آخرت در معارف و سیره علوی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

به نظر می‌رسد که بهترین روش برای دست‌یابی به معنای [[آخرت]] از دید [[امام علی]]{{ع}}، بررسی کاربردهای لفظ آخرت در گفتار او باشد؛ به این جهت، تعدادی از سخنان را بررسی می‌کنیم. [[حضرت]] در [[خطبه شقشقیه]] می‌فرماید:

گویا [[ناکثین]] و [[مارقین]] و [[قاسطین]] این [[کلام خدا]] را نشنیده‌اند که فرمود: {{متن قرآن|تِلْكَ الدَّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُهَا لِلَّذِينَ لَا يُرِيدُونَ عُلُوًّا فِي الْأَرْضِ وَلَا فَسَادًا وَالْعَاقِبَةُ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«آنک سرای واپسین! آن را برای کسانی می‌نهیم که بر آنند تا در روی زمین، نه گردنکشی کنند و نه تباهی؛ و سرانجام (نیکو) از آن پرهیزگاران است» سوره قصص، آیه ۸۳.</ref>؛ آری، به [[خدا]] شنیدند و دانستند؛ ولی [[دنیا]] در دیده آنان [[زیبا]] بود و [[زیور]] آن در چشم‌هایشان خوش‌نما<ref>نهج البلاغه، خطبه ۳، ص۹.</ref>.

در این گفتار، آخرت به معنای سرای آخرت به کار رفته است؛ چنان که در گفتارهای دیگری از وی همین معنا برمی آید: «دنیا [[خانه]] [[بلا]]، و آخرت مکان [[پاداش]] و جایگاه بقا است»<ref>شیخ مفید، الامالی، ص۲۶۸؛ بحارالانوار، ج۷۷، ص۳۹۰؛ حرانی، این شعبه، تحف العقول، ص۱۷۹.</ref>؛ «دنیا محل عبوری برای توشه گرفتن و انجام [[اعمال صالح]] و رسیدن به خانه بقا است»<ref>غررالحکم، ح۳۶۹۹.</ref> و «مقصد نهایی پیش روی شما است که این دنیا (عالَم نزدیک) به آن غایب و منزل‌گاه [[ابدی]] ختم می‌شود»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۱، ص۲۱.</ref>. [[امیرمؤمنان]] به [[صراحت]] یا اشاره، آخرت را در معنای سرای دیگر به کار برده است. گرچه کاربرد لفظ دنیا از دقت‌های خاصی برخوردار است، از لفظ آخرت و نیز کاربردهای گوناگون آن در گفتار [[امام]]، معنای پیشین روشن می‌شود.<ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۱۳۲.</ref>

نحوه [[رفتار]] [[انسان‌ها]] در عرصه‌های گوناگون [[زندگی]] به اموری بستگی دارد که نمونه‌ای از آنها، نوع نگاهشان به زندگی پس از این دنیا و آخرت است. [[مسلمان]] وقتی در عرصه‌های گوناگون زندگی، از جمله عرصه [[اقتصادی]] به آخرت توجه داشته باشد، رفتار خاصی از او بروز خواهد کرد که به [[یقین]] با [[رفتار]] انسان‌هایی که در عرصه‌های گوناگون [[زندگی]] خود، هیچ‌گونه توجهی به [[عالم آخرت]] ندارند، تفاوت خواهد داشت؛ بنابراین، هم به سبب امر پیشین و هم به جهت تعیین نوع رابطه درست بین [[دنیا]] و [[آخرت]] که بحث [[آینده]] این مقال است، مناسبت دارد در ویژگی‌های [[اهل]] آخرت از منظر [[امام علی]]{{ع}} درنگی نماییم.<ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۱۳۳.</ref>

از ویژگی‌های اهل آخرت که یکی از ابعاد [[بینش]] درست آنان درباره دنیا را ترسیم می‌کند، توجه به باطن دنیا است؛ در حالی که [[عامه]] [[مردم]] به ظاهر دنیا می‌نگرند. امام علی{{ع}} می‌فرماید:

{{متن حدیث|إِنَّ أَوْلِيَاءَ اللَّهِ هُمُ الَّذِينَ نَظَرُوا إِلَى بَاطِنِ الدُّنْيَا إِذَا نَظَرَ النَّاسُ إِلَى ظَاهِرِهَا وَ اشْتَغَلُوا بِآجِلِهَا إِذَا اشْتَغَلَ النَّاسُ بِعَاجِلِهَا...}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۴۳۲.</ref>؛ «[[دوستان]] [[خدا]] آنانند که به درون دنیا نگریستند؛ هنگامی که مردم برون آن را دیدند، و به فردای آن پرداختند؛ آن‌گاه که مردم، خود را سرگرم امروز آن ساختند».

