احمد بن محمد کاتب

آشنایی اجمالی

احمد بن محمد الکاتب^[۱] در سند سه روایت از روایات تفسیر کنز الدقائق به نقل از تأویل الآیات الظاهرة نقل گردیده است، برای نمونه:

«وَ رَوَى^[۲] أَيْضاً عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ النَّوْفَلِيِّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْكَاتِبِ عَنْ عِيسَى بْنِ مِهْرَانَ بِإِسْنَادِهِ إِلَى زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ(ع) فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ ﴿وَلَسَوْفَ يُعْطِيكَ رَبُّكَ فَتَرْضَى﴾^[۳] قَالَ إِنَّ رِضَا رَسُولِ اللَّهِ(ص) إِدْخَالُ أَهْلِ بَيْتِهِ وَ شِيعَتِهِمْ الْجَنَّةَ. وكيف لا وإنما خلقت الجنة لهم والنار لأعدائهم فَعَلى أَعْدَائِهِمْ ﴿لَعْنَةُ اللَّهِ وَالْمَلَائِكَةِ وَالنَّاسِ أَجْمَعِينَ﴾^[۴]»^[۵].

در دو سند از سه سند روایت تفسیر کنز الدقائق، محمد بن عباس بن علی بن مروان (الماهیار) بی‌واسطه از احمد بن محمد الکاتب روایت کرده^[۶] و در یک سند با واسطه احمد بن محمد نوفلی^[۷] مقتضای تحقیق آن است که احمد بن محمد الکاتب در این اسناد، مقلوب محمد بن احمد الکاتب است.

مراد از محمد بن احمد الکاتب، محمد بن احمد بن ابی‌الثلج است، به قرینه روایت کردن محمد بن احمد بن ابی‌الثلج از عیسی بن مهران^[۸]، چنان که احمد بن محمد النوفلی از او روایت کرده^[۹] و راوی کتابش است^[۱۰].

بر این اساس، کلمه «عن» در سند مذکور، مصحّف «و» است و صحیح آن، "محمد بن عباس بن مروان عن احمد بن محمد النوفلي ومحمد بن احمد الكاتب عن عيسى بن مهران است؛ زیرا تنها کسی که در کتب رجالی قدما مانند رجال نجاشی و الفهرست شیخ طوسی با عنوان عیسی بن مهران ذکر شده، ابو موسی عیسی بن مهران المستعطف است که راوی کتابش احمد بن محمد بن موسی نوفلی است^[۱۱] و محمد بن احمد بن أبی الثلج هم احادیث متعددی از او نقل نکرده است^[۱۲]. افزون بر آن، روایت مورد بحث در فرائد السمطین با اختلاف کمی نقل شده و در سند آن محمد بن احمد الکاتب ثبت شده است^[۱۳].^[۱۴]

شرح حال راوی

چون عنوان محمد بن احمد بن أبی الثلج در اسناد روایات تفسیر کنز الدقائق ذکر نشده، اجمالاً به شرح حال وی اشاره می‌شود.

نام کامل راوی، محمد بن احمد بن محمد بن ابی‌ثلج عبدالله بن اسماعیل ابوبکر بغدادی کاتب معروف به ابن ابی‌الثلج است که در کتب رجالی شیعه و سنی عنوان شده است^[۱۵].

وی از فقیهان، محدثان، مورخان و مؤلفان بزرگ شمرده می‌گردد و آثار علمی متعددی از خود بر جای نهاده است؛ از جمله ما نزل من القرآن فی أمیرالمؤمنین، البشری و الزلفی فی فضائل الشیعة، تاریخ الأئمة، اخبار النساء الممدوحات و اخبار فاطمة و الحسن و الحسین^[۱۶].

روایات فراوانی از وی در کتب حدیثی شیعه و سنی نقل شده است و شخصیت جلیل القدری مانند هارون بن موسی تلعکبری از وی اجازه نقل روایت داشته است. او در سال ۲۳۸ ق به دنیا آمد و در سال ۳۲۲، ۳۲۳ یا ۳۲۵ ق وفات کرد^[۱۷].

نجاشی: "أبوبكر، يُعرف بابن أبي الثلج - و أبوالثلج هو عبدالله بن إسماعيل ثقة، عين، كثير الحديث. له كتب، منها: كتاب ما نزل من القرآن في أميرالمؤمنين(ع)، كتاب البشري و الزلفي في فضائل الشيعة، كتاب تاريخ الأئمة(ع)، كتاب أخبار النساء الممدوحات، كتاب أخبار فاطمة والحسن و الحسين(ع)، كتاب من قال بالتفضيل من الصحابة و غيرهم. قال أبو المفضل الشيباني: حدثنا أبوبكر بن أبي الثلج. و أخبرنا ابن نوح قال: حدثنا أبو الحسن بن داود قال: حدثنا سلامة بن محمد الأرزني قال: حدثنا أبو بكر بن أبي الثلج بجميع كتبه"^[۱۸].

