رحمت در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

رحمان، صیغة [[مبالغه]] و فراوانی را می‌رساند و [[رحیم]]، صفت مشبهه است و بر ماندگاری دلالت دارد<ref>المیزان، ج ۱، ص ۱۸.</ref>، از همین‌رو لفظ رحمان برای [[رحمت]] عام [[الهی]] نسبت به [[مؤمن]] و [[کافر]] و لفظ [[رحیم]] برای [[رحمت]] خاص [[الهی]] نسبت به [[مؤمنان]] به کار می‌رود، چنان که در [[قرآن کریم]] به صورت گسترده در این معنا به کار رفته است؛ نمونه‌اش [[آیات]]: {{متن قرآن|الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى}}<ref> خداوند بخشنده بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا دارد؛ بی‌گمان او ستمکاره‌ای نادان است؛ سوره طه، آیه:۵.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ مَن كَانَ فِي الضَّلالَةِ فَلْيَمْدُدْ لَهُ الرَّحْمَنُ مَدًّا حَتَّى إِذَا رَأَوْا مَا يُوعَدُونَ إِمَّا الْعَذَابَ وَإِمَّا السَّاعَةَ فَسَيَعْلَمُونَ مَنْ هُوَ شَرٌّ مَّكَانًا وَأَضْعَفُ جُندًا}}<ref> بگو: کسانی که در گمراهی به سر برند، باید که (خداوند) بخشنده به (زمان و مهلت) آنها نیک افزونی دهد تا آنگاه که آنچه را به آنان وعده داده‌اند- یا عذاب یا رستخیز- ببینند و خواهند دانست چه کسی دارای جایگاهی بدتر و سپاهی ناتوان‌تر است؛ سوره مریم، آیه:۷۵.</ref>، {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا }}<ref> اوست آنکه بر شما درود می‌فرستد- و فرشتگانش (نیز)- تا شما را به سوی روشنایی از تیرگی‌ها بیرون برد و با مؤمنان بخشاینده است؛ سوره احزاب، آیه:۴۳.</ref> و {{متن قرآن|إِنَّهُ بِهِمْ رَؤُوفٌ رَّحِيمٌ }}<ref> او نسبت به آنها مهربانی بخشاینده است؛ سوره توبه، آیه:۱۱۷.</ref> است<ref>المیزان، ج ۱، ص ۱۸.</ref>.<ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>

از [[آیه]] {{متن قرآن|الرَّحْمَنُ عَلَى الْعَرْشِ اسْتَوَى}}<ref> خداوند بخشنده بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا دارد؛ بی‌گمان او ستمکاره‌ای نادان است؛ سوره طه، آیه:۵.</ref> و {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضَ وَمَا بَيْنَهُمَا فِي سِتَّةِ أَيَّامٍ ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ الرَّحْمَنُ فَاسْأَلْ بِهِ خَبِيرًا }}<ref> آنکه آسمان‌ها و زمین و آنچه را میان آنهاست در شش روز آفرید سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت؛ او (خداوند) بخشنده است، درباره او از (داننده) آگاهی بپرس!؛ سوره فرقان، آیه:۵۹.</ref><ref>البحر المدید، ج ۴، ص ۱۱۱.</ref> برداشت شده که استواء [[خدای سبحان]] بر [[عرش]] به رحمانیت اوست. مراد از [[عرش]]، همه ما سوای [[الله]] و مفاد [[آیه]] این است که [[خدای متعال]] بر ما سوا ترحم می‌کند؛ به این معنا که هیچ موجودی را از عطای خویش [[محروم]] نمی‌سازد<ref>الانوار الساطعه، ج ۱، ص ۴۵۷.</ref> و همگان را در بر می‌گیرد<ref>بیان السعاده، ج ۱، ص ۲۸.</ref> بر پایه نظری، [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّمَا فِي الأَرْضِ مِن شَجَرَةٍ أَقْلامٌ وَالْبَحْرُ يَمُدُّهُ مِن بَعْدِهِ سَبْعَةُ أَبْحُرٍ مَّا نَفِدَتْ كَلِمَاتُ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ عَزِيزٌ حَكِيمٌ}}<ref> و اگر همه درختان روی زمین قلم می‌گردید و دریا را هفت دریای دیگر یاری می‌رساند (و همه مرکّب می‌شد) نوشتن کلمات خداوند پایان نمی‌پذیرفت؛ به راستی خداوند پیروزمند فرزانه‌ای است؛ سوره لقمان، آیه:۲۷.</ref> نیز به مظاهر [[رحمت]] [[الهی]] اشاره دارد<ref>مواهب الرحمان، ج ۱، ص ۱۵.</ref><ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>.

