حدیث غدیر در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

<div style="background-color: rgb(206,242, 299); text-align:center; font-size: 85%; font-weight: normal;">در این باره، تعداد بسیاری از پرسش‌های عمومی و مصداقی مرتبط، وجود دارند که در مدخل '''[[حدیث غدیر (پرسش)]]''' قابل دسترسی خواهند بود.</div>

طبیعی است که چنین حادثه‌ای توجه حاضران در [[غدیر]] را به خود جلب کرده است و در بازگشت از سفر از آن به عنوان خاطره‌ای مهم برای دیگران سخن گفته‌اند. بنابراین مقتضای [[قوانین طبیعی]] و [[فطری]]، این است که حدیث غدیر توسط صدها نفر از [[صحابه پیامبر]]{{صل}} [[نقل]] شده باشد و پس از آنان نیز صدها نفر از [[تابعین]] و سایر [[مسلمانان]] آن را نقل کرده باشند. اگر جز این باشد عاملی بشری در آن دخالت کرده و از نقل گسترده آن جلوگیری کرده است<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۸۴.</ref>

===معیار [[حدیث متواتر]]===

ابن‌حجر عسقلانی [[حدیث]] {{متن حدیث|تَقْتُلُكَ الْفِئَةُ الْبَاغِيَةُ}} را که [[پیامبر]]{{صل}} خطاب به [[عمار]] فرمود و از طریق عمار، [[عثمان]]، [[ابن‌مسعود]]، [[حذیفه]]، [[ابن‌عباس]] و برخی دیگر روایت شده، متواتر دانسته است<ref>{{عربی|تواترت الروایات به، روی ذلک عن عمار و عثمان و ابن‌مسعود و حذیفة و ابن‌عباس فی آخرین}}. تهذیب التهذیب، ج۶، ص۱۳، شماره ۴۹۸۷.</ref>.

ابن‌کثیر درباره حدیثی که علی{{ع}} از پیامبر{{صل}} روایت کرده و [[دوازده نفر]] آن را از علی{{ع}} روایت کرده‌اند، گفته است: چنین حدیثی متواتر است<ref>{{عربی|رواه علی عن النبی{{صل}} و یرویه عن علی اثنا عشر رجلاً، و مثل هذا یبلغ حد التواتر}}. البدایة و النهایة، ج۷، ص۳۲۱. حوادث سال ۳۷ ق.</ref>.

ابن‌حجر مکی، حدیث مربوط به [[نماز]] [[ابوبکر]] را که از هشت نفر از [[صحابه]] روایت شده، متواتر دانسته است<ref>{{عربی|و اعلم أن هذا الحدیث متواتر، فانه ورود من حدیث عایشه و ابن‌مسعود و ابن‌عباس و ابن‌عمر و عبدالله بن زمعه و ابی‌سعید و علی بن ابی طالب و حفصة}}. الصواعق المحرقه، ص۳۲ باب اول، فصل سوم، احادیث خلافت ابوبکر، حدیث هفتم.</ref>.

[[ابن‌حزم]] [[حدیث]] {{متن حدیث|الْأَئِمَّةُ مِنْ قُرَيْشٍ‌}} را [[متواتر]] دانسته و گفته است: “آن را [[انس بن مالک]]، [[عبدالله بن عمر]] و [[معاویه]] [[روایت]] کرده‌اند، و معنای آن را [[جابر بن عبدالله]] و [[جابر بن سمره]] و [[عباده بن صامت]] روایت کرده‌اند”<ref>الفصل فی الملل و الاهواء و النحل، ج۴، ص۸۹.</ref>. (مجموعاً شش نفر).

===[[تواتر حدیث غدیر]] از نگاه [[عالمان]] [[اهل‌سنت]]===

[[حدیث غدیر]] را [[احمد بن حنبل]] از [[چهل]] طریق، [[ابن‌جریر طبری]] از هفتاد و چند طریق، جزری مقری از هشتاد طریق، ابن‌عقده از ۱۰۵ طریق، [[ابوسعید سجستانی]] از ۱۲۰ طریق و [[ابوبکر جعابی]] از ۱۲۵ طریق [[نقل]] کرده‌اند<ref>ر.ک: الغدیر، ج۱، ص۱۴، پاورقی چاپ دوم.</ref>. با این حال، اقوال عالمان اهل‌سنت در این باره مختلف است.

[[اکثریت]] [[قاطع]] عالمان اهل‌سنت حدیث غدیر را معتبر و غیر قابل تردید دانسته، و برخی از آنان آن را متواتر یا [[مستفیض]]، و برخی دیگر آن را صحیح شمرده‌اند.

#[[شمس‌الدین ذهبی شافعی]] (متوفای ۷۴۸ق) در تلخیص المستدرک، طرق مختلف حدیث غدیر را ذکر کرده و بسیاری از آنها را صحیح دانسته و گفته است: صدر حدیث {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌}} متواتر است و من به صدور آن از [[پیامبر]]{{صل}} [[یقین]] دارم، و جمله {{متن حدیث|اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ‌}} نیز سندش [[قوی]] است”. این سخن وی را [[آلوسی]]<ref>روح المعانی، ج۱، ص۱۹۵.</ref> و ابن‌کثیر<ref>البدایة و النهایة، ج۵، ص۲۲۸، حوادث سال ۱۰ ق.</ref> نقل کرده‌اند.

#[[شمس‌الدین جزری شافعی]] (متوفای ۸۳۳ق) حدیث غدیر را به هشتاد طریق روایت کرده و رساله اسنی المطالب را در این باره نوشته و گفته است: این حدیث به صورت [[متواتر]] از [[پیامبر]]{{صل}} و [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[روایت]] شده است<ref>اسنی المطالب، ص۴۸؛ الغدیر، ج۱، ص۵۵۰.</ref>.

#شیخ [[محمد صدر العالم]] در معارج العلی فی [[مناقب]] [[المرتضی]] آن را متواتر دانسته است<ref>الغدیر، ج۱، ص۵۶۲.</ref>.

#[[حافظ ابوعیسی ترمذی]] (متوفای ۲۷۹ق) پس از ذکر حدیث غدیر گفته است: {{عربی|هذا حدیث حسن صحیح}}؛ این [[حدیثی]] [[حسن]] و صحیح است”<ref>سنن ترمذی، ج۵، ص۵۹۱، حدیث ۳۷۱۳.</ref>.

#[[حافظ ابوجعفر طحاوی]] (متوفای ۳۲۱ق) پس از [[نقل]] حدیث غدیر گفته است: {{عربی|هذا الحدیث صحیح الإسناد و لا طعن لأحد فی رواته}}؛ این حدیث از نظر [[سند صحیح]] است و بر هیچ‌یک از [[راویان]] آن اشکالی وارد نیست”<ref>مشکل الآثار، ج۲، ص۳۰۸.</ref>.

#[[ناصرالدین آلبانی]] گفته است: “هر دو بخش [[حدیث غدیر]]<ref>مقصود جمله {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌}} و جمله {{متن حدیث|اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ}} است.</ref> صحیح است، بلکه بخش اول آن [[متواتر]] است”<ref>سلسلة الأحادیث الصحیحة، ج۶، ص۱۲۰۲، حدیث ۲۹۸۲.</ref>.

[[ابن ابی‌الحدید معتزلی]](متوفای ۶۵۵ق) گفته است: “حدیث [[غدیر]]، یکی از [[روایات]] شایع در [[فضایل امیرالمؤمنین]]{{ع}} است”<ref>سلسلة الأحادیث الصحیحة، ج۶، ص۱۶۷، شرح خطبه ۷۳.</ref> و در جای دیگری گفته است: “در اینجا روایاتی را بازگو می‌کنیم که به صورت مستفیض درباره [[احتجاج امیرالمؤمنین]]{{ع}} با [[اصحاب شورا]] [[نقل]] شده است”، سپس حدیث غدیر را نقل کرده است<ref>شرح نهج البلاغه، ج۹، ص۱۶۶، شرح خطبه ۱۵۴.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۸۶.</ref>

===[[تواتر حدیث غدیر]] در [[منابع شیعه]]===

حدیث غدیر در منابع شیعه به صورت متواتر [[روایت]] شده است. [[محدثان]] [[شیعه]]، این حدیث را هم از [[امامان]] [[اهل‌بیت]]{{عم}} و هم از [[صحابه پیامبر]]{{صل}} روایت کرده‌اند. صحابه‌ای که محدثان شیعه، حدیث غدیر را از آنان نقل کرده‌اند، علاوه بر [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[فاطمه زهرا]]{{س}}، [[امام حسن مجتبی]]{{ع}} و [[امام حسین]]{{ع}}، عبارت‌اند از: [[زید بن ارقم]]، [[ابوسعید خدری]]، [[انس بن مالک]]، [[ابوذر]]، [[ابولیلی]]، [[ابوالطفیل]]، [[حذیفه بن الیمان]]، [[کعب بن عجره]]، [[ابوهریره]]، [[عبدالله بن عباس]]، [[حذیفه بن اسید غفاری]]، [[جابر بن عبدالله انصاری]] و [[عمرو]] ذی مرّ.