دوم اینکه اولیای [[خداوند]] از ظاهر این دنیا گذشته و به باطن آن توجه کرده‌اند؛ لذا می‌توان گفت، اینان دنیاشناسان [[حقیقی]] هستند که با دنیا چنان [[ارتباط]] برقرار می‌کنند که [[روح]] و [[جان]]، [[قربانی]] وسیله [[حیات]] طبیعی محض نباشند؛ نه آنان که با [[عشق]] و خیرگی به این دنیا، روح و جان خود را در تأثیر و تأثر از آن با [[شکست]] [[قطعی]] مواجه می‌سازند. این دو موضوع که از جمله نخست [[امام]] فهمیده می‌شود، مانند علتی برای محتوای جمله بعدی است که می‌فرماید: [[اولیای خدا]]، از این [[دنیا]] به آن‌چه نتیجه‌اش را پس از پایان [[زندگی]] خواهند دید، [[اشتغال]] ورزیده‌اند و ظاهربینان، از موضوعات جالب این دنیا که رو به فنا است، [[فریب]] خورده‌اند. این دو نوع [[ارتباط]] و بهره‌برداری متضاد، معلول همان دو نگرش بسیار متفاوت است که [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} در جمله نخست فرمود<ref>جعفری، محمدتقی، حکمت اصول سیاسی اسلام، ص۱۷۶.</ref><ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۱۳۳.</ref>

از دیگر ویژگی‌های [[اهل]] [[آخرت]] از دیدگاه [[امام علی]]{{ع}}، عدم توجه و روی‌آوری به دنیا است؛ گرچه دنیا به آنان روی آورد؛ زیرا آنان به [[باطن]] دنیا توجه دارند و به عالم بقا اصالت می‌دهند. امام علی{{ع}} خطاب به [[همام]] فرمود: «دنیا آنان را خواست و آنان دنیا را نطلبیدند. اسیرشان کرد و به بهای [[جان]]، خود را از بند آن خریدند»<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳، ص۲۳۵.</ref>. [[حضرت]] در وصیتش به [[امام حسن]]{{ع}} و [[امام حسین]]{{ع}} پس از سفارش به [[تقوا]]، به این دیدگاه اشاره کرده، می‌فرماید.

شما را سفارش می‌کنم به [[ترسیدن]] از [[خدا]] و اینکه دنیا را مخواهید؛ هرچند دنیا پی شما آید و دریغ مجویید بر چیزی از آن‌که به دستتان نیاید<ref>نهج البلاغه، نامه ۴۷، ص۳۲۰.</ref>.

این بخش از [[خطبه]]، بهترین الگوی آخرت‌گرایی را ارائه و ویژگی‌های [[اهل]] آخرت را بیان می‌کند. افزون بر این، به طور ضمنی، سازگاری آخرت‌گرایی را با زندگی در این جهان خاکی مسلم دانسته است؛ چون در ادامه می‌فرماید: اینان به [[تجارت]] و بازرگانی و خرید و فروخت و... مشغولند؛ در عین حال با یاد خدا زندگی می‌کنند، نه اینکه صفت آخرت‌گرایان، ترک زندگی و کار و [[کوشش]] باشد.<ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۱۳۴.</ref>

[[امام]] در [[وصف]] [[پارسایان]] می‌فرماید: {{متن حدیث|وَ مَلْبَسُهُمُ الِاقْتِصَادُ وَ مَشْيُهُمُ التَّوَاضُعُ‌}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۱۹۳، ص۲۲۵.</ref>؛ «[[لباس]] پارسایان، [[اعتدال]] و روش آنان [[فروتنی]] است». اهل آخرت به سبب نگاه اصالی داشتن به آخرت، در حد [[کفاف]] در این دنیا می‌زیند؛ لذا میانه‌روی را با چنین منطقی برگزیده‌اند. امام می‌فرماید: آنان در لباس یا تمام نیازهای [[اقتصادی]] ضرور دیگر، میانه‌روند یا اینکه اعتدال، مشی عملی آنها و چارچوبی برای زندگی‌شان است که در این صورت، شامل عرصه [[اقتصاد]] نیز می‌شود. [[فطرت آدمی]] اساساً در دو بعد مادی و [[معنوی]]، بر مبنای «قصد» و [[میانه‌روی]] ساخته شده است و پیمودن راه میانه، نقش اصلی را در همه ابعاد [[زندگی]] به خود [[انسان]] وامی‌گذارد تا بنابر [[فطرت]] خود عمل کند.<ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۱۳۵.</ref>

آخرت‌گرایان از دید [[امام علی]]{{ع}} ویژگی‌های فراوانی دارند که یکی دیگر از این ویژگی‌ها در چارچوب [[اقتصادی]]، جمع بین نعمت‌های دنیا و آخرت است. [[امام]] به این ویژگی در نامه‌اش به [[محمد بن ابی بکر]] اشاره کرده است:

