ابوجهل در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

# [[ابوجهل]] در ذیل [[آیه]]: {{متن قرآن|إِنَّ شَانِئَكَ هُوَ الأَبْتَرُ}}<ref> بی‌گمان (دشمن) سرزنشگر تو خود بی‌پساوند است ؛ سوره کوثر، آیه: ۳.</ref>. از مصادیق ابتر دانسته شده<ref>قرطبی، ج ۲۰، ص ۱۵۱.</ref> که [[خداوند]]، به جهت آزارهایش، او را ابتر خوانده بود؛ گرچه قول‌ مشهور، [[نزول]] [[سوره]] درباره [[عاص بن وائل]] است<ref>التعریف، ص ۳۹۳.</ref>.

# [[قرطبی]] در ذیل [[آیه]] ۴۴ و ۴۵ سوره قمر از [[ابوجهل]] یاد می‌کند که در روز [[بدر]]، با اسب خویش تاخت؛ به جلو [[سپاه]] آمد و گفت: ما امروز از [[محمد]] و [[اصحاب]] او [[انتقام]] می‌گیریم و [[خداوند]] این [[آیه]] را نازل فرمود:{{متن قرآن|أَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَمِيعٌ مُّنتَصِرٌ سَيُهْزَمُ الْجَمْعُ وَيُوَلُّونَ الدُّبُرَ‏}}<ref>بلکه می‌گویند: ما گروهی پیروزیم! زودا که آن گروه در هم شکنند و واپس بگریزند؛ سوره قمر، آیه:۴۴-۴۵.</ref><ref>قرطبی، ج ۱۷، ص ۹۵.</ref> گرچه مکّی بودن [[سوره قمر]]، [[سخن]] پیشین را [[تضعیف]] می‌کند. از [[سعد بن ابی وقّاص]] [[نقل]] شده: من [[تأویل]] [[آیه]] را نمی‌دانستم تا اینکه [[پیامبر]]{{صل}} در روز [[بدر]] آن را در مقابل [[مشرکان]] قرائت کرد. وی از قول [[ابن عبّاس]] آورده که بین [[نزول]] [[آیه]] و واقعه [[بدر]]، هفت سال فاصله بوده است<ref>قرطبی، ج ۱۷، ص ۹۵.</ref>.

# [[آیات]] {{متن قرآن|إِنَّا جَعَلْنَا فِي أَعْنَاقِهِمْ أَغْلالاً فَهِيَ إِلَى الأَذْقَانِ فَهُم مُّقْمَحُونَ وَجَعَلْنَا مِن بَيْنِ أَيْدِيهِمْ سَدًّا وَمِنْ خَلْفِهِمْ سَدًّا فَأَغْشَيْنَاهُمْ فَهُمْ لاَ يُبْصِرُونَ}}<ref>  ما غل‌هایی بر گردن‌هایشان تا (زیر) چانه نهاده‌ایم چنان که سرشان بالا مانده است. و ما پیش رویشان سدّی و پشت سرشان سدّی نهاده‌ایم و (دیدگان) آنان را فرو پوشانده‌ایم چنان که (چیزی) نمی‌بینند!؛ سوره یس، آیه:۸-۹.</ref>. به [[اعتقاد]] برخی مفسّران، درباره [[تصمیم]] [[ابوجهل]] به [[قتل پیامبر]] هنگام [[نماز]]، [[خداوند]] بدین‌گونه وی را ناکام ساخت<ref>جامع‌البیان، مج ۱۲، ج ۲۲، ص ۱۸۳؛ مجمع‌البیان، ج ۸، ص۶۴۹ و ۶۵۰.</ref>. [[فخر رازی]] بر آن است که معنای این [[آیه]] و [[آیه]] بعدی، بازداشتن ایشان از اهتدا (راه‌یابی) به وسیله [[خداوند]] است<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۶، ص ۴۵.</ref>. [[ابوالفتوح رازی]] می‌نویسد: کنایت است و عبارت به طریق [[مبالغه]] از [[جهل]] وعناد و نفور ایشان از [[ایمان]]، تا پنداری که ممنوعند از آن به غل و قید که به هیچ وجه تن در نمی‌دهند و [[اختیار]] نمی‌کنند<ref>روض‌الجنان، ج ۱۶، ص ۱۳۶.</ref>.

