تفسیر علمی در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

با این همه موافقان و [[مخالفان]] تفسیر علمی آن را به گونه‌هایی مختلف تعریف کرده‌اند. به نظر می‌‌رسد [[امین]] [[خولی]] نخستین کسی است که به تعریف آن پرداخته است. او تفسیر علمی را عبارت از [[تحمیل]] اصطلاحات علمی بر قرآن و استخراج [[علوم]] و آرای [[فلسفی]] از آن دانسته است. <ref>دائرة المعارف الاسلامیه، ج ۵، ص۳۵۷.</ref> بسیاری از کسانی که پس از او آمده‌اند به تکرار همین تعریف پرداخته‌اند <ref>التفسیر و المفسرون، ج ۲، ص۵۱۹.</ref> یا در عبارتی مشابه، آن را بازگفته‌اند. <ref> ر. ک: اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، ج ۲، ص۵۴۸؛ التعبیر الفنی، ص۱۲۵.</ref> در عموم تعاریف یاد شده به استثنای بکری <ref>التعبیر الفنی، ص۱۲۵.</ref> از یک سو عباراتی با بار ارزشی و نه صرفاً وصفی نظیر «تحمیل کردن» یا «[[مطیع]] ساختن [[آیات قرآن]] نسبت به نظریات علمی»، به کار رفته است که نشان موضع مؤلف در نادرست دانستن این رویکرد است. <ref>ر. ک: التفسیر العلمی للقرآن، ص۶۶.</ref> از سوی دیگر در این تعاریف، میان علم و [[فلسفه]] جمع شده است. درگذشته، اگرچه طبیعیات بخشی از فلسفه بود؛ اما امروزه از نظر [[معرفت‌شناسی]]، علم (به معنای اخص: Science) و فلسفه دو شاخه مختلف از [[دانش بشری]] هستند که به لحاظ روش و تا حدی موضوع از یکدیگر متباین بوده، تحلیل و [[نقادی]] متفاوتی را نیز می‌‌طلبند و از این رو وجه روشنی در جمع بین آن دو، دیده نمی‌شود. در صورتی هم که علم به معنای اعم آن (Knowledge) دانسته شود، قسیم فلسفه نیست، بلکه دربرگیرنده فلسفه و همه دانش‌های دیگر بشری از تجربی و غیر آن خواهد بود و باز هم جمع آن با فلسفه صحیح نیست. با این همه تعریفی مانع نبوده، بسیاری از رویکردهای [[تفسیری]] دیگر را هم دربرمی گیرد. <ref>ر. ک: اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، ص۵۴۵ - ۵۴۹.</ref> در مقابل تعاریف دربردارنده [[داوری]] ارزشی منفی، برخی از موافقان نیز در تعریف خود، احکامی را بر [[تفسیر علمی]]، اما به نفع آن بارکرده‌اند؛ از جمله درباره آن آورده‌اند که عبارت است از تلاش [[مفسر]] در [[کشف]] [[ارتباط]] بین [[آیات]] هستی شناسانه [[قرآن کریم]] و یافته‌های [[علم]] [[تجربی]]، به گونه ای که با آن [[اعجاز قرآن]] آشکار گشته، بر پدیدآورنده آن و بر [[شایستگی]] آن در همه زمان‌ها و مکان‌ها دلالت کند. <ref>اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، ص۵۵۰؛ تفسیر علمی قرآن، ج ۱، ص۱۴۰.</ref> در این تعریف، در واقع [[اثبات اعجاز قرآن]]، ویژگی تمام موارد تفسیر علمی معرفی شده است که قطعاً درست نیست و بهره‌گیری از یافته‌های [[علمی]]، لزوماً در همه موارد به [[اثبات]] [[اعجاز]] نمی‌انجامد.

گروهی از محققان در این موضوع، به تعریف این رویکرد تفسیری نپرداخته <ref>ر. ک: تفسیر و مفسران، ج ۲، ص۴۶۶ - ۴۸۰.</ref> و برخی نیز در واقع آن را توضیح داده‌اند. <ref>ر. ک: التفسیر العلمی للقرآن، ص۶۶.</ref> در نهایت به نظر می‌‌رسد، [[بهترین]] تعریف جامع از این رویکرد، ساده‌ترین تعریف از آن است که از هرگونه داوری ارزشی و داخل کردن دیدگاه‌های خاص [[کلامی]] به دور باشد. بدان سان که در شناسه به آن اشاره شد.<ref>[[شادی نفیسی|نفیسی، شادی]]، [[تفسیر علمی (مقاله)|مقاله «تفسیر علمی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