بیش‌ترین روایات غدیر در مجامع [[روایی]] شیعه از امامان اهل‌بیت{{عم}} و بیشتر از [[امام باقر]] و [[امام صادق]]{{ع}} [[نقل]] شده است. [[سید هاشم بحرانی]] در غایه المرام بیش از [[چهل]] [[روایت]] را درباره [[غدیر]] از [[محدثان]] [[شیعه]] مانند [[ثقه]] الاسلام [[کلینی]]، [[شیخ صدوق]]، [[شیخ طوسی]]، [[فرات بن ابراهیم]] و دیگران نقل کرده است<ref>ر.ک: غایة المرام، ج۱، ص۳۰۵-۳۴۲.</ref>.

[[علامه مجلسی]] در [[بحارالانوار]] بیش از یکصد [[حدیث]] را در [[ارتباط]] با [[واقعه غدیر]] روایت کرده که بیش‌تر آنها از طریق شیعه روایت شده است<ref>ر.ک: بحارالانوار، ج۳۷، ص۱۰۸-۲۳۵.</ref>.

بسیاری از این [[روایات]] از نظر [[سند]] معتبرند، مضافاً بر اینکه بی‌شمار بودن تعداد آنها احتمال ساختگی بودن آن را مردود می‌سازد. بنابراین در اعتبار سند حدیث غدیر از طریق شیعه جای کم‌ترین تردیدی وجود ندارد.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۹۰.</ref>

===سخنان بی‌اساس===

برخی از [[عالمان]] [[اهل‌سنت]] درباره حدیث غدیر، سخنان بی‌پایه‌ای گفته‌اند، که به بررسی و نقد آنها می‌پردازیم.

باید دانست که اگر بخاری و مسلم، حدیثی را نقل نکنند، دلیل بر عدم صحت آن نیست، زیرا بخاری و مسلم، مدعی آن نیستند که همه [[احادیث صحیح]] را نقل کرده‌اند، بلکه مدعی این هستند که آنچه نقل کرده‌اند صحیح است. [[دارقطنی]] و دیگران بر بخاری و مسلم اشکال کرده‌اند چرا برخی از احادیثی که [[سند]] آنها صحیح است را نقل نکرده‌اند، [[نووی]] در پاسخ آنها گفته است: “این اشکال وارد نیست، زیرا آنان در صدد نقل همه احادیث صحیح نبوده‌اند”<ref>المنهاج فی شرح صحیح مسلم بن الحجاج، ج۱، ص۳۷.</ref>.

[[قاضی]] کتانی نیز گفته است: “بخاری و مسلم، همه احادیث صحیح را در کتاب خود نقل نکرده‌اند و اشکال دارقطنی و غیر او بر آنان، به اینکه [[احادیث]] واجد شرایط مورد نظر آنان را [[روایت]] نکرده‌اند، وارد نیست، زیرا آنان ملتزم نشده‌اند که کتابشان همه [[احادیث صحیح]] را در بر داشته باشد؛ [[بخاری]] گفته است: “در کتاب خود غیر از احادیث صحیح را [[نقل]] نکرده و برخی از [[صحاح]] را به [[دلیل]] طولانی شدن رها کرده‌ام”. مسلم نیز گفته است: “همه آنچه را که از نظر من صحیح بوده است نقل نکرده‌ام، بلکه موارد [[اجماعی]] را روایت کرده‌ام” و شاید مقصود او از مورد [[اجماع]] بودن، روایاتی است که از نظر شرایط صحت، مورد اجماع است، نه اینکه خود [[حدیث]] مورد اجماع است، زیرا او احادیثی را نقل کرده است که از نظر متن و [[سند]] مورد [[اختلاف]] است”<ref>المنهل الروی فی علم اصول حدیث النبی، ص۶.</ref>.

ابن‌قیم نیز گفته است: “آیا هرگز بخاری گفته است که هر [[حدیثی]] در کتاب من نیست، [[باطل]] است یا [[حجت]] نیست یا [[ضعیف]] است؟ و چه بسا بخاری به احادیثی [[احتجاج]] کرده است که در کتاب او نیست، و چه بسا حدیثی که در کتاب وی نیست، ولی او آن را صحیح دانسته است”<ref>زاد المعاد فی هدی خیر العباد، ج۴، ص۶۰؛ نفحات الأزهار، ج۶، ص۲۴۶-۲۴۷.</ref>.

از آنچه گفته شد پاسخ [[شبهه]] عدم نقل [[حدیث غدیر]] توسط واقدی و [[ابن‌اسحاق]] نیز روشن شد. مضافاً بر اینکه عده‌ای از بزرگان حدیث مانند بخاری، [[احمد]]، ابن‌معین، [[ابوحاتم]]، [[نسائی]]، [[دارقطنی]]، ابن‌عدی، [[ابن‌جوزی]]، ابن‌مدینی، ابن‌راهویه، [[ذهبی]] و دیگران، واقدی را [[جرح]] کرده‌اند<ref>میزان الاعتدال، ج۳، ص۶۶۲.</ref>.

در پاسخ این شبهه چند نکته را یادآور می‌شویم:

#[[سخن]] جاحظ به دلیل دیدگاه ناصبی‌گری او نسبت به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} [[ارزش]] [[علمی]] ندارد. [[عبدالعزیز]] [[دهلوی]] گفته است: “جاحظ هم معتزلی است و هم [[ناصبی]] و کتابی دارد که در آن نقایص [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} را برشمرده است”<ref>نفحات الأزهار، ج۶، ص۲۶۱ به نقل از: حاشیة تحفه اثناعشریه، مبحث دلایل عقلی بر امامت امیرالمؤمنین{{ع}}.</ref>. ابن‌تیمیه نیز درباره [[جاحظ]] گفته است: “بسیاری از مروانیه طرفدار معاویه‌اند و می‌گویند [[معاویه]] در [[جنگ با علی]]{{ع}} بر [[حق]] بود و [[علی]] و همراهیان وی بر [[خطا]] بودند. در این باره کتاب‌هایی تألیف شده است که کتاب مروانیه جاحظ از آن جمله است”<ref>منهاج السنة، ج۲، ص۲۰۷.</ref>. مضافاً براینکه توثیق جاحظ نیز نزد [[اصحاب]] [[جرح و تعدیل]] [[ثابت]] نیست. [[ذهبی]] از ثعلب که از [[محدثان]] بزرگ و اساتید [[فقه]]، لغت و [[ادبیات]] است [[نقل]] کرده که گفته است: “جاحظ [[ثقه]] و مورد [[اطمینان]] نیست”<ref>میزان الاعتدال، ج۳، ص۲۴۷.</ref>.

#قدح [[ابوحاتم]] بر حدیث غدیر نیز اگر [[اثبات]] شود، [[صحت حدیث]] را مخدوش نخواهد کرد، زیرا اولاً: حدیث غدیر از طرق صحیح و [[متواتر]] نقل شده و اکثر محدثان [[اسلامی]] نیز آن را پذیرفته‌اند، و ثانیاً: ابوحاتم به عنوان فردی کثیرالجرح شناخته شده است و جرح‌های وی اعتبار چندانی ندارد، چنان‌که ذهبی گفته است: “هر گاه ابوحاتم فردی را توثیق کرد، [[سخن]] او را می‌پذیریم، زیرا وی فقط افرادی را توثیق می‌کند که احادیثشان صحیح است، ولی اگر کسی را [[تضعیف]] کند به سخن وی [[احتجاج]] نمی‌کنیم، و اگر فرد دیگری او را توثیق کرده باشد، [[سخن]] وی را می‌پذیریم و به اشکال [[ابوحاتم]] توجهی نمی‌شود، زیرا او درباره [[رجال]] بسیار سختگیر است تا آنجا که درباره گروهی از رجال [[صحاح]]، تعابیری چون: [[حجت]] نیست، [[قوی]] نیست و مانند آن به کار برده است”<ref>خصائص امیرالمؤمنین، ص۹۴.</ref>.

درباره این حدیث چند نکته درخور توجه است:

#این حدیث از طریق [[شیعه]] روایت نشده است. بنابراین با استناد به آن نمی‌توان بر شیعه احتجاج کرد.

در نقل‌های احتجاج امیرالمؤمنین{{ع}} به [[حدیث غدیر]] در [[رحبه]] [[کوفه]]، شمار [[گواهان]] مختلف گزارش شده است. [[دوازده نفر]]، شانزده نفر، هفده نفر، هجده نفر و سی نفر، افراد بسیاری در این گزارش‌ها آمده است.

علامه امینی پس از [[نقل روایات]] مربوط به [[احتجاج امیرالمؤمنین]]{{ع}} در رحبه کوفه نام ۲۴ نفر از [[صحابه]] را ذکر کرده است که بر حدیث غدیر [[شهادت]] دادند.