# [[ابوجهل]]، به مسلمانانی که از [[پیامبر]]{{صل}} [[پیروی]] می‌کردند، [[تهمت]] زده، می‌گفت: آنان از مرد [[جادو]] شده‌ای [[پیروی]] می‌کنند که [[آیه]] {{متن قرآن| أَوْ يُلْقَى إِلَيْهِ كَنزٌ أَوْ تَكُونُ لَهُ جَنَّةٌ يَأْكُلُ مِنْهَا وَقَالَ الظَّالِمُونَ إِن تَتَّبِعُونَ إِلاَّ رَجُلا مَّسْحُورًا  }}<ref> یا چرا گنجی به سوی او (از آسمان) نمی‌افکنند یا باغی ندارد که از (بار و بر) آن بخورد؟و ستم‌پیشگان گفتند: شما جز از مردی جادوشده پیروی نمی‌کنید؛ سوره فرقان، آیه:۸.</ref> بدان اشاره دارد<ref>التعریف ص ۲۲۷.</ref>. نام [[ابوجهل]] جزو یکی از ۱۷ تن مقتسم<ref>المحبّر، ص ۲۰.</ref> (کسانی که در موسم [[حج]] راه‌های [[مکه]] را تقسیم کرده و بر ضدّ [[پیامبر]] [[تبلیغ]] می‌کرده‌اند) آمده که [[خداوند]] در [[سوره حجر]] [[آیه]] ۹۰ به آنان اشاره دارد: {{متن قرآن|كَمَا أَنْزَلْنَا عَلَى الْمُقْتَسِمِينَ}}<ref>«همچنان که (عذاب را) بر بخش‌کنندگان  فرو فرستادیم» سوره حجر، آیه:۹۰.</ref>

# [[ابوالفتوح]]، در ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|وَمَا أَرْسَلْنَا قَبْلَكَ مِنَ الْمُرْسَلِينَ إِلاَّ إِنَّهُمْ لَيَأْكُلُونَ الطَّعَامَ وَيَمْشُونَ فِي الأَسْوَاقِ وَجَعَلْنَا بَعْضَكُمْ لِبَعْضٍ فِتْنَةً أَتَصْبِرُونَ وَكَانَ رَبُّكَ بَصِيرًا}}<ref> و پیش از تو پیامبران را نفرستادیم مگر آنکه بی‌گمان آنان خوراک می‌خورند و در بازارها راه می‌رفتند و شما را مایه آزمون یکدیگر کردیم (تا ببینیم) آیا شکیب می‌ورزید؟ و پروردگار تو بیناست؛ سوره فرقان، آیه:۲۰.</ref>، از مقاتل [[نقل]] کرده که [[آیه]] درباره [[ابوجهل]] و چند تن دیگر که به [[تحقیر]] [[ابوذر]] و برخی [[مؤمنان]] پرداخته بودند، نازل شده است<ref>روض الجنان، ج ۱۴، ص ۲۰۵.</ref>.