== پیشینه ==

[[قرآن]] در آیات فراوانی به پدیده‌های طبیعی به گونه‌ای جزئی یا کلی اشاره می‌‌کند. برخی شمار این آیات را ۷۵۰ مورد <ref>الجواهر، ج ۱، ص۳؛ الاشارات العلمیه، ص۶.</ref> برخی نیز شمار آیات علمی را بیش از آیات [[فقهی]] دانسته‌اند. <ref> اولین دانشگاه، ج ۱، ص۲۲.</ref> این آیات به [[زنبور عسل]] {{متن قرآن|وَأَوْحَى رَبُّكَ إِلَى النَّحْلِ أَنِ اتَّخِذِي مِنَ الْجِبَالِ بُيُوتًا وَمِنَ الشَّجَرِ وَمِمَّا يَعْرِشُونَ}}<ref>«و پروردگارت به زنبور عسل الهام کرد که بر کوه‌ها و بر درخت و بر داربست‌هایی که (مردم) می‌سازند لانه گزین!» سوره نحل، آیه ۶۸.</ref>، {{متن قرآن|ثُمَّ كُلِي مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ فَاسْلُكِي سُبُلَ رَبِّكِ ذُلُلًا يَخْرُجُ مِنْ بُطُونِهَا شَرَابٌ مُخْتَلِفٌ أَلْوَانُهُ فِيهِ شِفَاءٌ لِلنَّاسِ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَةً لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«سپس از (گل) همه میوه‌ها بخور و راه‌های هموار پروردگارت را بپوی! (آنگاه) از شکمش شهدی با رنگ‌های گوناگون برمی‌آید که در آن برای مردم درمانی است، بی‌گمان در این، نشانه‌ای است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره نحل، آیه ۶۹.</ref>، پرندگان {{متن قرآن|أَوَلَمْ يَرَوْا إِلَى الطَّيْرِ فَوْقَهُمْ صَافَّاتٍ وَيَقْبِضْنَ مَا يُمْسِكُهُنَّ إِلَّا الرَّحْمَنُ إِنَّهُ بِكُلِّ شَيْءٍ بَصِيرٌ}}<ref>«آیا به پرندگان فراز سرشان ننگریسته‌اند که بال گشوده و بال بسته پرواز می‌کنند، جز (خداوند) بخشنده آنها را کسی نگه نمی‌دارد، بی‌گمان او به هر چیزی بیناست» سوره ملک، آیه ۱۹.</ref>، درختان و گیاهان {{متن قرآن|الَّذِي جَعَلَ لَكُمُ الْأَرْضَ مَهْدًا وَسَلَكَ لَكُمْ فِيهَا سُبُلًا وَأَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ أَزْوَاجًا مِنْ نَبَاتٍ شَتَّى}}<ref>«همان که زمین را برای شما گاهواره‌ای گردانید و در آن برایتان راه‌هایی گشود و از آسمان آبی فرو فرستاد که با آن از گیاهان رنگ‌رنگ گونه‌ها برآوردیم» سوره طه، آیه ۵۳.</ref>، {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَيْءٍ فَأَخْرَجْنَا مِنْهُ خَضِرًا نُخْرِجُ مِنْهُ حَبًّا مُتَرَاكِبًا وَمِنَ النَّخْلِ مِنْ طَلْعِهَا قِنْوَانٌ دَانِيَةٌ وَجَنَّاتٍ مِنْ أَعْنَابٍ وَالزَّيْتُونَ وَالرُّمَّانَ مُشْتَبِهًا وَغَيْرَ مُتَشَابِهٍ انْظُرُوا إِلَى ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَيَنْعِهِ إِنَّ فِي ذَلِكُمْ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يُؤْمِنُونَ}}<ref>«و اوست که از آسمان، آبی فرو فرستاد و با آن هرگونه روییدنی را برون آوردیم آنگاه از آن جوانه سبزی بیرون کشیدیم که از آن دانه‌هایی بر هم نشسته بیرون می‌آوریم و از شکوفه خرما، خوشه‌هایی دسترس و باغستان‌هایی از انگور (بیرون می‌آوریم) و زیتون را و انار را همگون و غیر همگون (پدید می‌آوریم)؛ به میوه آن چون ثمر آورد و به رسیدن آن بنگرید! بی‌گمان در اینها برای گروه مؤمنان نشانه‌هایی است» سوره انعام، آیه ۹۹.