ویژه در مقاطعی که از فشارهای [[سیاسی]] کاسته شده و شرایط [[اجتماعی]] و سیاسی برای بیان پاره‌ای از [[معارف دین]] فراهم می‌شد. به چند نمونه از روایاتی که با همین رویکرد از آنان [[نقل]] شده، اشاره می‌شود:

از این [[حدیث]] چند نکته استفاده می‌شود:

# شیعیان برای حل و فصل اختلافات خود نباید به قضات [[جور]] که از سوی حکومت‌های [[جائر]] [[تعیین]] شده‌اند، مراجعه کنند. با توجه به اینکه معمولاً قضات [[منصوب]] از طرف حکومت‌های جائر، افزون بر اینکه [[شایسته]] [[قضاوت]] نبودند، با [[موازین]] صحیح قضای [[اسلامی]] نیز [[بیگانه]] بوده و براساس [[مذهب]] رسمی [[حاکم]] بر [[جامعه]] قضاوت می‌کردند، نه [[تصدی]] [[منصب]] [[قضا]] برای آنان [[مشروع]] بود و نه قضاوتشان براساس موازین صحیح قضا؛ از این‌رو، [[شیعیان]] از مراجعه به آنان [[نهی]] می‌شدند؛

# برای قضاوت باید به کسانی مراجعه کرد که موازین قضا را از [[امامان معصوم]] آموخته باشند، از نظر [[اخلاقی]] هم [[وارسته]] بوده و در [[مقام]] [[احقاق حق]] باشند؛

'''[[روایت]] دوم، [[مقبوله عمر بن حنظله]]'''

[[راوی]] می‌گوید: از [[امام صادق]]{{ع}} درباره دو نفر از شیعیان پرسیدم که در مسئله دَین یا [[ارث]] با یکدیگر [[اختلاف]] پیدا کرده و به [[سلطان]] یا قضات [[منصوب]] از جانب او مراجعه کرده‌اند، آیا کار [[درستی]] انجام داده‌اند؟

امام فرمود: {{متن حدیث|مَنْ تَحَاكَمَ إِلَيْهِمْ فِي حَقٍّ أَوْ بَاطِلٍ فَإِنَّمَا تَحَاكَمَ إِلَى الطَّاغُوتِ وَ مَا يَحْكُمُ لَهُ فَإِنَّمَا يَأْخُذُ سُحْتاً وَ إِنْ كَانَ حَقّاً ثَابِتاً لِأَنَّهُ أَخَذَهُ بِحُكْمِ الطَّاغُوتِ وَ قَدْ أَمَرَ اللَّهُ أَنْ يُكْفَرَ بِهِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى {{متن قرآن|يُرِيدُونَ أَنْ يَتَحَاكَمُوا إِلَى الطَّاغُوتِ وَقَدْ أُمِرُوا أَنْ يَكْفُرُوا بِهِ}}<ref>«بر آنند که داوری (های خود را) نزد طاغوت برند با آنکه به آنان فرمان داده شده است که به آن کفر ورزند» سوره نساء، آیه ۶۰.</ref>}}<ref>کلینی، کافی، ج۱، ص۶۷.</ref>؛ کسی که در امر [[حق]] یا باطلی به [[سلاطین جائر]] مراجعه کند، [[داوری]] نزد [[طاغوت]] برده است، و آنچه را که به سود او [[داوری]] کند و به او بدهند، [[مال]] ناروایی را دریافت کرده است، اگرچه در واقع [[حقّ]] او باشد، زیرا [[حق]] خود را با [[حکم]] [[طاغوت]] دریافت کرده، در حالی که [[خداوند]] [[دستور]] داده که به طاغوت [[کفر]] بورزید، آنجا که فرمود: می‌خواهند داوریِ میان خود را به سوی طاغوت ببرند، با آنکه قطعاً [[فرمان]] یافته‌اند که بدان کفر ورزند.

[[راوی]] می‌پرسد: پس برای [[حل اختلافات]] و نزاع‌های خود چه کنند؟

[[امام]] فرمود: {{متن حدیث|يَنْظُرَانِ إِلَى مَنْ كَانَ مِنْكُمْ مِمَّنْ قَدْ رَوَى حَدِيثَنَا وَ نَظَرَ فِي حَلَالِنَا وَ حَرَامِنَا وَ عَرَفَ أَحْكَامَنَا فَلْيَرْضَوْا بِهِ حَكَماً فَإِنِّي قَدْ جَعَلْتُهُ عَلَيْكُمْ حَاكِماً فَإِذَا حَكَمَ بِحُكْمِنَا فَلَمْ يَقْبَلْهُ مِنْهُ فَإِنَّمَا اسْتَخَفَّ بِحُكْمِ اللَّهِ وَ عَلَيْنَا رَدَّ وَ الرَّادُّ عَلَيْنَا الرَّادُّ عَلَى اللَّهِ وَ هُوَ عَلَى حَدِّ الشِّرْكِ بِاللَّهِ}}<ref>کلینی، کافی، ج۱، ص۶۷.</ref>؛ بنگرند به کسانی که از میان شما [[شیعیان]] سخن ما را [[روایت]] کرده‌اند و در [[حلال و حرام]] ما نظر انداخته، و [[احکام]] ما را شناخته‌اند، باید به داوری آنان [[رضایت]] دهند، تحقیقاً من چنین فردی را بر شما [[حاکم]] قرار دادم، پس اگر براساس حکم ما داوری کرد و طرفین دعوا از او نپذیرفتند، در [[حقیقت]] [[حکم خدا]] را خفیف شمرده‌اند، و سخن ما را رد کرده‌اند، و کسی که سخن ما را رد کند، سخن [[خدا]] را ردّ کرده و چنین فردی در حد [[شرک]] به خداست.

#کسی که برای داوری -حق باشد یا [[باطل]]- به [[سلطان جائر]] یا [[قضات]] [[منصوب]] وی مراجعه کند، در حقیقت به طاغوت مراجعه کرده، و هرچه را براساس این [[قضاوت]] دریافت کند، [[حرام]] است هر چند حق او باشد؛ زیرا با حکم طاغوت به حقش رسیده است، در حالی که [[خدای متعال]] در [[قرآن]] دستور داده که نباید به طاغوت مراجعه کرد؛

#برای حل اختلافات خود به کسانی مراجعه کنند که سخن ما را [[روایت]] کرده، [[حلال و حرام]] [[خدا]] را بدانند، و به حکمی که آنان صادر می‌کنند، [[رضایت]] بدهند؛

#اگر منصوبان از جانب امام براساس حکمِ [[ائمه]] حکمی صادر کردند و [[مردم]] [[حکم]] آنان را نپذیرفتند، در [[حقیقت]] [[حکم خدا]] را خفیف شمرده‌اند و امام را رد کرده‌اند، رد امام [[معصوم]] ردّ خداست که در حدّ [[شرک]] به خداست<ref>[[سید جواد ورعی|ورعی، سید جواد]]، [[درسنامه فقه سیاسی (کتاب)|درسنامه فقه سیاسی]]، ص ۱۱۵.</ref>

==پرسش مستقیم==

*[[قاعده تقیه در فقه سیاسی چگونه ترسیم شده است؟ (پرسش)]]

==منابع==