# [[ابوجهل]] با شنیدن [[شجره ملعونه]] در [[قرآن]] {{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که با تو گفتیم: پروردگارت به مردم چیرگی دارد و خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم و آنان را بیم می‌دهیم اما جز سرکشی بزرگ، به آنان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه ۶۰.</ref> که به گفته مفسّران، درخت زقّوم است، به طعنه می‌گفت: چگونه ممکن است درختی در [[آتش]] باشد، با اینکه [[آتش]] آن را می‌سوزاند؟ و نیز می‌گفت: رفیق شما [[پیامبر]] می‌گوید: [[آتش جهنم]] سنگ را می‌سوزاند و آتش‌گیره آن را [[مردم]] و سنگ می‌داند: {{متن قرآن|وَقُودُهَا النَّاسُ وَالْحِجَارَةُ }}<ref>هیزم آن آدمیان و سنگ‌هاست؛ سوره بقره، آیه:۲۴.</ref><ref>جامع‌البیان، مج ۹، ج ۱۵، ص ۱۴۳.</ref>. [[خداوند]] در [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِذْ قُلْنَا لَكَ إِنَّ رَبَّكَ أَحَاطَ بِالنَّاسِ وَمَا جَعَلْنَا الرُّؤْيَا الَّتِي أَرَيْنَاكَ إِلَّا فِتْنَةً لِلنَّاسِ وَالشَّجَرَةَ الْمَلْعُونَةَ فِي الْقُرْآنِ وَنُخَوِّفُهُمْ فَمَا يَزِيدُهُمْ إِلَّا طُغْيَانًا كَبِيرًا}}<ref>«و (یاد کن) آنگاه را که با تو گفتیم: پروردگارت به مردم چیرگی دارد و خوابی که ما به تو نمایاندیم و درخت لعنت شده در قرآن را جز برای آزمون مردم قرار ندادیم و آنان را بیم می‌دهیم اما جز سرکشی بزرگ، به آنان نمی‌افزاید» سوره اسراء، آیه:۶۰.</ref> می‌فرماید: آن را آزمونی برای [[مردم]] قرار داده‌ایم و در [[آیات]] ۶۴ و ۶۵ سوره صافات می‌فرماید: آن درختی است که از ژرفای [[دوزخ]] برمی‌آید و میوه‌اش گویی سرهای [[شیاطین]] است: {{متن قرآن|إِنَّهَا شَجَرَةٌ تَخْرُجُ فِي أَصْلِ الْجَحِيمِ طَلْعُهَا كَأَنَّهُ رُءُوسُ الشَّيَاطِينِ}}<ref>«بی‌گمان آن درختی است که در ژرفای  دوزخ می‌بالد شکوفه‌اش چون سر اهریمنان است» سوره صافات، آیه ۶۴- ۶۵.</ref> و آن، غذای [[گناه‌کاران]] است: {{متن قرآن|إِنَّ شَجَرَتَ الزَّقُّومِ طَعَامُ الْأَثِيمِ كَالْمُهْلِ يَغْلِي فِي الْبُطُونِ كَغَلْيِ الْحَمِيمِ}}<ref>«بی‌گمان درخت زقّوم، خوراک گناهکار است که چون فلز گداخته در شکم‌ها می‌جوشد؛ همچون جوشیدن آب داغ» سوره دخان، آیه ۴۳-۴۶.</ref>

# [[ابوجهل]]، هم‌چنین از مصادیق {{متن قرآن|أَفَمَن يُلْقَى فِي النَّارِ }}<ref>آیا آن کس که در روز رستخیز در آتش افکنده می‌شود؛ سوره فصلت، آیه:۴۰.</ref><ref>مجمع‌البیان، ج ۹، ص ۲۲؛ الدرّالمنثور، ج ۷، ص ۳۳۰.</ref>. و نیز مصداقی از {{متن قرآن|وَيْلٌ لِكُلِّ أَفَّاكٍ أَثِيمٍ}}<ref>«وای بر هر دروغزن گناهکار!» سوره جاثیه، آیه۷.</ref><ref>غررالتبیان، ص ۴۷۴.</ref> و در ذیل [[آیه]] ۱۰ سوره قلم، یکی از افراد {{متن قرآن|وَلَا تُطِعْ كُلَّ حَلَّافٍ مَهِينٍ}}<ref>«و از هر سوگندخواره فرومایه‌ای فرمان مبر!» سوره قلم، آیه۱۰.</ref> شمرده <ref>روح المعانی، مج ۱۶، ج ۲۹، ص ۴۷.</ref> و از مصادیق {{متن قرآن|أَفَمَنْ يَمْشِي مُكِبًّا عَلَى وَجْهِهِ أَهْدَى أَمَّنْ يَمْشِي سَوِيًّا عَلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«آیا آنکه به روی درافتاده (و باژگون) راه می‌رود رهیاب‌تر است یا آنکه استوار  و بر راهی راست راه می‌رود؟» سوره ملک، آیه ۲۲.</ref> تلقّی شده است<ref>قرطبی، ج ۱۸، ص ۱۴۳.</ref>.