</ref>، [[چارپایان]] {{متن قرآن| وَالأَنْعَامَ خَلَقَهَا لَكُمْ فِيهَا دِفْءٌ وَمَنَافِعُ وَمِنْهَا تَأْكُلُونَ وَلَكُمْ فِيهَا جَمَالٌ حِينَ تُرِيحُونَ وَحِينَ تَسْرَحُونَ وَتَحْمِلُ أَثْقَالَكُمْ إِلَى بَلَدٍ لَّمْ تَكُونُواْ بَالِغِيهِ إِلاَّ بِشِقِّ الأَنفُسِ إِنَّ رَبَّكُمْ لَرَؤُوفٌ رَّحِيمٌ وَالْخَيْلَ وَالْبِغَالَ وَالْحَمِيرَ لِتَرْكَبُوهَا وَزِينَةً وَيَخْلُقُ مَا لاَ تَعْلَمُونَ }}<ref>«و چارپایان را آفرید که در (پوست) آنان برای شما گرما و سودهایی (دیگر) است و از آنها می‌خورید. و شامگاهان که (آنها را) به آغل باز می‌گردانید و پگاهان که به چراگاه می‌برید برای شما در آنها زیبایی (نهفته) است. و بارهایتان را تا شهری می‌برند که جز با دشواری جانکاه بدان نمی‌رسیدید؛ بی‌گمان پروردگارتان مهربانی بخشاینده است. و نیز اسبان و استران و درازگوشان را (آفرید) تا سوارشان شوید و تا مایه آراستگی (باشند) و چیزهایی می‌آفریند که نمی‌دانید» سوره نحل، آیه ۵-۸.</ref>، {{متن قرآن|بَلِ ادَّارَكَ عِلْمُهُمْ فِي الْآخِرَةِ بَلْ هُمْ فِي شَكٍّ مِنْهَا بَلْ هُمْ مِنْهَا عَمُونَ}}<ref>«بلکه دانش آنان درباره جهان واپسین پایان یافته است؛ یا در آن تردید دارند یا در (دریافتن) آن کوردلند» سوره نمل، آیه ۶۶.</ref> توجه می‌‌دهد و از [[خلقت]] [[آسمان‌ها]] {{متن قرآن|اللَّهُ الَّذِي رَفَعَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا ثُمَّ اسْتَوَى عَلَى الْعَرْشِ وَسَخَّرَ الشَّمْسَ وَالْقَمَرَ كُلٌّ يَجْرِي لِأَجَلٍ مُسَمًّى يُدَبِّرُ الْأَمْرَ يُفَصِّلُ الْآيَاتِ لَعَلَّكُمْ بِلِقَاءِ رَبِّكُمْ تُوقِنُونَ}}<ref>«خداوند همان است که آسمان‌ها را بی‌ستون‌هایی که آنها را ببینید برافراخت سپس بر اورنگ (فرمانفرمایی جهان) استیلا یافت و خورشید و ماه را رام کرد؛ هر یک تا زمانی معیّن روان است؛ امر (آفرینش) را کارسازی می‌کند، آیات را آشکار می‌دارد باشد که شما به لقای پروردگارتان، یقین کنید» سوره رعد، آیه ۲.</ref>، {{متن قرآن|خَلَقَ السَّمَاوَاتِ بِغَيْرِ عَمَدٍ تَرَوْنَهَا وَأَلْقَى فِي الْأَرْضِ رَوَاسِيَ أَنْ تَمِيدَ بِكُمْ وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ زَوْجٍ كَرِيمٍ}}<ref>«آسمان‌ها را بی‌ستون‌هایی که ببینید آفرید و در زمین کوه‌هایی استوار در افکند تا (زمین) شما را نجنباند و در آن از هر گونه جنبنده‌ای پراکند و از آسمان آبی فرو فرستادیم و در آن از هر گونه (گیاه) باارزشی رویاندیم» سوره لقمان، آیه ۱۰.</ref>، {{متن قرآن|وَالسَّمَاءَ بَنَيْنَاهَا بِأَيْدٍ وَإِنَّا لَمُوسِعُونَ}}<ref>«و آسمان را با دست‌هایی (توانا) بنا نهادیم و بی‌گمان ما (آن را) گسترنده‌ایم» سوره ذاریات، آیه ۴۷.</ref>، [[زمین]] {{متن قرآن|وَالْأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا أَخْرَجَ مِنْهَا مَاءَهَا وَمَرْعَاهَا }}<ref>«و پس از آن زمین را گسترانید، از آن، آب و (گیاه) چراگاهش را برون کشید» سوره نازعات، آیه ۳۰-۳۱.</ref>، {{متن قرآن|قُلْ أَئِنَّكُمْ لَتَكْفُرُونَ بِالَّذِي خَلَقَ الْأَرْضَ فِي يَوْمَيْنِ وَتَجْعَلُونَ لَهُ أَنْدَادًا ذَلِكَ رَبُّ الْعَالَمِينَ}}<ref>«بگو آیا شما به کسی کفر می‌ورزید و برای او همتایانی می‌آورید که زمین را دو روزه آفریده است؟ او پروردگار جهانیان است» سوره فصلت، آیه ۹.</ref>، {{متن قرآن|وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ مِنْ فَوْقِهَا وَبَارَكَ فِيهَا وَقَدَّرَ فِيهَا أَقْوَاتَهَا فِي أَرْبَعَةِ أَيَّامٍ سَوَاءً لِلسَّائِلِينَ}}<ref>«و بر روی آن کوه‌هایی استوار پدید آورد و در آن خجستگی نهاد و در چهار روز روزی‌هایش را در آن برای خواهندگان یکسان اندازه‌گیری کرد» سوره فصلت، آیه ۱۰.