|
|
| خط ۴: |
خط ۴: |
|
| |
|
| ==مقدمه== | | ==مقدمه== |
| از [[راویان امام رضا]]{{ع}}. [[ابواسحاق ابراهیم بن عباس بن صول بکر]]، معروف به ابراهیم صولی، [[راوی امام رضا]]{{ع}}، شاعر، ادیب و از کاتبان مشهور [[زمان]] خود بود<ref>الأنساب، سمعانی، ج۳، ص۵۶۸.</ref>. او در [[سال ۱۷۶ق]] و به قولی ۱۶۷ ق به [[دنیا]] آمد<ref>معجم الأدباء، ج۱، ص۷۰.</ref>. وی را برخی [[خراسانی]] الاصل<ref>الأنساب، سمعانی، ج۳، ص۵۶۸.</ref> و برخی از [[نسل]] صول بکر، [[پادشاه]] [[جرجان]] که اصالتی [[جرجانی]] دارد، دانسته‌اند<ref>البدایة والنهایة، ج۱۰، ص۳۷۹.</ref>، چنان که ابن‌یوسف وی را کاتب جرجانی و دارای تصانیف معرفی می‌کند<ref>تاریخ جرجان، ص۱۳۷.</ref>. صول بکر در زمان [[سلیمان بن عبد الملک]] ([[خلافت]] ۹۶-۹۹ق)، هنگامی که جرجان به دست [[یزید بن مهلب]](۱۰۲ق) [[فتح]] شد، به دست او [[ایمان]] آورد و تا آخر [[عمر]] در [[خدمت]] یزید بن مهلب بود. هنگامی هم که یزید دعوی [[حکومت]] کرد به او پیوست و در [[جنگی]] که بین یزید و [[مسلمه بن عبدالملک]] در مکانی به نام [[عقر]] روی داد کشته شد<ref>تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۱۵؛ معجم الأدباء، ج۱، ص۷۱.</ref>. برخی صول را [[لقب]] [[امیران]] جرجان خوانده‌اند<ref>الآثار الباقیة، ص۴۵۴.</ref>.
| | [[ابواسحاق ابراهیم بن عباس بن محمد بن صول بغدادی صولی کاتب]]. از [[موالیان]] [[یزید بن مهلب]]،<ref>معجم الادباء ۱/۱۶۵.</ref> از نژاد ترک و [[خراسانی]] بود و در زمره [[دانشمندان]] و [[شاعران]] [[بغداد]] به شمار می‌‌آمد.<ref>وفیات الاعیان ۱/۴۵.</ref> [[سال]] [[تولد]] او ۱۶۷ یا ۱۷۶ هـ بوده است.<ref>معجم الادباء ۱/۱۶۵.</ref> برخی صولی را از [[راویان امام رضا]]{{ع}}دانسته‌اند.<ref>عیون اخبار الرضا{{ع}} ۱/۱۴۲.</ref> کسانی چون [[احمد بن قاسم بن اسماعیل]]<ref>عیون اخبار الرضا{{ع}} ۱/۱۴۵.</ref> و [[ثعلب نحوی]] از ایشان [[روایت]] کرده‌اند.<ref>الأنساب ۳/۵۶۸.</ref> |
|
| |
|
| جدش محمد بن صول با [[خاندان]] [[عباسی]] [[روابط]] نزدیکی داشت و از داعیان عباسی بود که در [[راه]] [[حمایت]] از ایشان کشته شد<ref>معجم الأدباء، ج۱، ص۷۱.</ref>. به نظر می‌رسد این خاندان پس از [[حاکمیت]] [[عباسیان]]، به [[بغداد]] منتقل و در دستگاه ایشان مشغول شدند و هنگامی که [[امام رضا]]{{ع}} به [[دعوت]] [[مأمون]] (خلافت ۱۹۸-۲۱۸ق) برای [[ولایت‌عهدی]] به [[خراسان]] آمد، ابراهیم نیز در آنجا حضور داشت و اولین گزارش مربوط به او در خراسان، به همین واقعه مربوط می‌شود. از زیست‌نامه و دوران [[رشد]] و [[شکوفایی]] و حتی گرایش‌های [[فکری]] و مذهبی او تا این زمان چیزی در دست نیست. اینکه ابن‌ندیم وی را یکی از سه [[جوان]] سخنور و [[بلیغ]] می‌داند<ref>الفهرست، ابن ندیم، ص۱۴۰.</ref>، نشان می‌دهد که در [[جوانی]] به مراتب [[اجتماعی]] بلندی دست یافته بود.