{{متن حدیث|وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُتَّقِينَ ذَهَبُوا بِعَاجِلِ الدُّنْيَا وَ آجِلِ الْآخِرَةِ فَشَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ وَ لَمْ يُشَارِكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي آخِرَتِهِمْ}}<ref>نهج البلاغه، نامه ۲۷، ص۲۸۹.</ref>؛ «[[بندگان خدا]]! بدانید که [[پرهیزگاران]] مُردند و بَرِ دنیای گذرا و آخرت دیرپا را بردند. با [[مردم]] دنیا در دنیاشان [[شریک]] گشتند و مردم دنیا در آخرت آنان شرکت نداشتند».

امام به تمایز [[بینش]] آخرت‌گرایان و مردم (آنان که در عمل برای آخرت اصالتی قائل نیستند)، اشاره می‌کند تا ویژگی آنان را به دست دهد. آری، آنان به این دیدگاه امام [[جامه]] عمل می‌پوشانند که باید از دنیای فانی برای دار باقی توشه برگیرند و یکی از راه‌های توشه گرفتن از دار فنا، استفاده از نعمت‌های [[حلال]] آن است.<ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۱۳۶.</ref>

[[همنشینی]] جسمانی با دنیا از دیگر ویژگی‌های آخرت‌گرایان در سخن [[علوی]] است. امام خطاب به [[کمیل بن زیاد]] فرمود:

{{متن حدیث|وَ صَحِبُوا الدُّنْيَا بِأَبْدَانٍ أَرْوَاحُهَا مُعَلَّقَةٌ بِالْمَحَلِّ الْأَعْلَى يَا كُمَيْلُ أُولَئِكَ خُلَفَاءُ اللَّهِ فِي أَرْضِهِ وَ الدُّعَاةُ إِلَى دِينِهِ}}<ref>نهج البلاغه، حکمت ۱۴۷.</ref>؛ «و [[همنشین]] دنیایند با تن‌ها، و جان‌هاشان آویزان است در [[ملأ]] اعلا. اینان [[خدا]] را در [[زمین]] او جانشینانند و مردم را به [[دین]] او می‌خوانند».

این سخن [[حضرت]] نشان می‌دهد که دنیا در این جا، به معنای [[جهان]] خاکی است که آخرت‌گرایان با [[بدن]]، همنشین آنند؛ ولی نگاهشان به آخرت است. [[اهل]] آخرت با چنین نگرشی، نوعی همنشینی با دنیا را پذیرفته‌اند و تعبیر امام، مصاحبت بدن، یعنی گذران زندگی و اداره [[معیشت]] و... است، نه معاندت و مفارقت که سر از [[ناسازگاری]] بین [[دنیا]] و [[آخرت]] در می‌آورد. بین [[مصاحبت]] [[جسمانی]] و تعلیق به [[ملأ]] اعلا و بین مفارقت جسمانی و به [[زندگی دنیا]] پشت کردن و ترک کار و کسب و [[معیشت]] و [[آخرت‌گرایی]] صرف، تفاوت است.<ref>[[عبدالامیر خادم علی‌زاده|خادم علی‌زاده، عبدالامیر]]، [[دنیا و آخرت (مقاله)| مقاله «دنیا و آخرت»]]، [[دانشنامه امام علی ج۷ (کتاب)|دانشنامه امام علی]]، ج۷، ص ۱۳۶.</ref>

برای هر [[مسلمان]] آخرت‌باور، این [[پرسش]] مطرح است که آیا می‌توان ضمن بهره‌مند شدن از [[نعمت‌های الهی]]، در [[آخرت]] نیز [[سعادتمند]] شد. در [[گفتار امام علی]]{{ع}} پاسخ این پرسش، هم مثبت و هم منفی است. پاسخ مثبت وی را تحت عنوان جمع [[دنیا]] و آخرت ذکر می‌کنیم. [[حضرت]] در این باره می‌فرماید:

{{متن حدیث|إِنَّ الْمَالَ وَ الْبَنِينَ حَرْثُ الدُّنْيَا وَ الْعَمَلَ الصَّالِحَ حَرْثُ الْآخِرَةِ وَ قَدْ يَجْمَعُهُمَا اللَّهُ لِأَقْوَامٍ}}<ref>نهج البلاغه، خطبه ۲۳، ص۲۳.</ref>؛ «[[مال]] و [[فرزندان]]، نصیبه این [[جهان]] است و [[کردار نیک]]، کشته‌ای برای آن جهان که [[خدا]] [[نعمت]] دنیا و نَعیم آخرت را به مردمی بخشد».