</ref>، {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ أَنَّكَ تَرَى الْأَرْضَ خَاشِعَةً فَإِذَا أَنْزَلْنَا عَلَيْهَا الْمَاءَ اهْتَزَّتْ وَرَبَتْ إِنَّ الَّذِي أَحْيَاهَا لَمُحْيِي الْمَوْتَى إِنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ}}<ref>«و از نشانه‌های او این است که زمین را پژمرده می‌بینی و چون بر آن آب فرو باریم می‌جنبد و می‌بالد، به راستی آن کس که آن را زنده کرد زندگی‌بخش مردگان است که او بر هر کاری تواناست» سوره فصلت، آیه ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|أَوَلَمْ يَرَوْا أَنَّا نَأْتِي الْأَرْضَ نَنْقُصُهَا مِنْ أَطْرَافِهَا وَاللَّهُ يَحْكُمُ لَا مُعَقِّبَ لِحُكْمِهِ وَهُوَ سَرِيعُ الْحِسَابِ}}<ref>«آیا نیندیشیده‌اند که ما به سرزمین (کفر) می‌آییم؛ از پیرامون‌های آن می‌کاهیم؟ و خداوند داوری می‌کند و داوری‌اش بازدارنده‌ای ندارد و او حسابرسی سریع است» سوره رعد، آیه ۴۱.</ref>، کوه‌ها {{متن قرآن| أَلَمْ نَجْعَلِ الأَرْضَ مِهَادًا وَالْجِبَالَ أَوْتَادًا }}<ref>«آیا زمین را (برای شما) بستری نکردیم؟ و کوه‌ها را میخ‌هایی (محکم) نساختیم؟» سوره نبأ، آیه ۶-۷.</ref>، {{متن قرآن|وَجَعَلْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ شَامِخَاتٍ وَأَسْقَيْنَاكُم مَّاء فُرَاتًا وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِّلْمُكَذِّبِينَ }}<ref>«و در آن کوه‌هایی فرازمند پدید آوردیم و به شما آبی شیرین و گوارا نوشاندیم وای بر دروغ‌انگاران!» سوره مرسلات، آیه ۲۷-۲۸.</ref> و باد و [[باران]] {{متن قرآن|أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ يُزْجِي سَحَابًا ثُمَّ يُؤَلِّفُ بَيْنَهُ ثُمَّ يَجْعَلُهُ رُكَامًا فَتَرَى الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَالِهِ وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ جِبَالٍ فِيهَا مِنْ بَرَدٍ فَيُصِيبُ بِهِ مَنْ يَشَاءُ وَيَصْرِفُهُ عَنْ مَنْ يَشَاءُ يَكَادُ سَنَا بَرْقِهِ يَذْهَبُ بِالْأَبْصَارِ}}<ref>«آیا در نیافته‌ای که خداوند ابری را (پیش) می‌راند سپس میان آن را به هم می‌پیوندد سپس آن را بر هم می‌نشاند آنگاه دانه‌های باران را می‌نگری که از میان آن بیرون می‌آید و از ابرهایی کوه پیکر که در آسمان است تگرگ فرو می‌فرستد که آن را به هر که خواهد می‌زند و از هر که خواهد باز می‌دارد؛ درخشش برق آن نزدیک است دیدگان را (از میان) ببرد» سوره نور، آیه ۴۳.</ref>، {{متن قرآن|وَأَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ فَأَنْزَلْنَا مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَأَسْقَيْنَاكُمُوهُ وَمَا أَنْتُمْ لَهُ بِخَازِنِينَ}}<ref>«و بادها را بارورکننده فرستادیم آنگاه از آسمان آبی فرو فشاندیم و شما را از آن سیراب کردیم و شما گنجور آن نیستید» سوره حجر، آیه ۲۲.</ref>،{{متن قرآن|وَاللَّهُ الَّذِي أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَاهُ إِلَى بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ}}<ref>«و خداوند است که بادها را می‌فرستد و (بادها) ابری را بر می‌انگیزد و ما آن را به سرزمینی مرده می‌رانیم و آن زمین را بدان (آب) پس از مردن آن زنده می‌گردانیم؛ رستخیز نیز همین‌گونه است» سوره فاطر، آیه ۹.</ref> [[سخن]] می‌‌گوید.

