عقل در لغت: تفاوت میان نسخه‌ها
←عقل نظری و عملی
(←منابع) |
|||
| خط ۱۷: | خط ۱۷: | ||
==[[عقل نظری]] و عملی== | ==[[عقل نظری]] و عملی== | ||
در کتاب‌های حکمی، عقل را از [[جهت]] نوع فعالیت، در یک تقسیم‌بندی کلی، به عقل نظری و عملی تقسیم می‌کنند. عقل نظری به [[قوه]] مدرکه کلیات در معقولات گفته می‌شود که با ترتیب قیاسات و [[اقامه برهان]]، امور نظری را [[کشف]] می‌کند. [[عقل عملی]]، در مسائل ارزشی، از قبیل [[اخلاق]] و [[حقوق]] و مسائل [[اجتماعی]] و [[خانوادگی]] به کار می‌رود؛ به این ترتیب که با تشخیص امور [[نافع]] از [[مضر]] و تفکیک [[حق]] از [[باطل]]، (به [[زعم]] خود، در نفس ایجاد [[شوق]] و رغبت برای انجام امور نافع و [[نفرت]] از انجام امور مضر در جزئیات می‌نماید<ref>الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ج۹، ص۸۳.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش، محمد تقی]] و [[فرید محسنی|محسنی، فرید]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۲ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۲ ص ۱۹۶.</ref> | در کتاب‌های حکمی، عقل را از [[جهت]] نوع فعالیت، در یک تقسیم‌بندی کلی، به عقل نظری و عملی تقسیم می‌کنند. عقل نظری به [[قوه]] مدرکه کلیات در معقولات گفته می‌شود که با ترتیب قیاسات و [[اقامه برهان]]، امور نظری را [[کشف]] می‌کند. [[عقل عملی]]، در مسائل ارزشی، از قبیل [[اخلاق]] و [[حقوق]] و مسائل [[اجتماعی]] و [[خانوادگی]] به کار می‌رود؛ به این ترتیب که با تشخیص امور [[نافع]] از [[مضر]] و تفکیک [[حق]] از [[باطل]]، (به [[زعم]] خود، در نفس ایجاد [[شوق]] و رغبت برای انجام امور نافع و [[نفرت]] از انجام امور مضر در جزئیات می‌نماید<ref>الحکمة المتعالیة فی الأسفار العقلیة الأربعة، ج۹، ص۸۳.</ref>.<ref>[[محمد تقی فیاض‌بخش|فیاض‌بخش، محمد تقی]] و [[فرید محسنی|محسنی، فرید]]، [[ولایت و امامت از منظر عقل و نقل ج۲ (کتاب)|ولایت و امامت از منظر عقل و نقل]]، ج۲ ص ۱۹۶.</ref> | ||
==مفهوم عقل== | |||
[[عقل]]، واژه‌ای [[عربی]] است که از حیث مفهوم به «عقال» وابسته است<ref>الف. {{عربی|عَقَلْتُ الْبَعِيرَ عَقْلًا: شددت يده بالعِقال}}؛ (فراهیدی، [[خلیل بن احمد]]، کتاب العین، ج۲، ص۱۲۵۳). | |||
ب. {{عربی|رجُلٌ عَاقِلٌ: مَأْخوذٌ من عَقَلْتُ البَعيرَ إذا جَمَعْتَ قَوَائِمَهُ}}؛ (ابن منظور، لسان العرب، ج۹، ص۳۲۶). | |||
ج. {{متن حدیث|فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ}}؛ ([[حرانی]]، [[ابو محمد]] حسن، تحف العقول، ص۱۵).</ref> و عقال عبارت از بندی است که به وسیله آن، زانوی شتر [[سرکش]] را می‌بندند تا طغیان‌گری‌اش را مهار کنند. عقل [[غرایز]] و [[امیال]] سرکش را مهار می‌کند و زانوی [[غضب]] و [[شهوت]] سرکش را می‌بندد<ref>جوادی آملی، عبدالله، مراحل اخلاق در قرآن، ص۷۰.</ref>. از این رو، این کلمه در اصل به معنای امساک و استمساک<ref>{{عربی|أصل الْعَقْلِ: الإمساك و الاستمساك}}؛ (راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص۵۷۸).</ref> یا [[عقد]] و امساک است<ref>{{عربی|الأصل في معنى العقل العقد و الامساك}}؛ (المیزان، ج۲، ص۲۵۱).</ref>. در منابع واژه‌شناسی، ضمن بیان این مفهوم ریشه‌ای، از معانی دیگری نیز سخن رفته است که رنگ و بویی اصطلاحی دارند؛ مانند «[[قوه]] [[شناسایی]] مجهولات و بازداشتن [[انسان]] از گفتار و [[کردار]] [[ناپسند]]»<ref>ابن فارس، احمد، معجم مقاییس اللغه، ج۴، ص۶۹.</ref>؛ «نوری [[روحانی]] که نفس به وسیله آن، [[علوم]] [[بدیهی]] و نظری را در می‌یابد»<ref>مجمع البحرین، ج۲، ص۲۲۳.</ref>؛ «حالتی مقدماتی برای گام نهادن در راه خیر و اجتناب از [[شر]]»<ref>مجمع البحرین، ج۲، ص۲۲۴.</ref>، «نیروی بازشناختن امور [[صالح]] از [[فاسد]] در [[زندگی مادی]] و [[معنوی]] و سپس، ضبط و [[حبس]] نفس بر اساس این [[شناخت]]»<ref>مصطفوی، سید حسن، التحقیق فی کلمات القرآن الکریم، ماده عقل.</ref>. در نتیجه، می‌توان گفت که معنای اصلی عقل، با توجه به مفهوم عقال، عبارت است از بستن و باز داشتن. با اینکه عقل در هر کسی دارای وجودی یگانه است، نه دوگانه، اما دو وجه [[علمی]] و عملی دارد؛ بدین معنا که از یک سو [[حق و باطل]] را در عرصه نظر، و [[خیر و شر]] را در قلمرو عمل، از یکدیگر باز می‌شناسد، و از سوی دیگر، همچون عقال، زانوی نفس [[سرکش]] را بر می‌بندد و آن را از [[پندار]]، گفتار و [[کردار]] نادرست باز می‌دارد.<ref>[[احمد دیلمی|دیلمی، احمد]]، [[مبانی و نظام اخلاق (مقاله)| مقاله «مبانی و نظام اخلاق»]]، [[دانشنامه امام علی ج۴ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۴، ص ۱۶۷.</ref> | |||
== جستارهای وابسته == | == جستارهای وابسته == | ||