# [[طبری]]، از [[ابن‌ عباس]] [[نقل]] کرده که وقتی [[ابوطالب]] در بستر مریضی بود، [[ابوجهل]] با عدّه‌ای به بالین او رفته، از [[پیامبر]] بدو [[شکایت]] بردند<ref>جامع‌البیان، مج ۱۲، ج ۲۳، ص ۱۴۹.</ref> که پسر برادرت را از ما بازدار و گرنه او را خواهیم کشت<ref>روض‌الجنان، ج ۷، ص ۴۰۹.</ref>. [[پیامبر]]{{صل}} که حضور داشت، فرمود: اگر [[خورشید]] را در دست راست و ماه را در دست چپم‌بگذارید، [[دست]] از [[رسالت]] خویش برنمی‌دارم <ref>مجمع البیان، ج ۸، ص ۷۲۷.</ref>. [[ابوطالب]] با شنیدن این سخن، [[حمایت]] خویش را به طور رسمی از [[پیامبر]] اعلام داشت و بدین طریق، [[ابوجهل]] را درهم [[شکست]]<ref>الطبقات، ج ۱، ص ۱۵۹.</ref>. پافشاری [[پیامبر]]، بر باورهای خویش و ابراز [[توحید]]، آنان را سخت شگفت‌زده، سرخورده وناامید ساخت. [[آیات]] ۵ تا ۷ سوره ص در این باره نازل شد: {{متن قرآن|أَجَعَلَ الْآلِهَةَ إِلَهًا وَاحِدًا إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ عُجَابٌ وَانْطَلَقَ الْمَلَأُ مِنْهُمْ أَنِ امْشُوا وَاصْبِرُوا عَلَى آلِهَتِكُمْ إِنَّ هَذَا لَشَيْءٌ يُرَادُ مَا سَمِعْنَا بِهَذَا فِي الْمِلَّةِ الْآخِرَةِ إِنْ هَذَا إِلَّا اخْتِلَاقٌ}}<ref>«آیا (همه) خدایان را خدایی یگانه کرده است؟ بی‌گمان این چیزی شگفت است و سرکردگان آنان راه افتادند (و به همراهان خود گفتند): بروید و در (پرستش) خدایان خود شکیبا باشید که این چیزی است که (از شما) می‌خواهند ما چنین چیزی در آیین واپسین نشنیدیم، این جز دروغبافی نیست» سوره ص، آیه ۵-۷.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۸، ص ۷۲۷.</ref>.