در برخی از [[آیات]] صرفاً [[دعوت]] شده تا در [[آفرینش]] آسمان‌ها و [[زمین]] {{متن قرآن|إِنَّ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ لَآيَاتٍ لِأُولِي الْأَلْبَابِ}}<ref>«بی‌گمان در آفرینش آسمان‌ها و زمین و پیاپی آمدن شب و روز نشانه‌هایی برای خردمندان است» سوره آل عمران، آیه ۱۹۰.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَّهَ قِيَامًا وَقُعُودًا وَعَلَى جُنُوبِهِمْ وَيَتَفَكَّرُونَ فِي خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَذَا بَاطِلًا سُبْحَانَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ}}<ref>«(همان) کسان که خداوند را ایستاده و نشسته و آرمیده بر پهلو یاد می‌کنند و در آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند: پروردگارا! این (ها) را بیهوده نیافریده‌ای، پاکا که تویی! ما را از عذاب آتش (دوزخ) باز دار» سوره آل عمران، آیه ۱۹۱.</ref>، {{متن قرآن|قُلِ انْظُرُوا مَاذَا فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَمَا تُغْنِي الْآيَاتُ وَالنُّذُرُ عَنْ قَوْمٍ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«بگو: بنگرید که در آسمان‌ها و زمین چیست؟ و (این) نشانه‌ها و بیم دادن برای گروهی که ایمان ندارند سودی ندارد» سوره یونس، آیه ۱۰۱.</ref> [[تأمل]] شود؛ اما در بسیاری دیگر از آیات، این پدیده‌ها به ویژگی‌هایی موصوف شده‌اند که نیازمند توضیح‌اند؛ مانند آنکه از بادها به {{متن قرآن|لَوَاقِحَ}}<ref>سوره حجر، آیه ۲۲.</ref> یاد شده یا [[آسمان]] «هفت گانه» {{متن قرآن|هُوَ الَّذِي خَلَقَ لَكُمْ مَا فِي الْأَرْضِ جَمِيعًا ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ فَسَوَّاهُنَّ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ وَهُوَ بِكُلِّ شَيْءٍ عَلِيمٌ}}<ref>«اوست که همه آنچه را در زمین است برای شما آفرید آنگاه به (آفرینش) آسمان (ها) رو آورد و آنها را (در) هفت آسمان، سامان داد و او به هر چیزی داناست» سوره بقره، آیه ۲۹.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَ سَبْعَ سَمَاوَاتٍ طِبَاقًا مَا تَرَى فِي خَلْقِ الرَّحْمَنِ مِنْ تَفَاوُتٍ فَارْجِعِ الْبَصَرَ هَلْ تَرَى مِنْ فُطُورٍ}}<ref>«همان که هفت آسمان را تو بر تو آفرید، در آفرینش (خداوند) بخشنده هیچ ناسازواری نمی‌بینی؛ چشم بگردان! آیا هیچ شکاف و رخنه‌ای می‌بینی؟» سوره ملک، آیه ۳.</ref> نامیده شده و کوه‌ها «میخ» {{متن قرآن|وَالْأَرْضَ مَدَدْنَاهَا وَأَلْقَيْنَا فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْبَتْنَا فِيهَا مِنْ كُلِّ شَيْءٍ مَوْزُونٍ}}<ref>«و زمین را گستراندیم و در آن کوه‌های پابرجا درافکندیم و در آن از هر چیز سنجیده‌ای رویاندیم» سوره حجر، آیه ۱۹.</ref>، {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي مَدَّ الْأَرْضَ وَجَعَلَ فِيهَا رَوَاسِيَ وَأَنْهَارًا وَمِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ جَعَلَ فِيهَا زَوْجَيْنِ اثْنَيْنِ يُغْشِي اللَّيْلَ النَّهَارَ إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«و اوست که زمین را گسترد و در آن کوه‌ها و رودهایی نهاد و از هر میوه در آن جفتی دوگانه برآورد؛ شب را با روز فرا می‌پوشد، بی‌گمان در آن (کار) نشانه‌هایی برای گروهی است که می‌اندیشند» سوره رعد، آیه ۳.</ref> معرفی شده‌اند. [[مفسران]] اولیه <ref>ر. ک: کشف الاسرار، ج ۸، ص۵۱۱؛ مجمع البیان، ج ۹، ص۸؛ روض الجنان، ج ۱، ص۱۵۶ - ۱۵۸.</ref> در توضیح این موارد، عموماً از [[روایات]] استفاده کرده‌اند که بعضاً موقوف بوده و در مواردی از [[اسرائیلیات]] به شمار می‌‌روند.