| | وی از کاتبان برجسته، حاذق، [[بلیغ]] و [[فصیح]] بود<ref>معجم الادباء ۱/۱۶۸.</ref> و در [[شعر]] نیز دستی توانا داشت.<ref>معالم العلماء ۱۵۲.</ref> [[ابن شهرآشوب]] نام وی را در زمره شاعران [[اهل بیت]]{{ع}} که به دلایلی [[تقیّه]] میکردند، آورده است.<ref>معالم العلماء ۱۵۲.</ref> وی اشعاری در [[مدح]] [[امام رضا]]{{ع}} سروده،<ref>اعیان الشیعه ۲/۱۶۹.</ref> ولی در [[زمان]] [[متوکل عباسی]] ([[خلافت]] ۲۳۲ ـ ۲۴۷ﻫ) آنها را از بین برده است.<ref>عیون اخبار الرضا{{ع}}۲/۱۴۶.</ref> همچنین قصیده‌ای در [[سوگ امام حسین]]{{ع}} سرود و آن را در [[خدمت]] امام رضا{{ع}} خواند و ده هزار درهم مسکوک از [[امام]] [[پاداش]] گرفت.<ref>اعیان الشیعه ۲/۱۶۹.</ref> |
|
| |
|
| ابراهیم را کاتبی توانا و [[شاعری]] [[فصیح]] دانسته‌اند<ref>صبح الأعشی، ج۱، ص۶۹؛ العقد الفرید، ج۴، ص۲۵۲؛ معجم الأدباء، ج۱، ص۷۱.</ref>، گرچه اثر زیادی از وی باقی نمانده است. منابع برخی از ابیات او را آورده‌اند<ref>تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۱۵؛ التذکرة الحمدونیة، ج۴، ص۷؛ معجم الأدباء، ج۱، ص۷۰-۸۶؛ الفرج بعد الشدة، ج۲، ص۴۴۰.</ref>. او در [[مراسم]] [[ولایت‌عهدی]] [[امام]] (۲۰۱ق) به اتفاق [[دعبل بن علی خزاعی]] که با یکدیگر دوستانی صمیمی بودند، اشعاری سرود. [[ابراهیم]] به طور مشخص درباره [[فرزندان پیامبر]]{{صل}} ابیاتی را انشاد کرد که از آن تنها یک قصیده باقی است. همچنین مرثیه‌ای در [[شهادت امام حسین]]{{ع}} سرود. [[امام رضا]]{{ع}} این قصیده را ستود و بیست هزار [[درهم]] که نام خودش بر آن مسکوک بود، به او [[هدیه]] داد<ref>الأمالی، سیدمرتضی، ج۲، ص۱۳۰-۱۳۱.</ref>. گفته‌اند وی مقداری از آن را تا [[زمان]] مرگش نزد خود نگه داشت و مخارج [[تدفین]] او با آن پرداخت شد<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۶۸.</ref>.