علاوه بر [[احادیث]] پیشین در [[روایات]] بسیار دیگری نیز که از [[صحابه پیامبر]]{{صل}} درباره حدیث غدیر نقل شده، جمله {{متن حدیث|ألست اولی بالمؤمنین من انفسهم}} یا جمله‌های مشابه آن آمده است. از باب مثال، مطلب یاد شده در روایاتی از [[براء بن عازب]]، [[بریده اسلمی]]، [[جابر بن عبدالله انصاری]]، حبّه عُرنی، [[حذیفه بن اسید غفاری]]، [[حذیفه بن یمان]]، [[زید بن ارقم]]، [[سعد بن ابی‌وقاص]]، [[ابوسعید خدری]]، [[عامر بن لیلی]] و [[عبدالله بن عباس]]، بیان شده است<ref>ر.ک: الغدیر، ج۱، ص۴۱-۱۴۴.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۱۹۹.</ref>

===گزارش پنجم===

در برخی گزارش‌های معتبری که از [[واقعه غدیر]] و [[سخنرانی پیامبر]]{{صل}} شده، آمده است که پس از اعلام [[ولایت]] امیرالمؤمنین{{ع}} [[آیه]] {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه ۳.</ref> نازل شد. در این هنگام [[پیامبر اکرم]]{{صل}}، به عنوان اظهار [[سپاسگزاری]] از [[خداوند]] بر [[اکمال دین]] و [[اتمام نعمت]] و [[رضایت خداوند]] از [[رسالت پیامبر]]{{صل}} و [[ولایت علی]]{{ع}} پس از او، [[تکبیر]] گفت.

مطلب یاد شده از مسائل [[قطعی]] در [[روایات شیعه]] است. علاوه بر [[عالمان شیعه]]، بسیاری از [[عالمان]] [[تفسیر]] و [[حدیث]] اهل‌سنت نیز [[نزول آیه]] “اکمال دین” را درباره واقعه غدیر [[نقل]] کرده‌اند، چنان که تکبیر گفتن [[پیامبر]] و اظهار [[شکرگزاری]] از اعلام ولایت امیرالمؤمنین{{ع}} را از [[ابوسعید خدری]] گزارش کرده‌اند.

[[ابو جعفر طبری]] (متوفای ۳۱۰ق)، [[حافظ ابن‌مردویه اصفهانی]] (متوفای ۴۱۰ق)، [[ابونعیم اصفهانی]] (متوفای ۴۳۰ق)، [[خطیب بغدادی]](متوفای ۴۶۳ق)، [[حافظ ابوسعید سجستانی]] (متوفای ۴۳۰ق)، [[حافظ ابوالقاسم حسکانی]] (متوفای بعد از ۴۷۰ق)، [[حافظ ابن عساکر شافعی]] (متوفای ۵۷۱ق)، [[خطیب خوارزمی]](متوفای ۵۶۸ق) و [[شیخ الاسلام حمویی حنفی]] (متوفای ۷۲۲ق) از [[راویان حدیث]] مزبوراند<ref>ر.ک: الغدیر، ج۱، ص۴۴۷-۴۵۵.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۲۰۲.</ref>

===گزارش ششم، روایت [[سلیم بن قیس هلالی]]===

[[ابواسحاق حمونی]] از [[سلیم بن قیس]]<ref>سلیم بن قیس (متوفای ۹۰ق) یکی از تابعین است که حدیث غدیر را در کتاب خود نقل کرده است. وی و کتابش مورد اعتماد محدثان و مورخان اسلامی است و از مصادر و منابع آنان به شمار می‌رود. شخصیت‌های برجسته‌ای از عالمان اهل‌سنت مانند حاکم حسکانی در کتاب “شواهد التنزیل”، شیخ الاسلام حمونی در کتاب “فرائد السمطین”، سید بن شهاب همدانی در کتاب “مودة القربی” و قندوزی حنفی در کتاب “ینابیع المودة” و دیگران از کتاب سلیم نقل حدیث کرده‌اند.</ref> [[نقل]] کرده است که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} روزی در دوران [[خلافت عثمان]] در [[مسجد پیامبر]]{{صل}} با عده‌ای از [[مسلمانان]] درباره [[ولایت]] خود سخن گفت و با آنان [[احتجاج]] کرد. ایشان آیاتی از [[قرآن کریم]] مانند [[آیه]] “اولی الامر”<ref>{{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا أَطِيعُوا اللَّهَ وَأَطِيعُوا الرَّسُولَ وَأُولِي الْأَمْرِ مِنْكُمْ}} «ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید» سوره نساء، آیه ۵۹.</ref> و آیه “ولایت”<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا وَلِيُّكُمُ اللَّهُ وَرَسُولُهُ وَالَّذِينَ آمَنُوا الَّذِينَ يُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَهُمْ رَاكِعُونَ}} «سرور شما تنها خداوند است و پیامبر او و (نیز) آنانند که ایمان آورده‌اند، همان کسان که نماز برپا می‌دارند و در حال رکوع زکات می‌دهند» سوره مائده، آیه ۵۵.</ref> را قرائت کردند. سپس خطاب به حاضران گفتند که آیا می‌دانید وقتی این [[آیات]] نازل شد، [[مردم]] از [[پیامبر]]{{صل}} پرسیدند: “آیا ولایت در این آیه عموم [[مؤمنان]] را شامل می‌شود یا به بعضی از آنان اختصاص دارد؟ [[خداوند]] به پیامبر{{صل}} [[دستور]] داد تا همان‌گونه که [[نماز]]، [[زکات]] و [[حج]] را برای مردم [[تفسیر]] و [[تبیین]] کرده است، مسئله ولایت را نیز با اعلام ولایت من در [[غدیر خم]] تفسیر و تبیین کند.

پیامبر{{صل}} برای مردم [[خطبه]] خواند و به آنان گفت: “ای مردم! خداوند مرا به انجام کاری دستور داده است که برایم بسیار دشوار است و [[فکر]] می‌کنم اگر آن را اعلام کنم مرا [[تکذیب]] خواهند کرد، ولی خداوند بر انجام آن تأکید کرده و باید آن را تحقق ببخشم”. سپس به آنان فرمود: “آیا می‌دانید که [[خدا]] مولای من و من مولای مؤمنان هستم، و من بر [[مؤمنان]] از خودشان برترم؟” آنان گفتند: “آری، یا [[رسول الله]]!” [[پیامبر]]{{صل}} فرمود: “هر کس که من مولای اویم، [[علی]]{{ع}} مولای او است. خدایا! هر کس او را [[دوست]] می‌دارد دوست بدار و هر کس او را [[دشمن]] می‌دارد دشمن بدار”.

پیامبر{{صل}} فرمود: “آری، این آیات، مخصوص او و اوصیای من تا [[روز قیامت]] است”. آنان گفتند: “ای رسول خدا! آنها را برای ما معرفی کن”. پیامبر{{صل}} فرمود: “آنان عبارت‌اند از: علی{{ع}} که [[برادر]]، [[وصی]] و [[جانشین]] من و ولی هر مؤمنی پس از من است و پس از او فرزندم [[حسن]]{{ع}} و سپس فرزندم [[حسین]]{{ع}}، و پس از او نه تن از [[فرزندان حسین]]{{عم}}، یکی از پس دیگری می‌باشند. [[قرآن]] با آنان و آنان با قرآن‌اند و از یکدیگر جدا نخواهند شد تا در کنار [[حوض]] نزد من می‌آیند”.

حاضران در [[مسجد]]، [[سخنان علی]]{{ع}} را [[تأیید]] کردند و گفتند: “ما بر آنچه گفتی [[شهادت]] می‌دهیم”. [[زید بن ارقم]]، [[براء بن عازب]]، سلمان، [[مقداد]] و [[عمار]] از جمله آنان بودند<ref>فرائد السمطین، ج۱، ص۳۱۲، حدیث ۲۵۰.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۲۰۲.</ref>

===بلندترین گزارش===

بلندترین گزارش [[حدیث غدیر]] را [[احمد بن ابی‌طالب طبرسی]]<ref>الاحتجاج، ج۱، ص۵۵-۵۶.</ref> و [[فتال نیشابوری]]<ref>روضة الواعظین، ص۸۹-۹۹.</ref> از [[امام محمد باقر]]{{ع}} [[روایت]] کرده‌اند. [[علامه مجلسی]] در [[بحارالانوار]]<ref>بحارالانوار، ج۳۷، ص۲۰۱-۲۱۹.</ref> و [[سید هاشم بحرانی]] در غایه المرام<ref>غایه المرام و حجة الخصام، ج۱، ص۳۲۵-۳۳۷.</ref> از [[احتجاج]] طبرسی آن را [[نقل]] کرده‌اند. [[راوی حدیث]] از [[امام باقر]]{{ع}} [[علقمه بن محمد حضرمی]] است. امام باقر{{ع}} قبل از نقل [[خطبه غدیر]] که [[پیامبر]]{{صل}} ایراد کرده است به اختصار درباره [[سفر]] [[حجه الوداع]] پیامبر{{صل}} و [[دستور]] [[خداوند سبحان]] به او درباره [[اعلان]] [[ولایت]] و [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} توضیح داده است. خلاصه توضیحات [[امام باقر]]{{ع}} چنین است:

پیامبر{{صل}} قبل از سفر حجه الوداع همه [[احکام الهی]] غیر از [[حج]] و ولایت را [[ابلاغ]] کرده بود. در این هنگام [[جبرئیل]]{{ع}} از سوی [[خداوند]] بر پیامبر{{صل}} نازل شد و [[دستور خداوند]] را درباره [[لزوم]] ابلاغ این دو [[فریضه الهی]] به او رساند. طبق این دستور، پیامبر [[مأمور]] شد که [[مردم]] را به حج فراخواند تا هم [[احکام]] حج را برای آنان بیان و هم ولایت [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} را به آنان ابلاغ کند.