#{{متن قرآن|وَإِذْ يَمْكُرُ بِكَ الَّذِينَ كَفَرُواْ لِيُثْبِتُوكَ أَوْ يَقْتُلُوكَ أَوْ يُخْرِجُوكَ وَيَمْكُرُونَ وَيَمْكُرُ اللَّهُ وَاللَّهُ خَيْرُ الْمَاكِرِينَ }}<ref>  و (یاد کن) آنگاه را که کافران با تو نیرنگ می‌باختند تا تو را بازداشت کنند یا بکشند یا بیرون رانند، آنان نیرنگ می‌باختند و خداوند تدبیر می‌کرد و خداوند بهترین تدبیر کنندگان است؛سوره انفال، آیه:۳۰.</ref>.[[ابوجهل]]، مانند دیگر سران [[مشرک]]، هنگام [[آگاهی]] از [[تصمیم]] [[هجرت پیامبر]]{{صل}} به [[یثرب]] ([[مدینه]]) برآشفت و در طرح توطئه‌ای بر ضدّ [[حضرت]] در [[دارالندوه]]، شرکت و پیشنهاد [[قتل]] وی را مطرح کرد<ref>جامع البیان، مج ۶، ج ۹، ص ۳۰۰.</ref>. [[ابن‌سعد]] می‌گوید: هر کس نظری داد تا به [[ابوجهل]] رسید. وی گفت: از هر قبیله‌ای [[جوانی]] برگزینیم تا با [[شمشیر]] برهنه، بر [[محمد]] [[هجوم]] آورند تا بنی [[عبدمناف]]، [[قاتل]] را نشناخته، [[توانایی]] [[انتقام]] نداشته باشند<ref>الطبقات، ج ۱، ص ۱۷۶.</ref> و به [[پذیرش]] [[خون]] [[بهایی]] بسنده کنند. این پیشنهاد پذیرفته شد و اگر خبر [[جبرئیل]] به [[پیامبر]] و خوابیدن [[علی]]{{ع}} برجای او در [[لیله‌المبیت]] نمی‌بود، [[تصمیم]] [[قریش]] عملی می‌شد<ref>جامع البیان، مج ۶، ج ۹، ص ۳۰۰.</ref>. مفسّران، [[آیه]] پیشین را در باب همین [[توطئه]] می‌دانندکه [[ابوجهل]] در آن نقشی فعّال داشت<ref>مجمع البیان، ج ۴، ص۸۲۶.</ref>. [[آیه]] ۳۲ سوره [[انفال]] را نیز درباره [[ابوجهل]] دانسته‌اند: {{متن قرآن| وَإِذْ قَالُواْ اللَّهُمَّ إِن كَانَ هَذَا هُوَ الْحَقَّ مِنْ عِندِكَ فَأَمْطِرْ عَلَيْنَا حِجَارَةً مِّنَ السَّمَاء أَوِ ائْتِنَا بِعَذَابٍ أَلِيمٍ}}<ref> و (یاد کن) آنگاه را که گفتند: بار خداوندا! اگر این (آیات) که از سوی توست راستین است بر ما از آسمان سنگ ببار یا بر (سر) ما عذابی دردناک بیاور؛ سوره انفال، آیه:۳۲.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۴، ص ۸۲۸.</ref>

# [[بغوی]] در ذیل [[آیه]] {{متن قرآن|أَفَمَن يَعْلَمُ أَنَّمَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمَى إِنَّمَا يَتَذَكَّرُ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ }}<ref>«آیا کسی که می‌داند آنچه از پروردگارت بر تو فرو فرستاده شده حقّ است همگون کسی است که کوردل است؟ تنها خردمندان پند می‌پذیرند؛» سوره رعد، آیه۱۹.</ref> آورده که [[ابوجهل]]، مصداق در {{متن قرآن|كَمَنْ هُوَ أَعْمَى}} است.

# [[ابوجهل]]، [[خداوند]] را در روز [[بدر]] به [[داوری]] خواند [[آیه]] {{متن قرآن|إِنْ تَسْتَفْتِحُوا فَقَدْ جَاءَكُمُ الْفَتْحُ وَإِنْ تَنْتَهُوا فَهُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَإِنْ تَعُودُوا نَعُدْ وَلَنْ تُغْنِيَ عَنْكُمْ فِئَتُكُمْ شَيْئًا وَلَوْ كَثُرَتْ وَأَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«(ای کافران!) اگر پیروزی می‌خواستید پیروزی به سراغتان آمد و اگر (از کفر و دشمنی) دست بردارید برای شما بهتر است و اگر باز گردید ما نیز باز می‌گردیم و گروه شما هرگز دستتان را نخواهند گرفت هرچند بسیار باشند و (بدانید که) خداوند با مؤمنان است» سوره انفال، آیه۱۹.</ref> نازل شد<ref>جامع البیان، مج ۶، ج ۹، ص ۲۷۴.</ref>. [[طبرسی]] در ذیل این [[آیه]] از قول [[ابی‌حمزه]] آورده که [[ابوجهل]] در روز [[بدر]] گفت: پروردگارا![[دین]] ما قدیم و [[دین]] [[محمد]] [[جدید]] است؛ پس هر یک از آنان نزد تو محبوب‌تر و [[رضایت]] بخش‌تر است، اهل آن را [[یاری]] کن!<ref>مجمع البیان ج ۴، ص ۸۱۶.</ref>