== طرفداران و [[مخالفان]] [[تفسیر علمی]] در بین گذشتگان ==

غزالی در [[اثبات]] این [[تئوری]] به روایاتی از جمله، روایتی از [[ابن مسعود]] استناد می‌‌کند مبنی بر اینکه همه [[دانش‌ها]] در قرآن است: {{عربی|"من أراد علم الأولين والآخرين فليتدبر القرآن"}}<ref>احیاء علوم الدین، ج ۱، ص۵۲۵.</ref>. او در جواهرالقرآن، قرآن را در بردارنده علوم اولین و آخرین از جمله شامل [[طب]]، [[نجوم]]، هیئت عالم، هیئت حیوان، تشریح اعضا، [[سحر]] و طلسمات و غیره هم می‌‌داند و تصریح می‌‌کند که تمام علومی که برشمرده شد یا ناگفته ماند، اصل آن در [[قرآن]] است؛ اما در [[مقام]] مثال زدن، به مواردی اشاره می‌‌کند؛ از جمله {{متن قرآن|وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ}}<ref>«و چون بیمار شوم اوست که بهبودی‌ام می‌بخشد» سوره شعراء، آیه ۸۰.</ref> و می‌‌گوید: «این فعل را کسی نداند، مگر آنکه [[علم طب]] بر وجه کمال بداند». مشابه همین [[استدلال]] را برای [[آیات]] مربوط به [[شمس]] و [[قمر]] و منازل آنها {{متن قرآن|الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ بِحُسْبَانٍ}}<ref>«خورشید و ماه دارای شمارگانند» سوره الرحمن، آیه ۵.</ref>، {{متن قرآن|وَالْقَمَرَ قَدَّرْنَاهُ مَنَازِلَ حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ الْقَدِيمِ}}<ref>«و برای ماه منزلگاه‌هایی برآورد کردیم (که در آنها سیر می‌کند) تا مانند شاخه کهنه خوشه خرما (به هلال‌وارگی) بازگردد» سوره یس، آیه ۳۹.</ref>، {{متن قرآن|وَجُمِعَ الشَّمْسُ وَالْقَمَرُ}}<ref>«و خورشید و ماه، به هم برآیند» سوره قیامه، آیه ۹.</ref>، {{متن قرآن|يُولِجُ اللَّيْلَ فِي النَّهَارِ وَيُولِجُ النَّهَارَ فِي اللَّيْلِ وَهُوَ عَلِيمٌ بِذَاتِ الصُّدُورِ}}<ref>«از شب می‌کاهد و به روز می‌افزاید و از روز می‌کاهد و به شب می‌افزاید و او به اندیشه‌ها داناست» سوره حدید، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|فَالِقُ الْإِصْبَاحِ وَجَعَلَ اللَّيْلَ سَكَنًا وَالشَّمْسَ وَالْقَمَرَ حُسْبَانًا ذَلِكَ تَقْدِيرُ الْعَزِيزِ الْعَلِيمِ}}<ref>«شکافنده بامداد پگاه است و شب را (برای) آرامش و خورشید و ماه را (برای) شمارش برگمارده است؛ این سنجش (خداوند) پیروز داناست» سوره انعام، آیه ۹۶.</ref>، {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الْإِنْسَانُ مَا غَرَّكَ بِرَبِّكَ الْكَرِيمِ}}<ref>«ای انسان! چه تو را با پروردگار بخشنده‌ات به خیرگی وا داشت؟» سوره انفطار، آیه ۶.</ref>، {{متن قرآن|الَّذِي خَلَقَكَ فَسَوَّاكَ فَعَدَلَكَ}}<ref>«همان که تو را آفرید، پس استوار کرد و بهنجار داشت» سوره انفطار، آیه ۷.</ref>، {{متن قرآن|فِي أَيِّ صُورَةٍ مَا شَاءَ رَكَّبَكَ}}<ref>«به هر گونه‌ای که خواست، تو را به هم پیوست» سوره انفطار، آیه ۸.