شیخ طوسی: "محمد بن أحمد بن محمد بن عبدالله بن أبي الثلج الياتب، بغدادي (بغدادي)، خاصي، ييني أبابير، سمع منه التلعيبري سنة اثنتين وعشرين وثلاثمائة وما بعدها إلى سنة خمس وعشرين، وفيها مات، وله منه إجازة^[۱۹].

ابن ندیم: "... خاصي عامي، والتشيع أغلب عليه، وله رواية كثيرة من روايات العامة وتصنيفات في هذا المعنى وكان ديناً فاضلاً ورعاً"^[۲۰].^[۲۱]

منابع

جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری ج۳

پانویس

↑ مقلوب محمد بن أحمد الکاتب است.
↑ فاعل روی، ابن ماهیار است.
↑ و زودا که پروردگارت به تو (اختیار میانجیگری) ببخشد و تو خرسند گردی سوره ضحی، آیه ۵.
↑ لعنت خداوند و فرشتگان و همه مردم، بر کسانی که کافر شده‌اند و با کفر مرده‌اند سوره بقره، آیه ۱۶۱.
↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۳۱۹ به نقل از تأویل الآیات الظاهرة، ص۷۸۳.
↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۲۱۳، ج۱۳، ص۲۳.
↑ تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۳۱۹.
↑ ر.ک: علل الشرائع، ج۱، ص۲۰۸، ح۱۱؛ الأمالی (طوسی)، ص۵۷، ش۸۲.
↑ ر.ک: سعد السعود، ص۱۱۱.
↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۹۷، ش۸۰۷؛ الفهرست (طوسی)، ص۳۳۲، ش۵۲۰.
↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۹۷، ش۸۰۷؛ الفهرست (طوسی)، ص۳۳۲، ش۵۲۰؛ رجال الطوسی، ص۴۳۴، ش۶۲۲۱ و....
↑ علل الشرائع، ج۱، ص۲۰۸، ح۱۱؛ الأمالی (طوسی)، ص۲۳۳، ح۴۱۵؛ مائة منقبه، ص۱۳۲، المنقبة الرابعة و الستون.
↑ فرائد السمطین، ج۲، ص۲۹۵، ش۵۵۴.
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۱۳۶-۱۳۷.
↑ ر.ک: أ. منابع شیعی: رجال النجاشی، ص۳۸۱، ش۱۰۳۷؛ رجال الطوسی، ص۴۴۳ (ش ۶۳۱۴) و ۴۴۸ (ش۶۳۷۰)؛ الفهرست (طوسی)، ص۴۲۶، ش۶۶۴؛ معالم العلماء، ص۱۰۸، ش۷۲۵؛ الرجال (ابن داود)، ص۲۹۶، ش۱۲۸۲؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۶۲، ش۱۵۵، إیضاح الإشتباه، ص۲۸۸، ش۶۶۷؛ نقد الرجال، ج۴، ص۱۲۵، ش۴۴۵۱؛ مجمع الرجال، ج۵، ص۱۲۵ و ۱۴۰؛ جامع الرواه، ج۲، ص۵۸، ش۴۴۵؛ الوجیزة فی الرجال، ص۱۵۰، ش۱۷۵۹؛ منتهی المقال، ج۵، ص۳۱۲ (ش۲۴۳۱) و ۳۳۵ (ش۲۴۶۷)؛ شعب المقال، ص۱۲۱، ش۵۹۰؛ أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۵۷، ش۵۰۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۵، ص۳۲۶، ش۱۰۰۸۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۶، ص۴۰۰ (ش۱۲۴۱۸) و ۴۳۹ (ش۱۲۵۸۹)؛ قاموس الرجال، ج۹، ص۵۰، ش۶۳۴۳. ب. منابع سنی: الفهرست (ابن ندیم)، ص۳۲۶؛ تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۵۴، ش۲۴۹؛ إکمال الکمال، ج۱، ص۳۵۲.
↑ ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۸۱، ش۱۰۳۷.
↑ ر.ک: رجال الطوسی، ص۴۴۳، ش۶۳۱۴؛ تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۵۴ - ۳۵۵، ش۲۴۹.
↑ رجال النجاشی، ص۳۸۱، ش۱۰۳۷.
↑ رجال الطوسی، ص۴۴۳، ش۶۳۱۴.
↑ الفهرست (ابن ندیم)، ص۳۲۶.
↑ جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۱۳۸-۱۴۰.