محور اصلی خطبه غدیر مسئله [[ولایت]] و [[امامت]] است، ولی مضامین دیگری نیز دارد که عبارت‌اند از:

==جایگاه حدیث غدیر در تفکر اسلامی==

[[حدیث غدیر]] در [[تفکر]] [[اسلامی]] [[جایگاه]] ممتازی دارد، تا آنجا که در اکثر شاخه‌های [[علوم اسلامی]] از قبیل لغت، [[تاریخ]]، [[شعر]]، [[حدیث]]، [[تفسیر]] و [[کلام]] به آن توجه شده است.

لغت‌شناسان [[عرب]]، هنگام بیان معنای واژگانی چون “مولی”، “ولی”، “غدیر” و “خم” از آن یاد کرده‌اند. مورخان اسلامی آنجا که از [[حوادث سال دهم هجری]] گزارش داده‌اند، به [[واقعه غدیر خم]] پرداخته و از حدیث غدیر [[سخن]] گفته‌اند. [[شاعران]] بلندآوازهای از نخستین لحظه‌ای که حدیث غدیر از [[رسول اکرم]]{{صل}} صادر شد تا [[زمان]] حاضر به زبان‌های گوناگون درباره واقعه و حدیث غدیر، اشعار بسیاری را سروده‌اند<ref>علامه امینی نام بیش از یکصد نفر از آنان را با سروده‌هایشان در کتاب گرانسنگ الغدیر آورده است.</ref>.

===حدیث غدیر در [[کتاب و سنت]]===

===[[اهل‌بیت پیامبر]]{{صل}} و حدیث غدیر===

پس از [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} دیگر [[امامان]] [[اهل‌بیت]]{{ع}} نیز در شرایط مناسب، [[حدیث غدیر]] را بازگو می‌کردند، تا این [[سند]] [[استوار]] [[ولایت]]، زنده و [[پایدار]] بماند، چنان‌که [[امام حسن مجتبی]]{{ع}} پس از امضای [[عهدنامه]] [[صلح]] با [[معاویه]] برای [[مردم]] [[سخنرانی]] کرد و درباره [[فضایل]] و برجستگی‌های [[اهل‌بیت پیامبر]]{{صل}} [[سخن]] گفت که حدیث غدیر از آن جمله است<ref>کتاب الولایة، ابن‌عقده الکوفی، ص۱۸۲-۱۸۹، حدیث ۱۷.</ref>. [[امام]]{{ع}} با این کار خود می‌خواست مردم را از این [[حقیقت]] [[آگاه]] سازد که پیشوای [[واقعی]] و [[جانشین]] برحق [[پیامبر]]{{صل}} اوست نه معاویه، و امضای عهدنامه صلح و واگذار کردن امر [[خلافت]] به معاویه صرفاً برای [[حفظ مصالح امت اسلامی]] بوده است.

[[امام حسین]]{{ع}} نیز در [[خطبه]] غرّایی در جمع بسیاری از [[صحابه]] و [[تابعین]] - که شمار آنان هفتصد نفر [[نقل]] شده است - در [[سرزمین]] [[منی]] درباره [[فضائل]] و [[مناقب]] اهل‌بیت پیامبر{{صل}} و اینکه [[رهبری امت اسلامی]] [[حق]] آنان است نه معاویه، سخن گفت و از آن جمله حدیث غدیر را برای آنان [[یادآوری]] کرد، و از آنان خواست تا آن مطالب را برای کسانی که مورد [[اعتماد]] آنان است بازگو کنند<ref>کتاب سلیم بن قیس هلالی، ص۱۹۱-۱۹۴.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۲۱۶.</ref>

[[امامان]] [[اهل‌بیت]]{{عم}} که [[روز غدیر]] [[خم]] را بزرگ‌ترین عید اسلامی دانسته‌اند، خود حکمی را [[تشریع]] نکرده‌اند، بلکه آن را از [[رسول اکرم]]{{صل}} [[روایت]] کرده‌اند، چنان‌که [[فرات]] بن [[ابراهیم]] [[کوفی]] از [[امام صادق]]{{ع}} روایت کرده که او از پدرش و پدرش از نیاکانش و آنان از رسول اکرم{{صل}} روایت کرده‌اند که فرمود: “روز [[غدیر خم]] بزرگ‌ترین [[اعیاد]] [[امت]] من است و آن روزی است که [[خداوند]] به من [[دستور]] داد تا برادرم [[علی بن ابی‌طالب]]{{ع}} را به عنوان راهنمای امتم [[منصوب]] کنم، تا پس از من به واسطه او [[هدایت]] شوند، و آن روزی است که خداوند، [[دین]] را در آن کامل، و نعمتش را بر امتم تمام کرد و از [[دین اسلام]] [[راضی]] شد”<ref>الغدیر، ج۱، ص۵۲۸.</ref>.

اگر چه [[عید غدیر]] در میان [[شیعیان]] [[جایگاه]] بسیار والایی دارد، از گزارش‌های [[تاریخی]] به دست می‌آید که در دوره‌های پیشین، این عید به شیعیان اختصاص نداشته و در میان [[مسلمانان]]، مرسوم و معروف بوده است، چنان‌که [[ابوریحان بیرونی]]، آن را از [[اعیاد اسلامی]] شمرده است<ref>الغدیر، ج۱، ص۵۰۳، به نقل از: الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، ص۳۳۴.</ref>. ابن‌طلحه [[شافعی]] نیز گفته است: “روز غدیر خم، روزی است که [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در [[شعر]] خود از آن یاد کرده و آن [[روز]] [[عید]] به شمار آمده است، زیرا در آن روز [[پیامبر]]{{صل}} [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} را به این [[منزلت]] رفیع نایل ساخت”<ref>مطالب السؤول، ص۱۶.</ref>.

[[حدیث غدیر]] علاوه بر اینکه همواره مورد توجه [[عالمان]] [[اسلامی]] در شاخه‌های مختلف [[علوم اسلامی]] بوده است، عده‌ای را برانگیخته است تا درباره آن به [[نگارش]] و [[پژوهش]] ویژه مبادرت ورزند، بدین علت ده‌ها رساله و کتاب درباره آن تألیف شده است.

بر اساس تحقیقی که برخی از محققان در این باره انجام داده‌اند، آثاری که درباره [[غدیر]] نوشته شده از [[قرن دوم هجری]] آغاز و تا قرن حاضر ادامه یافته است. از میان کتاب‌های غدیری، ۸۳ کتاب [[عربی]]، ۶۱ کتاب [[فارسی]] و ۲۱ کتاب اردو وجود دارد. از میان نویسندگان این کتاب‌ها ۱۲۹ نفر [[شیعه]] [[اثنی‌عشری]]، و [[دوازده نفر]] [[اهل‌سنت]]، پنج نفر شیعه [[اسماعیلی]]، دو نفر شیعه [[زیدی]] و یک نفر [[مسیحی]] است<ref>دانشنامه امام علی{{ع}}، ج۱۲، ص۴۲۱-۴۲۲.</ref>.

در اینجا به معرفی تعدادی از کتاب‌هایی می‌پردازیم که درباره حدیث غدیر نگارش یافته است<ref>ر.ک: الغدیر، ج۱، ص۳۱۳-۳۲۵؛ دانشنامه امام علی{{ع}}، ج۱۲، ص۳۸۰-۳۹۶ و ص۴۲۰-۴۲۴.</ref>:

#[[الولایة فی طرق حدیث الغدیر (کتاب)|الولایة فی طرق حدیث الغدیر]]، تألیف [[ابو جعفر محمد بن جریر طبری]] (متوفای ۳۱۰ق). وی در این کتاب، حدیث غدیر را از بیش از هفتاد طریق [[روایت]] کرده است. [[انگیزه]] او از تألیف این کتاب، آن بوده که پاسخ ابن ابی‌داود را بدهد، زیرا وی گفته است که [[علی]]{{ع}} در [[حجه الوداع]] در [[یمن]] بود، پس حدیث غدیر اساسی ندارد<ref>تذکرة الحفاظ، ج۲، ص۷۱۳، رقم ۷۲۸.</ref>. [[ذهبی]] در تذکرة الحفاظ، یاقوت [[حموی]] در [[معجم الادباء (کتاب)|معجم الادباء]]]](ج ۱۸، ص۸۰)، ابن‌کثیر در [[البدایه و النهایه (کتاب)|البدایه و النهایه]] (ج ۱۱، ص۱۶۷، حوادث [[سال ۳۱۰ق]])، ابن‌حجر در [[تهذیب التهذیب (کتاب)|تهذیب التهذیب]](ج ۷، ص۲۹۷)، [[شیخ طوسی]] در [[الفهرست (کتاب)|الفهرست]](ص ۵۰، رقم ۶۴۰)، [[سید بن طاووس]] در [[الاقبال (کتاب)|الاقبال]] (ص ۴۵۳) از کتاب [[طبری]] درباره طرق حدیث غدیر نام برده‌اند.

# [[الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب (کتاب)|الغدیر فی الکتاب و السنه و الادب]]، تألیف [[علامه عبدالحسین امینی]] (۱۳۹۰ق) که بار نخست در ۱۱ جلد، و بار دوم از سوی مرکز الغدیر للدراسات الاسلامیه در ۱۴ جلد چاپ شده است که دو جلد اخیر به فهرست‌های گوناگون اختصاص یافته و یک جلد نیز قبل از یازده جلد به بحث درباره [[شخصیت]] [[علامه امینی]] و اهمیت [[کتاب الغدیر]] و اظهار نظرهای متفکران از [[مذاهب]] مختلف در این باره اختصاص یافته است.