</ref> می‌‌آورد که [[علم]] به این آیات مستلزم دانستن [[حقیقت]] هیئت عالم و ترکیب [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] و نیز علم تشریح است. البته او در هیچ یک از مثال‌های خود، اشتمال [[آیه]] را بر اصول این [[علوم]] نشان نمی‌دهد. <ref>جواهر القرآن، ص۳۹.</ref> پس از غزالی، زرکشی در البرهان، در بحث از قرآن، آن را جامع علم اولین و آخرین می‌‌داند و به تکرار مستندات غزالی می‌‌پردازد. <ref>البرهان فی علوم القرآن، ج ۲، ص۲۹۰ - ۲۹۱.</ref> [[سیوطی]] در نوع ۶۵ در مقام اشاره به علوم برگرفته از قرآن، به پاره ای از [[روایات]] مورد استفاده غزالی اشاره می‌‌کند، چنان که دو آیه {{متن قرآن|وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ}}<ref>«و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نیز هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد، جز اینکه گروه‌هایی همچون شما هستند؛ ما در این کتاب، هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم، سپس (همه) به سوی پروردگارشان گرد آورده می‌شوند» سوره انعام، آیه ۳۸.</ref> و {{متن قرآن|وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref>«و (یاد کن) روزی را که در هر امّتی گواهی از خودشان بر آنان برانگیزیم و تو را بر اینان گواه آوریم و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نویدبخشی برای مسلمانان است» سوره نحل، آیه ۸۹.</ref> را نیز بر مجموع این مستندات می‌‌افزاید. <ref>الاتقان، ج ۲، ص۲۷۲.</ref> او پس از نقل آرای گوناگون درباره موضوع یاد شده، ریشه همه علوم را از جمله شگفتی‌های [[خلقت]]، [[ملکوت آسمان‌ها و زمین]]، [[اخبار]] [[امت‌های پیشین]]، آغاز پیدایش [[انسان]] تا [[مرگ]] و کیفیت مرگ، اسمای حسنای خدای متعالی و... در قرآن می‌‌داند. <ref> الاتقان، ج ۲، ص۲۷۲ - ۲۷۹.</ref> سیوطی تبیین این [[اجمال]] را به کتابش الاکلیل فی [[استنباط]] التنزیل ارجاع می‌‌دهد؛ اما در آن کتاب به استنتاج‌های [[علمی]] از [[قرآن]] نمی‌پردازد. <ref>ر. ک: الاکلیل فی استنباط التنزیل، ج ۱، ص۲۲۴؛ ج ۳، ص۹۶۰ - ۹۶۱، ۹۶۹.</ref> او اگرچه در این بحث در کتاب [[الاتقان]] عملاً به تطبیق نمی‌پردازد؛ اما نمونه‌هایی را از ابن الفضل مرسی که به اشتمال قرآن بر همه [[علوم]] [[معتقد]] بوده است، به نقل از تفسیرش گزارش می‌‌کند. [[تأمل]] در نمونه‌هایی که وی در [[ارتباط]] با [[علوم تجربی]] و مهارت‌های مختلف مانند هندسه، هیئت، [[جبر]] و مقابله، نجامت ([[علم]] گردش [[ستارگان]])، خیاطی، نجاری، [[کشاورزی]] و... برمی شمارد،<ref>الاتقان، ج ۲، ص۳۳۲ - ۳۳۶.</ref> به هیچ وجه بر ادعای او دلالت ندارند، بلکه نااستواری آن را آشکار می‌‌سازند.