خدای والا [[سوره الرحمن]] را با کلمه {{متن قرآن|الرَّحْمَنُ}} آغاز کرده، زیرا در این [[سوره]] اشاره فرموده که [[جهان]] و اجزای آن را طوری [[آفریده]] و سامان داده که جنّ و [[انس]] بتوانند از آن بهره‌مند شوند و اینکه عالم به دو نشئه [[آخرت]] و [[دنیا]] قسمت شده و در آن، نشئه [[سعادت]] از [[شقاوت]] و [[نعمت]] از نقمت متمایز می‌گردد، پس هر چه در دو عالم هست، مصداق [[نعمت]] خدای والاست؛ به همین مناسبت، نام الرحمن که عموم و [[کثرت]] [[رحمت]] از راه بذل [[نعمت]] را می‌رساند، استعمال شده است<ref>المیزان، ج ۱۹، ص ۹۴.</ref> [[آیه]] {{متن قرآن|وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>و در این جهان و در جهان واپسین برای ما نیکی مقرّر فرما که ما به سوی تو بازگشته‌ایم؛ فرمود: عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند و زکات می‌دهند و کسانی که به آیات ما ایمان دارند مقرّر می‌دارم؛ سوره اعراف، آیه:۱۵۶.</ref> [[عذاب]] را در بعضی از موارد ثابت می‌کند؛ خواه ناخواه باید در برابر این [[عذاب]] خاص، [[رحمت]] خاصی هم وجود داشته باشد، زیرا [[محرومیت]] گروهی خاص از [[نعمت]] به معنای تنعّم گروهی دیگر است، پس دو جمله {{متن قرآن|وَاكْتُبْ لَنَا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةً وَفِي الآخِرَةِ إِنَّا هُدْنَا إِلَيْكَ قَالَ عَذَابِي أُصِيبُ بِهِ مَنْ أَشَاء وَرَحْمَتِي وَسِعَتْ كُلَّ شَيْءٍ فَسَأَكْتُبُهَا لِلَّذِينَ يَتَّقُونَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَالَّذِينَ هُم بِآيَاتِنَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>و در این جهان و در جهان واپسین برای ما نیکی مقرّر فرما که ما به سوی تو بازگشته‌ایم؛ فرمود: عذابم را به هر کس بخواهم می‌رسانم و بخشایشم همه چیز را فرا می‌گیرد و آن را به زودی برای آنان که پرهیزگاری می‌ورزند و زکات می‌دهند و کسانی که به آیات ما ایمان دارند مقرّر می‌دارم؛ سوره اعراف، آیه:۱۵۶.</ref> در [[آیه شریف]] نشان می‌دهند که [[رحمت]] [[الهی]] به دو قسم [[عام و خاص]] قسمت شده و [[رحمت]] عام، شامل همه موجودات و [[رحمت]] خاص ویژه [[مؤمنان]] است<ref>المیزان، ج ۸، ص ۲۷۵.</ref> روایتی مشهور از [[امام صادق]]{{ع}} نیز اختصاص لفظ رحمان را به [[رحمت]] همگانی و [[رحیم]] را به [[رحمت]] ویژه بر [[مؤمنان]] [[تأیید]] می‌کند<ref>نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۴.</ref>؛ به همین مناسبت، [[رحمت]] عام را [[رحمت]] رحمانی و [[رحمت]] خاص را [[رحمت]] رحیمی می‌گویند. بعضی [[مفسران]]، اختصاص [[رحمت]] رحیمی به [[مؤمنان]] را نپذیرفته‌اند، زیرا کلمه [[رحیم]] در [[قرآن]] بی‌آنکه به [[مؤمنان]] یا به [[آخرت]] اختصاص داشته باشد، به کار رفته است<ref>البیان، ص ۴۳۲.</ref><ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>.

دو صفت [[غفور]] و [[رحیم]] نیز که بارها در [[قرآن کریم]] با یکدیگر ذکر شده‌اند، به [[بشر]] اختصاص ندارند و همه موجودات [[جهان]] را در مرحله [[خلق]]، [[استمرار]] [[خلق]]، ایجاد، نیز در مرحله [[تدبیر]] فرا گرفته و در همه [[عوالم]] و نشئه‌ها به تناسب همان عالم، [[ظهور]] و آثاری دارد. [[مغفرت]] به معنای پوشاندن [[نقص]] و [[رحمت]] به معنای برآوردن [[حاجت]] [[نیازمند]] است. از مظاهر این دو صفت، تبدّل و تحوّل جاری در سراسر [[جهان]] و رفع [[نقص]] موجودات در پرتو تأثیر و تأثر و فعل و [[انفعال]] میان آنهاست. حد وجودی خاصی که برای هر یک از انواع موجودات مقرر شده، در آنها [[نقص]] و [[نیاز]] پدید می‌آورد و ارتباطی که میان این موجودات محدود به حدود وجودی خاص ایجاد شده، سبب می‌شود موجودات از یکدیگر سود برده و [[نقص]] هر یک رفع شده و ابزار حرکت و [[تکامل]] خود را دریافت کنند. برای نمونه، دانه گندم محدود به حد وجودی و دارای نقایص است و با [[نور]] [[خورشید]]، [[آب]]، [[خاک]]، هوا و شیره مخصوص [[رشد]] و نمو می‌کند و هر یک از امور یاد شده و مانند آنها از [[علل]] و اسباب طبیعی و نعمت‌هایی برای همه موجودات است. گندم نیز [[نعمت]] [[حقیقی]] برای [[انسان]] است، زیرا [[حاجت]] [[تکوینی]] او را رفع می‌کند. به این ترتیب، مراحلی را که هر موجودی می‌پیماید، هر لحظه‌اش ظهوری از صفت [[غفور]] و [[رحیم]] است<ref>انوار درخشان، ج ۹، ص ۳۹۱، ۴۲۵.</ref><ref>[[محمد صادق صالحی‌منش|صالحی‌منش، محمد صادق]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱۳ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۱۳، ص۵۴۴- ۵۸۰.</ref>.