# [[الغدیر فی التراث الاسلامی (کتاب)|الغدیر فی التراث الاسلامی]]، تألیف [[سید عبدالعزیز طباطبایی]] (متوفای ۱۴۱۶ق) که کتاب‌هایی را که از [[قرن دوم]] تا قرن پانزدهم [[هجری]] به زبان‌های [[فارسی]]، [[عربی]] و اردو درباره [[حدیث غدیر]] [[نگارش]] یافته، معرفی کرده است.

==اولویت نبی و امامت علی==

[[زمخشری]] و [[بیضاوی]] گفته‌اند: “مقصود از [[اولویت]] در آیه، اولویت در همه امور است، زیرا پیامبر{{صل}} [[مؤمنان]] را به کاری [[فرمان]] نمی‌دهد، و چیزی را از آنان نمی‌پسندد، مگر اینکه به [[صلاح]] آنان است، بر خلاف [[نفس انسان]] که چه بسا [[انسان]] را به کاری بر می‌انگیزد که به صلاح او نیست. بنابراین، [[واجب]] است که پیامبر از نفس آنان نزد آنها محبوب‌تر باشد، و امر او درباره آنان از [[دستور]] خود آنها نافذتر باشد، و [[مهربانی]] آنان نسبت به پیامبر{{صل}} از مهربانی آنها نسبت به خودشان بیشتر باشد. روایت شده است که پیامبر{{صل}} [[مردم]] را به [[غزوه تبوک]] فراخواند، گروهی گفتند: “از [[پدران]] و مادرانمان در این باره اجازه می‌گیریم”. آیه مزبور در این باره نازل شد<ref>تفسیر کشاف، ج۳، ص۵۲۳؛ تفسیر بیضاوی، ج۳، ص۳۷۳.</ref>. دیگر [[مفسران]] [[اسلامی]] نیز همین معنا را از [[آیه کریمه]] استفاده کرده‌اند<ref>ر.ک: معالم التنزیل، بغوی، ج۵، ص۱۹۱؛ مدارک التنزیل، نسفی، ج۳، ص۲۹۴؛ غرائب القرآن، نظام‌الدین نیشابوری، ج۲۱، ص۷۷-۷۸؛ تفسیر جلالین، ص۵۵۲؛ تفسیر تبیان، ج۸، ص۳۱۷؛ مجمع‌البیان، ج۷-۸، ص۳۳۸؛ تفسیر ابوالفتوح، ج۱۵، ص۳۴۶-۳۴۷؛ روح‌المعانی، ج۲۸، ص۲۲۸-۲۲۹.</ref>.

==تلازم امامت و محبت==

[[امامت]] و [[محبّت]] دو معنای ناسازگار و غیرقابل جمع نیستند تا اینکه ما در [[تفسیر]] [[مولی]] در [[حدیث غدیر]] ناچار از [[انتخاب]] یکی از آن دو باشیم، بلکه محبّت از لوازم امامت است؛ یعنی در [[جهان‌بینی الهی]] کسی که عهده‌دار امر [[رهبری]] [[مردم]] است باید [[دوستدار]] آنان نیز باشد و به آنان مهر بورزد، چنان که [[خداوند]] [[پیامبر اکرم]]{{صل}} را [[پیشوایی]] معرفی کرده است که ناگواری‌های مردم بر او گران بود، بر [[هدایت]] و [[سعادت]] آنان حریص بود، و با آنان [[مهربان]] و [[رحیم]] بود<ref>{{متن قرآن|لَقَدْ جَاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزِيزٌ عَلَيْهِ مَا عَنِتُّمْ حَرِيصٌ عَلَيْكُمْ بِالْمُؤْمِنِينَ رَءُوفٌ رَحِيمٌ}} «بی‌گمان پیامبری از (میان) خودتان نزد شما آمده است که هر رنجی ببرید بر او گران است، بسیار خواستار شماست، با مؤمنان مهربانی بخشاینده است» سوره توبه، آیه ۱۲۸.</ref>.

به عبارتی دیگر، معنای مشترک میان همه کاربردهای مولی، [[اولویت]] داشتن نسبت به فرد یا چیزی است که در هر یک از کاربردهای آن ویژگی خاصی دارد؛ [[ولایت]] محبت اقتضا می‌کند که [[دوست]] یک فرد رابطه نزدیک‌تری از دیگران به او داشته باشد و در حل [[مشکلات]] او نسبت به وی از دیگران [[برتر]] و سزاوارتر باشد. همین گونه است ولایت نصرت، یعنی کسی که با دیگری [[پیمان]] نصرت بسته است، در [[یاری کردن]] و [[مقابله با دشمنان]] او از دیگران سزاوارتر است، و در ولایت [[زعامت]] و [[رهبری]]، [[زعیم]] و [[رهبر]] [[مردم]] در [[تصمیم‌گیری]] نسبت به امور آنان از دیگران سزاوارتر است<ref>ر.ک: الغدیر، ج۱، ص۶۴۸-۶۵۱، {{عربی|لیس للمولی الا معنی واحد و هو الأولی بالشیء و تختلف هذه الاولویة بحسب الاستعمال فی کل من موارده}}. شایان ذکر است که این مطلب را برخی از محققان قبل از علامه امینی بیان کرده‌اند چنان که علامه کراجکی گفته است: {{عربی|ان الأولی هی الأصل و الیها یرجع معنی کل قسم، لان مالک الرق لما کان اولی بتدبیر عبده من غیره کان لذلک مولاه، و المعتق لما کان اولی بمعنقه فی تحمله لجریرته و ألصق به من غیره کان مولاه، و ابن العم لما کان اولی بالمیراث ممن هو ابعد منه فی نسبه و اولی ایضا من الأجنبی بنصرة ابن عمه کان مولی، و الناصر لما اختص بالنصرة و صار بها اولی کان لذلک مولی. و اذا تأملت فی بقیة الأقسام وجدتها جاریة هذا المجری، و عائدة بمعناها الی الأولی}}. کنز الفوائد، ج۲، ص۹۱. ابوالصلاح حلبی نیز این مطلب را در تقریب المعارف، ص۱۵۴ بیان کرده است.</ref>.

==مفاد حدیث غدیر از نگاه اهل بیت و صحابه پیامبر==

'''پاسخ'''

ابطح در لغت به سرزمینی گویند که محل جریان سیل است، و ریگ‌های ریز سطح آن را پوشانده است. این معنا به سرزمین مکه اختصاص ندارد<ref>الفصول المهمة، ص۴۱.</ref>. در [[روایت]] [[غدیر]] از طریق [[حذیفه بن أسید]] و [[عامر]] بن [[لیلی]] آمده است که وقتی پیامبر{{صل}} از حجه الوداع به سوی مدینه بازگشت و به ذی‌الحلیفه رسید، [[دستور]] داد کسی زیر درختانی که در بطحاء نزدیک هم بودند [[منزل]] نگیرد.

از [[عبدالله بن عمر]] روایت شده که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} در سرزمین بطحا در ذی الحلیفه توقف کرد و [[نماز]] خواند<ref>صحیح مسلم، ج۲، ص۹۸۱، کتاب الحج، حدیث ۴۳۰.</ref>.

'''پاسخ''':

مکی بودن سوره معارج با این منافات ندارد که آیاتی از آن مکی نباشد. این مطلب در [[قرآن]]، نظایر بسیاری دارد، مانند [[سوره عنکبوت]] که مکی است غیر از دو [[آیه]] آغاز آن<ref>تفسیر طبری، ج۲۰، ص۱۵۰.</ref>. [[سوره کهف]] مکی است جز هفت آیه اول آن<ref>الاتقان فی علوم القرآن، ج۱، ص۵۶.</ref>. [[سوره هود]] مکی است مگر آیه {{متن قرآن|وَأَقِمِ الصَّلَاةَ طَرَفَيِ النَّهَارِ وَزُلَفًا مِنَ اللَّيْلِ...}}<ref>«و نماز را در دو سوی روز و ساعتی از آغاز شب بپا دار.».. سوره هود، آیه ۱۱۴.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج۹، ص۵.</ref> [[سوره مریم]] مکی است، ولی [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِنْ مِنْكُمْ إِلَّا وَارِدُهَا}}<ref>«و هر یک از شما در آن درخواهد آمد این، بر پروردگارت حکمی است ناگزیر انجام‌پذیر» سوره مریم، آیه ۷۱.</ref> مکی نیست<ref>الاتقان، ج۱، ص۶۱.</ref>. [[سوره ابراهیم]] مکی است، ولی آیه {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ بَدَّلُوا نِعْمَتَ اللَّهِ كُفْرًا}}<ref>«آیا در (کار) کسانی که ناسپاسی را جایگزین نعمت خداوند کردند و قوم خود را به “سرای نابودی” درآوردند ننگریسته‌ای؟» سوره ابراهیم، آیه ۲۸.</ref> مکی نیست<ref>تفسیر قرطبی، ج۹، ص۲۸۸.</ref> و نمونه‌های بسیار دیگر<ref>ر.ک: الغدیر، ج۱، ص۴۸۵-۴۸۸.</ref>.