| | صولی و برادرش عبدالله از [[نزدیکان]] [[فضل بن سهل]]، [[وزیر]] [[مأمون]] (خلافت ۱۹۸ ـ ۲۱۸ﻫ) بودند. هنگامی که فضل به [[مهارت]] و [[کاردانی]] صولی پی برد، از طرف [[خلیفه]] [[مسئولیت]] برخی از دیوان‌ها از جمله [[دیوان]] نفقات و [[ضیاع]] ([[کشاورزی]] و باغات) را به عهده او گذاشت و تا آخر [[عمر]] در این سمت باقی بود.<ref>الاغانی ۱۰/۴۴.</ref> وی به سال ۲۴۳ هـ در [[سامرا]] درگذشت.<ref>الأنساب ۳/۵۶۸.</ref> |
|
| |
|
| ابراهیم و برادرش در زمان [[مأمون]] از [[رجال]] برجسته [[دستگاه خلافت]] محسوب می‌شدند، چون [[فضل بن سهل]] آن دو را به کارهای مهم گماشته بود<ref>معجم الأدباء، ج۱، ص۷۲.</ref>. ابراهیم در دوره [[حاکمان]] بعدی نیز همچنان در جرگه دولتیان باقی ماند. چنان که ابن‌ندیم اشاره کرده است، در دوران [[حاکمان عباسی]] [[دیوان]] رسائل در دست او بود<ref>الفهرست، ابن ندیم، ص۱۳۶.</ref> و مدتی [[جاحظ]]، ادیب برجسته این دوره، [[جانشینی]] وی را بر عهده داشت<ref>الفهرست، ابن ندیم، ص۲۰۸؛ سیر أعلام النبلاء، ج۱۱، ص۵۲۷.</ref>.
| | آثار و تألیفات صولی عبارت‌اند از: «دیوان رسائل»<ref>الوافی بالوفیات ۲/۲۷.</ref> «دیوان[[شعر]]»<ref>تاریخ بغداد ۶/۱۱۷.</ref> «الدولة العباسیّه» ،«کتاب العطر» و «کتاب الطبیخ».<ref>الفهرست (الندیم) ۳۷۸، ۳۷۹ و ۴۰۸.</ref>.<ref>جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی (کتاب)|فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی]] ج۱، ص ۷۵-۷۶.</ref> |
| ابراهیم به [[حکم]] معاشرتی که با امام رضا{{ع}} داشت، روایاتی از او دارد، اما برخی از آنها به گونه‌ای است که جز از [[معتقد]] مذهبی نقل نمی‌شود. ابوذکوان [[قاسم بن اسماعیل]] از او نقل می‌کند که در [[اهواز]] به [[سال ۲۲۷ق]] گفت: ما نزد امام رضا{{ع}} بودیم که درباره [[تفسیر]] «النعیم» در [[آیه]] {{متن قرآن|ثُمَّ لَتُسْأَلُنَّ يَوْمَئِذٍ عَنِ النَّعِيمِ}}<ref>«آنگاه در آن روز از نعمت (ناسپاسی شده) بازخواست خواهید شد» سوره تکاثر، آیه ۸.</ref> پرسیدند. آن جناب با رد [[دنیایی]] بودن [[نعمت]]، آن را [[حب اهل بیت]]{{عم}} تفسیر فرمود که [[خداوند]] بعد از [[توحید]] و [[نبوت]] از آن می‌پرسد<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۳۷؛ ینابیع المودة، ج۱، ص۳۳۳.</ref>. وی همچنین سخنانی در توصیف [[زهد]] و [[علم]] [[امام رضا]]{{ع}} دارد<ref>الأمالی، صدوق، ص۷۵۸.</ref>، به گونه‌ای که برخی از مجموعه داده‌ها به این ارزیابی رسیده‌اند که وی از [[خواص]] و همنشینان [[امام]] بوده است<ref>مسند الإمام الرضا{{ع}}، ج۲، ص۵۱۱.</ref>. وی گذشته از نقل روایاتی از آن [[حضرت]]، با واسطه ایشان از [[امام صادق]]{{ع}} نیز [[روایت]] کرده است<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۱۳۶.</ref> و افرادی چون [[تغلب]] نحوی<ref>الأنساب، سمعانی، ج۳، ص۵۶۸.</ref> و قاسم بن اسماعیل<ref>ذیل تاریخ بغداد، ج۴، ص۱۳۶.</ref> از او روایت کرده‌اند.