# [[ابوجهل]]، [[مشرکان]] را بر ضدّ [[پیامبر]]{{صل}} تحریک کرده، می‌گفت:[[محمد]]، در یثرب فرود آمده؛ پیش‌ قراولان خویش را فرستاده و می‌خواهد اموالتان را بگیرد؛ بپرهیزید از اینکه دنباله‌رو او باشید یا به او نزدیک شوید. به [[خدا]] [[سوگند]]! با او ساحرانی است که هرگز ندیده‌ام و هیچ یک از [[اصحاب]] وی را [[مشاهده]] نکرده‌ام، جز این که با [[شیاطین]] همراه بود!<ref>ابن کثیر، ج۳، ص۲۱۱.</ref> او با این سخنان، [[آتش]] [[جنگ بدر]] را شعله‌ور ساخت و بخشی از مخارج آن را بر عهده گرفت. [[خداوند]] در این زمینه می‌فرماید: {{متن قرآن|إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ يُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ لِيَصُدُّواْ عَن سَبِيلِ اللَّهِ فَسَيُنفِقُونَهَا ثُمَّ تَكُونُ عَلَيْهِمْ حَسْرَةً ثُمَّ يُغْلَبُونَ وَالَّذِينَ كَفَرُواْ إِلَى جَهَنَّمَ يُحْشَرُونَ}}<ref> بی‌گمان کافران دارایی‌های خود را برای بازداشتن (مردم) از راه خدا می‌بخشند؛ به زودی (همه) آن را خواهند بخشید آنگاه برای آنان مایه دریغ خواهد بود سپس مغلوب می‌گردند و کافران به سوی دوزخ گرد آورده می‌شوند؛ سوره انفال، آیه:۳۶.</ref>. واحدی، از کلبی [[نقل]] می‌کند که [[آیه]]، درباره [[دوازده تن]] از [[اطعام]] کنندگان روز [[بدر]] نازل شد که یکی از آنان [[ابوجهل]] بود<ref>اسباب النزول، ص ۱۹۵.</ref>؛ همو که ده شتر خویش را در آن واقعه نحر کرد<ref>یعقوبی، ج۲، ص ۴۵.</ref>. [[ابوجهل]]، در همین [[جنگ]] کشته و [[آیه]] ۵۰ سوره [[انفال]] درباره او و دیگر کشتگان [[بدر]] نازل شد: {{متن قرآن|وَلَوْ تَرَى إِذْ يَتَوَفَّى الَّذِينَ كَفَرُوا الْمَلَائِكَةُ يَضْرِبُونَ وُجُوهَهُمْ وَأَدْبَارَهُمْ وَذُوقُوا عَذَابَ الْحَرِيقِ}}<ref>«و کاش می‌دیدی هنگامی را که فرشتگان جان کافران را می‌گیرند به چهره و پشت آنان می‌کوبند و (می‌گویند) عذاب (آتش) سوزان را بچشید!» سوره انفال، آیه۵۰.</ref><ref>جامع‌البیان، مج ۶، ج ۱۰، ص ۳۰؛ مجمع‌البیان، ج۴، ص۸۴۶.</ref><ref>[[سید علی رضا واسعی|واسعی، سید علی رضا]]، [[ابوجهل - واسعی (مقاله)|مقاله «ابوجهل»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]] ج۱.</ref>