علاوه بر این، [[نزول]] مکرر آن نیز محتمل است، از جمله آیاتی که به صورت مکرر نازل شده‌اند، عبارت‌اند از: آیه {{متن قرآن|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ}}<ref>«به نام خداوند بخشنده بخشاینده» سوره فاتحه، آیه ۱.</ref>، آیه اول [[سوره روم]]، [[آیه روح]] و [[سوره فاتحه]] الکتاب<ref>ر.ک: الاتقان، ج۱، ص۱۳۰-۱۳۱.</ref>.

'''پاسخ'''

میان [[عذاب]] نشدن [[مشرکان]] در [[مکه]] و عذاب نشدن این فرد، ملازمه‌ای نیست. عذاب نکردن مشرکان، حکمتی داشته، و عذاب کردن فرد مزبور حکمتی دیگر. شاید عذاب نکردن مشرکان بدین علت بوده است که از [[نسل]] آنان، کسانی [[ایمان]] خواهند آورد، و این وجه درباره [[حارث]] بن نعمان وجود نداشته است. حقایق [[تاریخی]]، بیانگر این مطلب است که افرادی به عنوان [[مخالفت با پیامبر]] دچار [[نفرین]] او و [[عذاب الهی]] شده‌اند، چنان که [[روایت]] شده که وقتی [[قریش]] از [[اسلام آوردن]] [[سرپیچی]] کردند و با [[پیامبر]] به [[مخالفت]] برخاستند، آن [[حضرت]]، آنان را نفرین کرد و از [[خدا]] خواست که آنها را به [[قحطی]] گرفتار کند و این عذاب بر آنان نازل شد<ref>تفسیر رازی، ج۲۷، ص۲۴۲.</ref>.

بنابراین، مراد از [[نفی]] عذاب در [[آیه]] یاد شده، نفی فی‌الجمله است نه بالجمله، و این مطلب، مطابق با [[حکمت الهی]] است که از طریق [[مصالح]] و [[مفاسد]] تبلور می‌یابد، و در نتیجه، مظاهر آن متفاوت خواهد بود.

[[خداوند]]، قریش را به صاعقه‌ای مانند [[صاعقه]] [[عاد]] و [[ثمود]] [[وعید]] داده است که اگر از پیامبر روی برگردانند به آن [[مبتلا]] خواهند شد: {{متن قرآن|فَإِنْ أَعْرَضُوا فَقُلْ أَنْذَرْتُكُمْ صَاعِقَةً مِثْلَ صَاعِقَةِ عَادٍ وَثَمُودَ}}<ref>«پس اگر روی بگردانند بگو: شما را به آذرخشی از گونه آذرخش عاد و ثمود بیم می‌دهم» سوره فصلت، آیه ۱۳.</ref>. اگر قریش، همگی از پیامبر [[اعراض]] می‌کردند، گرفتار آن عذاب می‌شدند، ولی چون عده‌ای ایمان آوردند، این عذاب بر آنان نازل نشد. اگر وجود پیامبر{{صل}} در میان قریش مانع از [[نزول]] عذاب بود، چنین وعیدی داده نمی‌شد.

==امامت علی و خلافت خلفا==

عده‌ای از [[عالمان]] [[اهل‌سنت]] هم [[دلالت حدیث]] [[غدیر]] بر [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} را پذیرفته‌اند و هم [[خلافت]] خلفای پیش از [[علی]]{{ع}} را [[مشروع]] دانسته‌اند. به [[اعتقاد]] آنان از آنجا که مقصود از [[حدیث غدیر]]، [[امامت علی]]{{ع}} پس از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} است، و از سوی دیگر [[زمان]] [[امامت]] او معین نشده است، می‌توان گفت: مقصود، امامت وی پس از دوران [[خلافت ابوبکر]]، [[عمر]] و [[عثمان]] بوده است. به این صورت می‌توان میان دو دیدگاه [[شیعه]] و اهل‌سنت درباره امامت علی{{ع}} جمع کرد و گفت: اگر چه علی{{ع}} از طرف پیامبر اکرم{{صل}} به امامت [[منصوب]] شده است، ولی مقصود، امامت او پس از خلفای سه‌گانه بوده است.

برخی از عالمان اهل‌سنت نیز که [[مولی]] را در حدیث غدیر به [[محبت]] و [[نصرت]] معنا کرده‌اند، گفته‌اند بر فرض قبول اینکه معنای مولی در حدیث غدیر، امامت است می‌توان گفت: امامت علی{{ع}} پس از خلافت خلفای پیش از او مقصود است<ref>ر.ک: شرح المقاصد، ج۵، ص۲۷۴؛ الصواعق المحرقة، ص۵۷؛ مختصر التحفة الاثنی عشریة، ص۱۶۱.</ref>.

در اینجا نمونه‌هایی از عبارت آن دسته از عالمان اهل‌سنت را می‌آوریم که دلالت حدیث غدیر را بر امامت امیرالمؤمنین{{ع}} پذیرفته‌اند:

# [[محمد رشید الدین]]<ref>وی شاگرد عبدالعزیز دهلوی مؤلف کتاب “التحفة الإثنا عشریة” است.</ref> گفته است: “ثبوت [[خلافت علی]]{{ع}} بر اساس غدیر با [[مذهب]] اهل‌سنت منافات ندارد، و برای این [[دلیل]] مختصر، به مقدمات طولانی نیازی نیست”<ref>نفحات الأزهار، ج۱۹، ص۲۲۷.</ref>.

# [[شهاب‌الدین دولت‌آبادی]] به [[دلالت حدیث غدیر بر امامت علی]]{{ع}} [[اذعان]] کرده و گفته است: “اهل‌سنت گفته‌اند که مراد از [[حدیث]] {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ‌}} امامت علی{{ع}} در زمان خلافت و امامت اوست”<ref>نفحات الأزهار، ج۱۹، ص۲۲۸.</ref>.

این مطلب در [[روایات]] متعدد نیز وارد شده است. عیاشی آن را از سه طریق از [[جابر بن عبدالله انصاری]]، [[امام باقر]]{{ع}} و [[امام صادق]]{{ع}} [[روایت]] کرده است<ref>تفسیر عیاشی، ج۱، ص۳۳۱-۳۳۴.</ref>. [[محدث]] [[کلینی]] و [[شیخ صدوق]] نیز آن را از امام باقر{{ع}} روایت کرده‌اند<ref>کافی، ج۱، ص۲۳۴، کتاب الحجة، باب النص علی امیرالمؤمنین{{ع}}، حدیث۳.</ref>.

عده‌ای از [[عالمان]] [[اهل‌سنّت]] نیز [[نزول]] [[آیه تبلیغ]] را درباره [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} و [[اعلان]] آن در [[غدیرخم]] [[نقل]] کرده‌اند:

#[[حاکم حسکانی]] در شواهد التنزیل از [[ابن‌عباس]] و جابر بن عبدالله انصاری روایت کرده است که این [[آیه]] درباره [[علی]]{{ع}} نازل شد و [[پیامبر اکرم]]{{صل}} [[دست]] او را گرفت و فرمود: {{متن حدیث|مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِيٌّ مَوْلَاهُ اللَّهُمَّ وَالِ مَنْ وَالاهُ وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ}}.

#[[ابواسحاق ثعلبی]] نیز آن را در [[تفسیر الکشف و البیان]]، از ابن‌عباس روایت کرده است.

===وجوه و اقوال دیگر===

بر اساس این [[روایات]] که از طریق [[شیعه]] و [[اهل‌سنت]] [[نقل]] شده است، [[آیه تبلیغ]] در [[ارتباط]] با [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} در [[غدیر خم]] نازل شده است، ولی در این باره وجوه و اقوال دیگری نیز گفته شده است:

بر اساس این قول، آیه بدان سبب در [[سوره مائده]] (آخرین [[سوره]] نازل بر پیامبر{{صل}}) قرار داده شده است تا یادآور آغاز [[رسالت پیامبر]] اکرم{{صل}} باشد<ref>تفسیر المنار، ج۶، ص۴۵۳.</ref>.

'''نقد''': این دیدگاه از چند نظر مردود است:

در پاسخ این اشکال گفته شده است: این‌گونه تعبیر، [[لغو]] نیست و مانند سخن ابوالنجم است که گفته است: {{عربی|انا ابوالنجم و شعری شعری}}؛ من ابونجم هستم و [[شعر]] من شعر من است”. مقصود او این است که این شعر من از نظر [[فصاحت]] و [[بلاغت]] از جنس همان شعری است که قبل از این گفته‌ام و چون مردم، شعر او را با این اوصاف می‌شناختند، نیاز به ذکر این اوصاف نبوده است. همین‌گونه است در آیه مورد بحث، چون تبلیغ نکردن رسالت، مطلبی است که همگان آن را می‌شناسند و می‌دانند که کار ناروایی است. پس مفاد آیه این است که اگر دین را ابلاغ نکنی، آن را ابلاغ نکرده‌ای و کار ناروایی را مرتکب شده‌ای<ref>احمد بن منیر اسکندری در انتصاف، حاشیه کشاف زمخشری، ج۱، ص۶۵۸.</ref>.