[1] مقلوب محمد بن أحمد الکاتب است.

[2] فاعل روی، ابن ماهیار است.

[3] و زودا که پروردگارت به تو (اختیار میانجیگری) ببخشد و تو خرسند گردی سوره ضحی، آیه ۵.

[4] لعنت خداوند و فرشتگان و همه مردم، بر کسانی که کافر شده‌اند و با کفر مرده‌اند سوره بقره، آیه ۱۶۱.

[5] تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۳۱۹ به نقل از تأویل الآیات الظاهرة، ص۷۸۳.

[6] تفسیر کنز الدقائق، ج۱۲، ص۲۱۳، ج۱۳، ص۲۳.

[7] تفسیر کنز الدقائق، ج۱۴، ص۳۱۹.

[8] ر.ک: علل الشرائع، ج۱، ص۲۰۸، ح۱۱؛ الأمالی (طوسی)، ص۵۷، ش۸۲.

[9] ر.ک: سعد السعود، ص۱۱۱.

[10] ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۹۷، ش۸۰۷؛ الفهرست (طوسی)، ص۳۳۲، ش۵۲۰.

[11] ر.ک: رجال النجاشی، ص۲۹۷، ش۸۰۷؛ الفهرست (طوسی)، ص۳۳۲، ش۵۲۰؛ رجال الطوسی، ص۴۳۴، ش۶۲۲۱ و....

[12] علل الشرائع، ج۱، ص۲۰۸، ح۱۱؛ الأمالی (طوسی)، ص۲۳۳، ح۴۱۵؛ مائة منقبه، ص۱۳۲، المنقبة الرابعة و الستون.

[13] فرائد السمطین، ج۲، ص۲۹۵، ش۵۵۴.

[14] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۱۳۶-۱۳۷.

[15] ر.ک: أ. منابع شیعی: رجال النجاشی، ص۳۸۱، ش۱۰۳۷؛ رجال الطوسی، ص۴۴۳ (ش ۶۳۱۴) و ۴۴۸ (ش۶۳۷۰)؛ الفهرست (طوسی)، ص۴۲۶، ش۶۶۴؛ معالم العلماء، ص۱۰۸، ش۷۲۵؛ الرجال (ابن داود)، ص۲۹۶، ش۱۲۸۲؛ خلاصة الأقوال (رجال العلامة الحلی)، ص۱۶۲، ش۱۵۵، إیضاح الإشتباه، ص۲۸۸، ش۶۶۷؛ نقد الرجال، ج۴، ص۱۲۵، ش۴۴۵۱؛ مجمع الرجال، ج۵، ص۱۲۵ و ۱۴۰؛ جامع الرواه، ج۲، ص۵۸، ش۴۴۵؛ الوجیزة فی الرجال، ص۱۵۰، ش۱۷۵۹؛ منتهی المقال، ج۵، ص۳۱۲ (ش۲۴۳۱) و ۳۳۵ (ش۲۴۶۷)؛ شعب المقال، ص۱۲۱، ش۵۹۰؛ أعیان الشیعه، ج۲، ص۲۵۷، ش۵۰۶؛ معجم رجال الحدیث، ج۱۵، ص۳۲۶، ش۱۰۰۸۷؛ مستدرکات علم رجال الحدیث، ج۶، ص۴۰۰ (ش۱۲۴۱۸) و ۴۳۹ (ش۱۲۵۸۹)؛ قاموس الرجال، ج۹، ص۵۰، ش۶۳۴۳. ب. منابع سنی: الفهرست (ابن ندیم)، ص۳۲۶؛ تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۵۴، ش۲۴۹؛ إکمال الکمال، ج۱، ص۳۵۲.

[16] ر.ک: رجال النجاشی، ص۳۸۱، ش۱۰۳۷.

[17] ر.ک: رجال الطوسی، ص۴۴۳، ش۶۳۱۴؛ تاریخ بغداد، ج۱، ص۳۵۴ - ۳۵۵، ش۲۴۹.

[18] رجال النجاشی، ص۳۸۱، ش۱۰۳۷.

[19] رجال الطوسی، ص۴۴۳، ش۶۳۱۴.

[20] الفهرست (ابن ندیم)، ص۳۲۶.

[21] جوادی آملی، عبدالله، رجال تفسیری، ج۳، ص ۱۳۸-۱۴۰.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]

[۱۴]

[۱۵]

[۱۶]

[۱۷]

[۱۸]

[۱۹]

[۲۰]

[۲۱]