| |
| | |
| [[ابراهیم]] در مسیر [[زندگی]] خود رویه واحدی پیش نگرفت. در [[عهد]] [[متوکل عباسی]] ([[خلافت]] ۲۳۲ - ۲۴۷ق) که از خلفای سخت‌گیر به [[اهل بیت]]{{عم}} بود، به او [[تقرب]] جست و به [[فرمان]] وی [[کتابی]] در باب [[خراج]] تألیف کرد<ref>کتاب الوافی بالوفیات، ج۱۱، ص۵۲۷.</ref> و از سوی او [[دیوان]] رسائل را به عهده گرفت<ref>الآثار الباقیة، ص۳۸.</ref> و بر دیوان [[ضیاع]] و نفقات نیز گماشته شد. وی در این [[کارها]] مهارتی نداشت و مورد [[طعن]] و خرده قرار می‌گرفت، اما [[متوکل]] وی را همچنان در [[منصب]] خود باقی گذاشت<ref>معجم الأدباء، ج۱، ص۸۶.</ref>. [[بدیهی]] بود که این [[دوستی]] در نوع نگاهش به اهل بیت{{عم}} تأثیر گذارد. لذا نوشته‌اند در این [[زمان]] در هم‌سویی با متوکل، نام پسران خود را که [[ابو محمد]] [[حسن]] و [[ابوعبدالله]] [[حسین]] بود، به [[ابومحمد]] [[اسحاق]] و [[ابوالفضل]] [[عباس]] [[تغییر]] داد. نیز در مجالس [[سرور]] و بزمی که متوکل ترتیب می‌داد شراب می‌نوشید، در حالی که تا آن زمان چنین کاری نمی‌کرد<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۱۶۰؛ بحار الأنوار، ج۴۹، ص۲۷۲.</ref>.
| |
| | |
| [[ابواسحاق]] برای اینکه هیچ نشانی از [[گرایش]] پیشین خود بر جای نگذارد، تمام اشعاری را که در [[مدح]] اهل بیت{{عم}} سروده بود جمع‌آوری کرد و سوزاند، البته به [[اعتقاد]] برخی این کار از روی [[تقیه]] و [[اضطرار]] صورت گرفت<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۲، ص۲۵؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱؛ موسوعة مؤلفی الإمامیة، ج۱، ص۲۹۵.</ref>. چنان که گفته‌اند او با [[اسحاق بن ابراهیم]]، [[برادر]] [[زیدان]] کاتب [[دوست]] بود و زمانی نسخه‌ای از اشعارش را در [[اختیار]] او نهاده بود. وقتی متصدی [[دیوان]] [[ضیاع]] شد، به ناچار خواست تا [[اسحاق]] را به [[اتهام]] [[خیانت]] و اختلاسی که کرده بود، از منصبش برکنار کند، اما اسحاق او را [[تهدید]] کرد که اگر به این کار ادامه دهد تمام اشعاری را که وی در [[مدح]] [[اهل بیت]]{{عم}} سروده و در دست وی است، به [[متوکل]] تحویل خواهد داد. [[ابراهیم]] از این تهدید هراسید و تمام اشعارش را از او گرفت و سوزاند و از پی‌گیری و تعقیب او دست برداشت<ref>الأمالی، سیدمرتضی، ج۲، ص۱۳۱؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۱، ص۱۶۱.</ref>. این امر حاکی از آن است که فضای [[سیاسی]] و [[دینی]] [[جامعه]] چگونه وی را به سوی [[کتمان]] و مخفی‌کاری کشانده بود. از این رو، شاید بتوان دیدگاه پیش‌گفته مبنی بر تقیه‌ای بودن رفتارش را تا حدی پذیرفت.
| |
| ابراهیم در مدح متوکل و پسرانش، [[منتصر]]، [[معتز]] و مؤید، اشعار مبالغه‌آمیزی سرود و در آنها متوکل را ماه و پسرانش را قمرهای آن خواند<ref>تاریخ الطبری، ج۷، ص۳۶۲- ۳۶۳.</ref>. وی تا [[زمان]] [[مرگ]]، [[مناصب]] دولتی خود، دیوان ضیاع و نفقات را در سرمن رای ([[سامرا]]) عهده‌دار بود، تا اینکه در [[سال ۲۴۳ق]] در این [[شهر]] درگذشت<ref>تاریخ بغداد، ج۶، ص۱۱۷؛ الأنساب، سمعانی، ج۳، ص۵۶۸.</ref>.