نقد این توجیه آن است که سخن ابوالنجم، مخصوص مواردی است که دو چیز با یکدیگر مقایسه می‌شود و نسبت بین آنها از قبیل [[مطلق و مقید]] و مانند آن است، چنان‌که سخن ابوالنجم از این قبیل است. اگر مقصود از {{متن قرآن|مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ}} در [[آیه]] مورد بحث، اصل یا مجموع [[دین]] باشد، مصداق قاعده ادبی و زبانی مزبور نخواهد بود، زیرا مجموع یا [[اصل دین]]، یک چیز است، نه دو چیز که با یکدیگر مقایسه شوند، اما بنابر وجه اول که مقصود از {{متن قرآن|مَا أُنْزِلَ إِلَيْكَ مِنْ رَبِّكَ}} [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} است، قاعده ادبی و زبانی مزبور بر آن منطبق است، یعنی [[ابلاغ]] این [[پیام الهی]] به [[مردم]] از چنان جایگاهی برخوردار است که ابلاغ نکردن آن به منزله ابلاغ نکردن دیگر پیام‌های [[الهی]] به مردم است<ref>المیزان فی تفسیر القرآن، ج۶، ص۴۴-۴۵.</ref>.

از سوی دیگر، [[سیره پیامبر اکرم]]{{صل}} گویای این [[واقعیت]] است که آن [[حضرت]] به مسئله [[رهبری]] مردم اهتمام فراوان داشت. بر این اساس، هر گاه می‌خواست به قصد [[جنگ با دشمنان]] اسلام یا مقصود دیگری، [[مدینه]] را ترک کند، فردی را [[جانشین]] خود می‌ساخت، چنان‌که در جریان [[تبوک]]، [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} را جانشین خود کرد، و برای سپاهیانی که به جنگ با دشمنان اسلام اعزام می‌کرد، [[فرمانده]] [[تعیین]] می‌کرد، و نیز برای [[اداره امور]] شهرهایی چون [[مکه]]، [[طائف]] و [[یمن]] که در قلمرو [[حکومت]] اسلام قرار داشت، [[والی]] معین می‌کرد.

بر این اساس، [[پیامبر اکرم]]{{صل}} از سوی [[خداوند حکیم]] [[مأموریت]] یافت تا در [[سفر]] [[حجه‌الوداع]] و در [[غدیر خم]]، این اصل مهم و سرنوشت‌ساز را برای [[مسلمانان]] بیان کند و به او هشدار داده شد که اگر این [[پیام الهی]] [[ابلاغ]] نشود، بدان می‌ماند که او دیگر پیام‌های [[الهی]] را ابلاغ نکرده است.

از سوی دیگر از جمله {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ}} به دست می‌آید که پیامبر اکرم{{صل}} از ابلاغ این [[دستور الهی]] به [[مردم]] بیمناک بود. در حالی که او هرگز در [[راه]] اجرای [[فرامین خداوند]] از اینکه به [[جان]] یا [[مال]] یا موقعیتش آسیبی برسد بیمناک نبود. بنابراین، [[نگرانی]] وی منشأ دیگری داشته است. منشأ نگرانی [[پیامبر]]{{صل}} [[منافقان]] و بیماردلانی بود که همواره در درون [[جامعه اسلامی]] علیه پیامبر اکرم{{صل}} [[توطئه]] می‌کردند. آنان در [[باطن]] به [[نبوت]] [[رسول خدا]]{{صل}} [[باور]] نداشتند و [[رهبری]] او را از مقوله ریاست‌های [[دنیوی]] می‌پنداشتند<ref>آیات مربوط به سرگذشت جنگ احد در سوره آل عمران و آیات ۱۰۵-۱۲۶ سوره نساء بیانگر این مطلب است.</ref>. طبیعی است که برای [[اثبات]] این [[پندار]] ناصواب خود به دنبال [[فرصت]] بودند، [[تعیین]] [[علی]]{{ع}} که [[پسر عمو]] و داماد پیامبر{{صل}} بود به عنوان رهبری مسلمانان پس از او، فرصت مناسبی برای آنان بود تا در میان مردم شایع کنند که مسئله نبوت و [[رهبری الهی]]، بهانه‌ای بیش نبوده، و پیامبر اکرم{{صل}} در واقع در پی تثبیت [[ریاست]] قومی خود بر [[امت اسلامی]] است، و این، همان مطلبی بود که پیامبر اکرم{{صل}} از آن بیمناک بود، اما [[خداوند]] به او [[اطمینان]] داد این نقشه [[شیطانی]] را خنثی خواهد کرد و [[کافران]] را [[هدایت]] نخواهد کرد: {{متن قرآن|وَاللَّهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ لَا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكَافِرِينَ}}<ref>«ای پیامبر! آنچه را از پروردگارت به سوی تو فرو فرستاده شده است برسان و اگر نکنی پیام او را نرسانده‌ای؛ و خداوند تو را از (گزند) مردم در پناه می‌گیرد، خداوند گروه کافران را راهنمایی نمی‌کند» سوره مائده، آیه ۶۷.</ref>.

==کمال دین و نومیدی کافران==

[[قرآن کریم]] از روزی یاد کرده است که [[خداوند]]، [[دین اسلام]] را در آن کامل کرده و [[نعمت]] خود را بر [[مسلمانان]] تمام نموده، و دین اسلام را – که کامل شده است – [[پسندیده]] است: {{متن قرآن|الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي وَرَضِيتُ لَكُمُ الْإِسْلَامَ دِينًا}}<ref>«امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم و اسلام را (به عنوان) آیین شما پسندیدم» سوره مائده، آیه ۳.</ref>.

ویژگی دیگر آن [[روز]]، این است که [[کافران]] از اینکه بتوانند دین اسلام را دگرگون کنند یا نابود سازند [[ناامید]] شدند، و مسلمانان نباید از این بابت نگران باشند، بلکه باید از این جهت نگران باشند که مبادا بر اثر [[ناسپاسی]] [[نعمت الهی]] مستوجب [[عذاب]] خداوند شوند: {{متن قرآن|الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ}}<ref>«امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید!» سوره مائده، آیه ۳.</ref>.

روایاتی که درباره [[سبب نزول]] دو فقره میانی آیه [[نقل]] شده است، به دست می‌آید که این دو فقره به صورت مستقل نازل شده‌اند، زیرا در این [[روایات]]، هیچ اشاره‌ای به صدر و ذیل آیه نشده است.

===[[احادیث]] [[شأن نزول]]===

====[[روز عرفه]]====

در برخی [[روایات]] آمده است و بسیاری از مفسران نیز گفته‌اند که مقصود از روز [[نومیدی]] [[کافران]] از دین اسلام، روز عرفه است.

#مقصود، تدریج در بیان مصادیق مأکولات حرام است؛ یعنی در آیه [[مائده]] چیزهایی حرام شده است که در آیه‌های قبل از آن<ref>یعنی آیه‌های: {{متن قرآن|إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}} «جز این نیست که (خداوند)، مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را جز به نام خداوند ذبح شده باشد بر شما حرام کرده است؛ پس کسی که ناگزیر (از خوردن این چیزها) شده باشد در حالی که افزونخواه (برای رسیدن به لذّت) و متجاوز (از حدّ سدّ جوع) نباشد بر او گناهی نیست، که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۱۷۳؛ {{متن قرآن|قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}} «بگو: در آنچه به من وحی شده است چیزی نمی‌یابم که برای خورنده‌ای که آن را می‌خورد حرام باشد؛ مگر مردار و یا خون ریخته یا گوشت خوک که پلید است و یا (آنچه) از سر نافرمانی جز به نام خداوند ذبح شده باشد اما کسی که (از خوردن آنها) ناگزیر شده است در حالی که افزونخواه (برای رسیدن به لذت) و متجاوز (از حدّ سدّ جوع) نباشد بی‌گمان پروردگارت آمرزنده بخشاینده است» سوره انعام، آیه ۱۴۵؛ {{متن قرآن|إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}} «جز این نیست که (خداوند) مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را به نام جز خداوند ذبح شده باشد بر شما حرام کرده است؛ پس هر کس ناگزیر (از خوردن آنها) شود در حالی که افزون‌خواه (برای رسیدن به لذّت) و متجاوز (از حدّ سدّ جوع) نباشد بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره نحل، آیه ۱۱۵.</ref> [[حرام]] نشده بود. این فرض [[باطل]] است، زیرا در [[آیه]] [[مائده]]، [[حرمت]] چیز جدیدی بیان نشده است، به این [[دلیل]] که {{متن قرآن|مُنْخَنِقَةُ}}، {{متن قرآن|مُتَرَدِّيَةُ}}، {{متن قرآن|نَّطِيحَةُ}} و {{متن قرآن|مَا أَكَلَ السَّبُعُ}} همگی مصادیق میته‌اند، و جمله {{متن قرآن|إِلَّا مَا ذَكَّيْتُمْ}}؛ مگر آنچه [[تذکیه]] کرده‌اید”، [[گواه]] این مطلب است. همین گونه است آنچه با عنوان {{متن قرآن|وَمَا ذُبِحَ عَلَى النُّصُبِ وَأَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالْأَزْلَامِ}} بیان شده است، زیرا اگر چه قبلاً از آنها نامی برده نشده است، ولی حرمت آنها بدان علت است که مصداق فسق‌اند: {{متن قرآن|ذَلِكُمْ فِسْقٌ}} و حرمت [[فسق]] در آیه انعام بیان شده است<ref>{{متن قرآن|قُلْ لَا أَجِدُ فِي مَا أُوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَى طَاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَّهِ بِهِ}} «بگو: در آنچه به من وحی شده است چیزی نمی‌یابم که برای خورنده‌ای که آن را می‌خورد حرام باشد؛ مگر مردار و یا خون ریخته یا گوشت خوک که پلید است و یا (آنچه) از سر نافرمانی جز به نام خداوند ذبح شده باشد» سوره انعام، آیه ۱۴۵.</ref>. همچنین عبارت: {{متن قرآن|غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ}} در [[آیه]] [[مائده]]<ref>{{متن قرآن|فَمَنِ اضْطُرَّ فِي مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لِإِثْمٍ فَإِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}} «پس، هر که در قحطی و گرسنگی ناگزیر (از خوردن گوشت حرام) شود بی‌آنکه گراینده به گناه باشد بی‌گمان خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مائده، آیه ۳.</ref> بیانگر این است که آنچه در این [[آیه تحریم]] شده است به علت “اثم” بودن آن است و [[تحریم]] “اثم” در آیه بقره<ref>{{متن قرآن|إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِيرِ وَمَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}} «جز این نیست که (خداوند)، مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را جز به نام خداوند ذبح شده باشد بر شما حرام کرده است؛ پس کسی که ناگزیر (از خوردن این چیزها) شده باشد در حالی که افزونخواه (برای رسیدن به لذّت) و متجاوز (از حدّ سدّ جوع) نباشد بر او گناهی نیست، که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره بقره، آیه ۱۷۳.</ref> بیان شده است، چنان‌که در آیه دیگری فرموده است: {{متن قرآن|وَذَرُوا ظَاهِرَ الْإِثْمِ وَبَاطِنَهُ}}<ref>«و گناه آشکار و پنهان را رها کنید» سوره انعام، آیه ۱۲۰.</ref> و نیز فرموده است: {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا حَرَّمَ رَبِّيَ الْفَوَاحِشَ مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَمَا بَطَنَ وَالْإِثْمَ}}<ref>«بگو جز این نیست که پروردگارم زشتکاری‌های آشکار و پنهان و گناه و افزونجویی ناروا را حرام کرده است» سوره اعراف، آیه ۳۳.</ref>. از نکات یاد شده روشن شد که آیه مائده بیانگر [[حرام]] جدیدی نسبت به موارد مطرح شده در [[آیات]] قبل از آن، نیست.

