آیه استخلاف: تفاوت میان نسخه‌ها

[[تفتازانی]] نیز گفته است: “خداوند، خلافت را به جماعتی از مؤمنان مخاطب آیه، وعده داده است. این وعده، جز در مورد خلفای چهارگانه تحقق نیافته است؛ پس خلافت آنان به ترتیب مفاد آیه خواهد بود”<ref>شرح المقاصد، ج۵، ص۲۶۵.</ref>.

'''ارزیابی و نقد'''

اما این مطلب با مدلول ظاهری آیه [[سازگاری]] ندارد، زیرا [[مرجع]] ضمیر جمع در {{متن قرآن|لَيَسْتَخْلِفَنَّهُمْ}} با مرجع ضمایر جمع در جمله‌های {{متن قرآن|لَيُمَكِّنَنَّ لَهُمْ دِينَهُمُ الَّذِي ارْتَضَى لَهُمْ}} و {{متن قرآن|لَيُبَدِّلَنَّهُمْ مِنْ بَعْدِ خَوْفِهِمْ أَمْنًا}}، و {{متن قرآن|يَعْبُدُونَنِي لَا يُشْرِكُونَ بِي شَيْئًا}}، یکسان است. [[بدیهی]] است این ضمایر، به خلفای سه‌گانه یا چهارگانه اختصاص ندارد، بلکه عموم [[مؤمنان]] [[صالح]] را شامل می‌شود؛ به عبارت دیگر، مفاد ظاهری [[آیه]]، این است که [[مسلمانان]] مخاطب آیه، دو گروه‌اند؛ گروهی که از [[ایمان]] [[خالص]] برخوردارند و کارهای [[شایسته]] را -که همان [[دستورهای اسلامی]] است - انجام می‌دهند و گروهی دیگر کسانی که یا از منافقان‌اند یا از مؤمنانی که در عمل به دستورهای اسلامی [[جدیت]] و اهتمام لازم را ندارند. [[خداوند]] به گروه نخست [[وعده]] داده است ناامنی‌هایی که از سوی [[کافران]] و [[منافقان]] برای آنها ایجاد می‌شود و در نتیجه شرایط مطلوب برای عمل به [[احکام اسلامی]] برای آنان فراهم نیست برطرف، و [[خلافت]] و [[وراثت زمین]] به آنان اعطا شود. همچنین از [[اقتدار]] [[سیاسی]] کافی برخوردار شوند، و [[ترس]] و [[ناامنی]] حاصل از [[رفتار]] کافران و منافقان به [[امنیت]] و [[آرامش]] خاطر بدل شود. بنابراین، کسانی که از [[خلافت الهی]] در [[زمین]] برخوردار شوند، همان کسانی‌اند که اقتدار سیاسی لازم برای آنان حاصل خواهد شد. [[دین]] آنان که مورد [[رضایت الهی]] است، استقرار کامل خواهد یافت، و آنان در کمال امنیت و آرامش خاطر و بدون ترس و [[وحشت]] از کافران و منافقان، به دستورهای [[دین اسلام]] عمل خواهند کرد.

[[مؤمنان مخلص]] و [[فرمانبردار]] در [[عصر رسالت]] از دو سو در فشار و [[اذیت]] بودند: یکی از سوی [[کافران]] و [[مشرکان]]، و دیگری از سوی [[منافقان]] و [[بیماردلان]]. [[خداوند]]، به آنان [[خلافت]] و [[وراثت]] بر [[زمین]] و [[اقتدار]] و [[سیادت]] را [[وعده]] داده است. بنابراین، وعده مزبور، نه شامل عموم [[مسلمانان]] است و نه به خلفای چهارگانه اختصاص دارد، بلکه عموم مؤمنان مخلص و فرمانبردار را شامل می‌شود. در نتیجه، مقصود از خلافت در [[آیه]]، معنای مورد بحث در مسئله [[امامت]] نیست.

'''اشکال'''

'''پاسخ'''

از اینجا می‌توان به [[نادرستی]] این سخن ابن‌کثیر پی برد که گفته است: “احادیث [[دوازده خلیفه]] را نمی‌توان بر [[امامان دوازده‌گانه]] [[شیعه]] منطبق ساخت؛ زیرا بسیاری از آنان زمام [[رهبری سیاسی]] [[جامعه]] را در دست نداشتند”. خطای ابن‌کثیر این است که خلافت به معنای [[رهبری الهی]] را با [[خلافت]] به معنای [[فرمانروایی]] [[سیاسی]] یکسان انگاشته است، با اینکه ملازمه‌ای میان آن دو وجود ندارد. آیا می‌توان [[یزید]] را که فرمانروایی سیاسی [[جهان اسلام]] را در دست داشت، [[خلیفه خدا]] و [[پیامبر]] و [[رهبر الهی]] دانست و [[رهبری]] او را مایه [[عزت]] و [[شوکت]] [[اسلام]] به شمار آورد؟

[[سید محمود آلوسی]]، [[استدلال]] عده‌ای از [[متکلمان]] و [[مفسران اهل‌سنت]] به آیه بر [[درستی]] خلافت [[خلفا]] را [[نقل]] و تقریر کرده است، ولی در پایان، دیدگاه خود را یادآور شده و گفته است:

در [[حقیقت]] [[آلوسی]]، پذیرفته است که [[استخلاف]] در [[آیه]]، مربوط به [[خلافت]] خلفای سه‌گانه یا چهارگانه نیست، بلکه مربوط به [[وراثت مؤمنان]] و [[صالحان]] از [[امت اسلامی]] بر [[زمین]] و [[سیادت]] و [[اقتدار]] [[دینی]] و [[سیاسی]] آنان است، ولی چون بخشی از این [[وراثت]] و سیادت - که مورد اهتمام و [[امتنان]] [[الهی]] است- در زمان خلفای سه‌گانه و به [[زعامت]] و [[مدیریت]] آنان تحقق یافته است، بر [[مشروعیت]] تصرفات و [[تدابیر]] سیاسی آنان دلالت می‌کند، زیرا فرض [[نامشروع]] بودن آن با مورد اهتمام و امتنان بودن وراثت و سیادت [[مؤمنان]] بر زمین [[سازگاری]] ندارد. بنابراین، آیه به صورت التزامی بر مشروعیت خلافت خلفای سه‌گانه دلالت می‌کند؛ هر چند خلافت آنان از طریق [[بیعت]] و [[انتخاب]] جمعی از [[مسلمانان]] [[ثابت]] شده است، نه از جانب [[خداوند]].

حاصل آنکه [[آیه استخلاف]] نه بر [[منصوص بودن]] خلافت خلفا دلالت دارد و نه بر مشروعیت تصرفات و تدابیر سیاسی و اجتماعی آنان، و برای [[اثبات]] دو مطلب مزبور به [[دلایل]] دیگری نیاز است.

== جستارهای وابسته ==