| |
| | |
| از نظر رجالی، با همه نقشی که ابراهیم در [[نقل روایت]] از [[امام]] داشته، [[علمای رجال]] مطلب درباره‌اش نیاورده‌اند و به تعبیر عطاردی، مصادر رجالی از یادکرد [[شخصیت]] وی خالی‌اند، در حالی که رابطه نزدیک و [[دوستی]] خالصانه با اهل بیت{{عم}} داشته است<ref>مسند الإمام الرضا{{ع}}، ج۲، ص۵۱۱.</ref>. برخی نیز به سبب اشعار ستایش‌آمیز او درباره اهل بیت{{عم}}، وی را در زمره [[شاعران]] [[شیعی]] خوانده‌اند، اما شراب [[نوشیدن]] وی را [[فسق]] دانسته‌اند که روایاتش را از اعتبار ساقط کرده است<ref>تنقیح المقال، ج۴، ص۱۰۱-۱۰۵.</ref>. ولی با این حال، پاره‌ای از محققان سرودن اشعار ستایش‌آمیز درباره [[اهل بیت]]{{عم}} را دلیلی محکم در [[شیعه]] خواندن او ندانسته‌اند<ref>أعیان الشیعة، ج۳، ص۲۶۰.</ref> و بر آن‌اند که صرف سرودن اشعار در [[مدح]] [[امام رضا]]{{ع}} و اهل بیت{{عم}} دلیل بر [[گرایش]] [[شیعی]] او نمی‌شود، چرا که در مقطعی از [[حکومت]] [[بنی‌عباس]]، [[شاعران]] با انگیزه‌های [[سیاسی]] و نزدیک شدن به حکومت، [[اقدام]] به سرودن چنین اشعاری میکردند، به ویژه در جریان [[انتصاب امام]] به [[ولایت‌عهدی]] که می‌توانست نشان [[همراهی]] با [[مأمون]] و [[تأیید]] [[تصمیم]] وی قلمداد گردد. به همین سبب به [[آسانی]] نمی‌توان درباره [[مذهب]]، مرام و [[شخصیت]] وی نظر داد.
| |
| | |
| [[ابراهیم]] علاوه بر نقش سیاسی و [[اجتماعی]]، آثاری نیز داشته است. از جمله [[دیوان]] اشعار او که گفته شده [[کتابی]] کوچک بوده است، چرا که اشعار او کوتاه و در حد سه تا ده [[بیت]] بیشتر نبوده است<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۶۸.</ref>. اساساً روش او چنین بود که پس از سرودن شعری بیت‌های زیادی از آن را حذف می‌کرد و از این رو تنها ابیاتی چند از آن باقی می‌ماند<ref>أعیان الشیعة، ج۴، ص۴۰۲.</ref>، ضمن اینکه بخش عمده‌ای از اشعارش را خود از بین برد. دیگر آثار او عبارت‌اند از: دیوان رسائل، الدولة الکبیر، الطبیخ، العطر<ref>الفهرست، ابن ندیم، ص۱۳۶؛ معجم الأدباء، ج۱، ص۸۶.</ref> و معانی الشعراء<ref>الفهرست، ابن ندیم، ص۱۹۰؛ الأعلام، ج۱، ص۴۲.</ref>.