#مقصود، تدریج در بیان اجمالی و تفصیلی است، یعنی آنچه قبلاً بیان شده بود، اجمالی بود و آنچه در آیه مائده آمده است بیان تفصیلی است، و [[فلسفه]] این تدریج، آن بوده که قبلاً شرایط فراهم نبود، ولی در اواخر دوران [[رسالت]] که [[اسلام]] بسط یافته بود شرایط فراهم شده بود و از بیان تفصیلی [[حرمت]] مأکولات، [[نگرانی]] وجود نداشت.

====[[روز غدیر]] [[خم]]====

اکنون اگر به [[تاریخ اسلام]] [[رجوع]] کنیم روشن می‌شود که کافران در آغاز می‌کوشیدند تا از [[راه]] [[تطمیع]] و [[مداهنه]]، پیامبر{{صل}} را از هدفش منصرف کنند<ref>{{متن قرآن|وَانْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ}} «و سرکردگان آنان راه افتادند (و به همراهان خود گفتند): بروید و در (پرستش) خدایان خود شکیبا باشید که این چیزی است که (از شما) می‌خواهند» سوره ص، آیه ۶؛ {{متن قرآن|وَدُّوا لَوْ تُدْهِنُ فَيُدْهِنُونَ}} «دوست دارند نرمی پیشه کنی تا نرمی پیش گیرند» سوره قلم، آیه ۹؛ {{متن قرآن|وَلَوْلَا أَنْ ثَبَّتْنَاكَ لَقَدْ كِدْتَ تَرْكَنُ إِلَيْهِمْ شَيْئًا قَلِيلًا}} «و اگر ما تو را پابرجا نمی‌داشتیم نزدیک بود اندکی به آنان گرایش یابی» سوره اسراء، آیه ۷۴.</ref>، اما این نیرنگ‌ها برای آنان سودی نداشت، سپس از [[راه]] [[جنگ]] وارد شدند، ولی آن نیز مقصودشان را برآورده نساخت. آخرین [[امید]] آنان این بود که سر انجام [[پیامبر اکرم]]{{صل}} از [[دنیا]] خواهد رفت و چون فرزند پسری ندارد که [[جانشین]] او شود و راهش را ادامه دهد، آنان خواهند توانست از آن [[فرصت]] استفاده کنند و [[آیین اسلام]] را از بین ببرند، زیرا [[نگرانی]] آنان نسبت به [[پیامبر]]{{صل}} نگرشی [[دینی]] نبود و آنها به [[نبوت]] [[رسول خدا]]{{صل}} [[اعتقاد]] نداشتند، بلکه [[رهبری]] او را از مقوله رهبری [[رئیس]] یک [[قبیله]] و [[زمامدار]] یک [[جامعه]] می‌دانستند که هرگاه از دنیا برود و جانشین نداشته باشد، [[آیین]] و روش او نیز با مرگش [[دفن]] خواهد شد<ref>در اخبار آمده است که چون رسول خدا{{صل}} از مرگ خود خبر می‌داد... مشرکان و منافقان... شنیدند و اندیشه کردند و می‌گفتند: اگر محمد بمیرد ما دین او را خراب کنیم و اصحاب او را بکشیم و آواره کنیم. چون رسول خدا{{صل}} در آن موقف باستاد و آن تقریر کرد و امیرالمؤمنین علی{{ع}} را بازو گرفت و آن خطبه کرد و آن سخن گفت، ایشان گفتند: انداخت و کید ما باطل شد، نومید شدند از آنچه انداخته بودند. خدای تعالی آیت فرستاد: {{متن قرآن|الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ...}} «امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید! امروز دینتان را کامل و نعمتم را بر شما تمام کردم» سوره مائده، آیه ۳. (تفسیر ابوالفتوح رازی، ج۶ ص۲۴۴).</ref>. بدین علت بود که پیامبر را “ابتر” می‌خواندند، و [[آیه]] {{متن قرآن|إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الْأَبْتَرُ}}<ref>«بی‌گمان (دشمن) سرزنشگر تو خود بی‌پساوند است» سوره کوثر، آیه ۳.</ref> به آن اشاره کرده است.

بنابراین، قوت و [[شوکت]] و [[گسترش اسلام]] همه امیدهای [[کافران]] را به [[یأس]] مبدل کرده بود، جز یک امید و آن، [[امید]] به [[مرگ]] [[پیامبر]]{{صل}} بود که چون فرزند پسری ندارد که [[راه]] او را ادامه دهد، [[آیین]] وی نیز با مرگ او پایان خواهد یافت.

بنابراین، [[ولایت]] و [[امامت امیرالمؤمنین]]{{ع}} که به [[دستور خداوند]] و به دست پیامبر اکرم{{صل}} در غدیر خم [[اعلان]] شد، هم سببِ به کمال رسیدن دین اسلام و هم عاملِ تمام شدن نعمت الهی بر مسلمانان، و سببِ یأس کامل کافران از نابودی دین اسلام بود. روشن است که [[خداوند]] از دین اسلام با این ویژگی‌ها، [[رضایت]] کامل دارد.

جمله {{متن قرآن|وَاخْشَوْنِ}} بیانگر هشدار مهمی به مسلمانان است و آن اینکه با [[اکمال دین]] بر اساس ولایت و امامت امیرالمؤمنین{{ع}} مسلمانان نباید نسبت به دین اسلام، از کافران بیمناک باشند، ولی باید نسبت به خداوند بیمناک باشند، زیرا [[سنت]] خداوند، این است که اگر در برابر نعمت‌های او [[ناسپاسی]] شود، ناسپاسان را [[عقوبت]] خواهد کرد و نعمت خود را از آنان باز خواهد گرفت، چنان‌که فرموده است: {{متن قرآن|وَمَنْ يُبَدِّلْ نِعْمَةَ اللَّهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَتْهُ فَإِنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ}}<ref>«و هر کس نعمت خداوند را پس از آنکه به وی رسید دگرگون سازد (بداند که) بی‌گمان خداوند سخت کیفر است» سوره بقره، آیه ۲۱۱.</ref> و نیز فرموده است: {{متن قرآن|لَئِنْ شَكَرْتُمْ لَأَزِيدَنَّكُمْ وَلَئِنْ كَفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِي لَشَدِيدٌ}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که پروردگارتان اعلام داشت: اگر سپاسگزار باشید به یقین بر (نعمت) شما می‌افزایم و اگر ناسپاسی کنید بی‌گمان عذاب من سخت است» سوره ابراهیم، آیه ۷.</ref> بنابراین، معنای [[خشیت از خداوند]] این است که مبادا بر اثر [[ناسپاسی]] در برابر [[نعمت]] [[عظیم]] [[دین اسلام]] به [[عقوبت]] [[کفران نعمت]] گرفتار شوند<ref>المیزان، ج۵، ص۱۷۴-۱۷۷.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[براهین و نصوص امامت (کتاب)|براهین و نصوص امامت]]، ص ۳۱۸-۳۲۵.</ref>

== جستارهای وابسته ==