| |
| | |
| البته در پایان اشاره به نکته‌ای لازم به نظر می‌رسد و آن اینکه فردی در برخی از نوشته‌ها با عنوان [[ابوالعباس]] صولی آمده که از شعرای [[عصر امام رضا]]{{ع}} بوده و در اشعار خویش آن [[حضرت]] را مدح گفته و [[برتری]] [[آل‌علی]] و سزاوار بودن آنان به [[خلافت]] را بیان داشته است<ref>الأغانی، ج۱۰، ص۲۷۷؛ مروج الذهب، ج۴، ص۲۴؛ أعیان الشیعة ج۲، ص۱۶۹؛ ج۳، ص۲۶۰؛ تعلیقة علی منهج المقال، ص۴۸.</ref>. اما تنها شعری که از او نقل شده با یکی از شعرهای [[ابواسحاق]] صولی مورد بحث این نوشتار، مشترک است<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۲۵؛ المناقب، ابن شهر آشوب، ج۳، ص۴۶۰؛ الحدائق الوردیة، ج۲، ص۳۶۷.</ref> و [[محمد بن یحیی بن عبدالله بن عباس بن محمد بن صول تکین]] معروف به صولی<ref>أعیان الشیعة، ج۲، ص۱۶۹.</ref> زمانی که این [[شعر]] را بیان می‌کند؛ می‌گوید: شکی ندارم این شعر از عموی پدرم [[ابراهیم بن عباس]] باشد، چنان که [[شیخ صدوق]] بعد از بیان شعر، سخن صولی مبنی بر [[یقین]] کامل در منتسب کردن شعر به ابواسحاق ابراهیم بن عباس صولی دارد<ref>عیون أخبار الرضا{{ع}}، ج۱، ص۲۵.</ref>. بنابر این احتمال اینکه این دو عنوان؛ یعنی ابراهیم بن عباس و [[ابوالعباس صولی]]، مربوط به یک تن باشند، بسیار زیاد است، هر چند موجهی برای چرایی نامیدن او به ابوالعباس به دست نیامده است، جز آنکه گفته شود شاید [[اشتباه]] در استنساخ موجب چنین تعادی شده است و در اصل [[ابن‌عباس]] صولی بوده است.<ref>منابع: أعیان الشیعة، سید محسن بن عبدالکریم امین عاملی (۱۳۷۱ق)، تحقیق: سید حسن امین، بیروت، دار التعارف، بی تا؛ الأغانی، علی بن حسین معروف به ابوالفرج اصفهانی (۳۵۶ق)، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۱۵ق؛ الأمالی، علی بن حسین موسوی معروف به سید مرتضی (۴۳۶ق)، تحقیق: سید بدر الدین نعسانی حلبی، قم، کتابخانه آیت الله مرعشی نجفی، اول، ۱۴۰۳ق، الأمالی، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق و نشر: مؤسسة البعثة، تهران، اول، ۱۴۱۷ق؛ الأنساب، عبدالکریم بن محمد معروف به سمعانی (۵۶۲ق)، تعلیق: عبدالله عمر بارودی، بیروت، دار الجنان، اول، ۱۴۰۸ق، الآثار الباقیة عن القرون الخالیة، محمد بن احمد معروف به ابوریحان بیرونی (۴۴۰ق)، تحقیق و تعلیق: پرویز اذکائی، تهران، میراث مکتوب، اول، ۱۴۲۲ق، بحار الأنوار الجامعة لدرر أخبار الأئمة الأطهار علی، محمدباقر بن محمدتقی معروف به علامه مجلسی (۱۱۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۰۳ق؛ البدایة و النهایة، اسماعیل بن عمر معروف به ابن کثیر (۷۷۴ق)، تحقیق: علی شیری، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، اول، ۱۴۰۸ق؛ تاریخ الطبری (تاریخ الأمم و الملوک)، محمد بن جریر طبری (۳۱۰ق)، تحقیق: جمعی از محققان، بیروت، مؤسسة الأعلمی، چهارم، ۱۴۰۳ق؛ تاریخ بغداد أو مدینة السلام، احمد بن علی معروف به خطیب بغدادی (۴۶۳ق)، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق؛ تاریخ جرجان، حمزة بن یوسف سهمی (۴۲۷ق)، بیروت، عالم الکتب، چهارم، ۱۴۰۷ق، التذکرة الحمدونیة محمد بن حسن معروف به ابن حمدون (۵۶۲ق)، تحقیق: احسان عباس - بکر عباس، بیروت، دار صادر، اول، ۱۴۱۷ق؛ تعلیقة علی منهج المقال، محمدباقر بن محمد اکمل معروف به وحید بهبهانی (۱۲۰۵ق)، بی جا، بینا، بی تا، تنقیح المقال فی علم الرجال، عبدالله بن محمدحسن مامقانی (۱۳۵۱ق)، تحقیق: محیی الدین مامقانی، قم، مؤسسة آل البیت لا لإحیاء التراث، اول، ۱۴۲۳ق؛ الحدائق الوردیة فی مناقب أئمة الزیدیة، حمید بن احمد محلی (۶۵۲ق)، تحقیق: مرتضی محطوری حسنی، صنعاء مکتبة مرکز بدر، اول، ۱۴۲۳ق؛ ذیل تاریخ بغداد، محمد بن محمود معروف به ابن نجار بغدادی (۶۴۳ق)، تحقیق: مصطفی عبدالقادر یحیی، بیروت، دار الکتب العلمیة، اول، ۱۴۱۷ق، سیر أعلام النبلاء، محمد بن احمد معروف به ذهبی (۷۴۸ق)، تحقیق: شعیب ارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، نهم، ۱۴۱۳ق، صبح الأعشی فی صناعة الإنشاء احمد بن علی معروف به قلقشندی (۸۲۱ق)، تعلیق: محمدحسین شمس الدین، بیروت، دار الکتب العلمیة، بی تا؛ العقد الفرید، احمد بن محمد اندلسی معروف به ابن عبد ربه (۳۲۸ق)، تصحیح: مفید محمد قمیحة، بیروت، دار الکتب العلمیة، ۱۴۰۴ق، عیون أخبار الرضا، محمد بن علی معروف به شیخ صدوق (۳۸۱ق)، تحقیق: حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الأعلمی، اول، ۱۴۰۴ق، الفرج بعد الشدة، محسن بن علی تنوخی (۳۸۴ق)، قم، منشورات الرضی، ۱۳۶۴ق، الفهرست، محمد بن اسحاق معروف به ابن ندیم (۳۸۵ق)، تحقیق و نشر: رضا تجدد، تهران، اول، ۱۳۹۱ق، کتاب الوافی بالوفیات، خلیل بن ایبک صفدی (۷۶۴ق)، تحقیق: احمد ارناؤوط - ترکی مصطفی، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، ۱۴۲۰ق؛ مروج الذهب و معادن الجوهر، علی بن حسین معروف به مسعودی (۳۴۶ق)، تحقیق: اسعد داغر، قم، دار الهجرة، دوم، ۱۴۰۴ق؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، علی بن محمد نمازی شاهرودی (۱۴۰۵ق)، تهران، شفق - حیدری، اول، ۱۴۱۲ق؛ مسند الإمام الرضا علی، عزیزالله بن محمد عطاردی قوچانی معاصر)، مشهد، کنگره جهانی حضرت رضا، اول، ۱۴۰۶ق؛ معجم الأدباء، یاقوت بن عبدالله رومی حموی (۶۲۶ق)، تحقیق: احسان عباس، بیروت، دار الغرب الإسلامی، اول، ۱۴۱۴ق، مناقب آل أبی طالب، محمد بن علی مازندرانی معروف به ابن شهر آشوب (۵۸۸ق.)، قم، نشر علامه، اول، ۱۳۷۹ق؛ موسوعة مؤلفی الإمامیة، تحقیق و نشر: مجمع الفکر الإسلامی، قم، اول، ۱۴۲۰ق؛ ینابیع المودة لذوی القربی، سلیمان بن ابراهیم قندوزی (۱۲۹۴ق)، تحقیق: سید علی جمال اشرف حسینی، قم، انتشارات اسوه، ۱۴۲۲ق.</ref>.<ref>[[زهرا مقدسی|مقدسی، زهرا]]، [[ابراهیم بن عباس بن محمد صولی - مقدسی (مقاله)|مقاله «ابراهیم بن عباس بن محمد صولی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|دانشنامه امام رضا]] ص ۳۵۱.</ref>
| |
|
| |
|
| == منابع == | | == منابع == |
| {{منابع}} | | {{منابع}} |
| # [[پرونده: 1100514.jpg|22px]] [[زهرا مقدسی|مقدسی، زهرا]]، [[ابراهیم بن عباس بن محمد صولی - مقدسی (مقاله)|مقاله «ابراهیم بن عباس بن محمد صولی»]]، [[دانشنامه امام رضا ج۱ (کتاب)|'''دانشنامه امام رضا ج۱''']] | | # [[پرونده: IM009687.jpg|22px]] جمعی از پژوهشگران، [[فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱ (کتاب)|'''فرهنگ‌نامه مؤلفان اسلامی ج۱''']] |
| {{پایان منابع}} | | {{پایان منابع}} |
|
| |
|