در مقابل موافقان، [[مخالفان]]، قول [[شاطبی]] را در الموافقات مستند خود قرار می‌‌دهند. وی در بحث از [[علوم قرآن]]، صریحاً می‌‌گوید: عده ای همه علومی را که متقدمان و متأخران برشمرده‌اند به قرآن منسوب داشته‌اند که از جمله آن، [[علوم طبیعی]]، ریاضی و [[منطق]] است؛<ref> الموافقات، ج ۲، ص۳۸۹.</ref> امّا با توجه به آنکه [[صحابه]] و [[تابعین]] [[عالم‌ترین]] افراد به قرآن بوده‌اند و از ایشان هیچ سخنی در این موضوعات نرسیده، این ادّعا رد می‌‌شود، چنان که به مستندات [[قرآنی]] موافقان، {{متن قرآن|وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ}}<ref>«و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نیز هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد، جز اینکه گروه‌هایی همچون شما هستند؛ ما در این کتاب، هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم، سپس (همه) به سوی پروردگارشان گرد آورده می‌شوند» سوره انعام، آیه ۳۸.</ref> و {{متن قرآن|وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref>«و (یاد کن) روزی را که در هر امّتی گواهی از خودشان بر آنان برانگیزیم و تو را بر اینان گواه آوریم و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نویدبخشی برای مسلمانان است» سوره نحل، آیه ۸۹.</ref> هم اشاره می‌‌کند و دو احتمال درباره آن مطرح می‌‌سازد: اول آنکه مراد از «همه چیز» در این آیات ناظر به [[تکلیف]] و [[تعبد]] است؛ دوم آنکه مراد از کتاب، [[لوح محفوظ]] است.

== تفسیر علمی در دوره معاصر ==

== نگاشته‌های حوزه تفسیر علمی ==

=== به لحاظ نوع کتاب ها ===

افزون بر این نوع نگاشته‌ها، باید به کتاب‌هایی مانند [[مدخل الی موقف القرآن الکریم من العلم (کتاب)|مدخل الی موقف القرآن الکریم من العلم]] از [[عمادالدین خلیلی]] و [[قرآن و علوم طبیعت (کتاب)|قرآن و علوم طبیعت]] از [[مهدی گلشنی]] اشاره کرد که اگرچه موضوعشان «قرآن و [[علم]]» است؛ اما با رویکردی [[کلامی]] به این موضوع پرداخته، [[ارتباط]] علم و دین یا علم و قرآن یا رویکرد قرآن را به طبیعت به لحاظ نظری بحث کرده‌اند و چون به طور مشخص در تفسیر آیات از یافته‌های علمی بهره نگرفته‌اند، نمی‌توان در شمار [[تفاسیر]] علمی طبقه‌بندی کرد. <ref>ر. ک: مدخل الی موقف القرآن، ص۸ - ۱۱؛ قرآن و علوم طبیعت، ص۷ - ۸.</ref>

=== به لحاظ تخصص نویسندگان ===

=== به لحاظ [[انگیزه]] ===

==== انتقال آموزه‌های [[علمی]] ====

انتقال آموزه‌های علمی به [[مسلمانان]]، انگیزه شکل‌گیری مشهورترین و مفصل‌ترین نگاشته در تفسیر علمی، یعنی [[تفسیر الجواهر طنطاوی]] است. <ref>عقلگرایی در تفاسیر قرن چهاردهم، ص۱۳۷.</ref> طنطاوی که از وضع [[حقارت]] بار [[جهان اسلام]] به شدت [[رنج]] می‌‌برد <ref>ر. ک: جواهر القرآن، ج ۲۵، ص۵۴.</ref> دستیابی دوباره به [[مجد]] و [[عظمت]] پیشین را تنها به کمک [[علم]] میسر می‌‌دانست <ref> ر. ک: جواهر القرآن، ج ۲، ص۸۶.</ref> و برای تحقق این [[هدف]]، با ارائه مباحث [[علمی]] در ضمن تفسیرش می‌‌کوشید تا با در آمیختن مباحث علمی به [[قرآن]] که جایگاهی بلند و [[ارزشمند]] نزد [[مسلمانان]] دارد، [[تصور]] نادرست آنان را که این [[علوم]] را متعلق به [[کفار]] دانسته، از آن گریزان بودند، از بین ببرد و در عین حال راه میانبری هم در دستیابی به علم ارائه دهد و در نتیجه مسلمانان را فرامی خواند تا با بهره‌گیری از [[تفسیر]] او و [[آموختن]] از آن، علم را بین [[امت مسلمان]] پراکنده سازند. <ref> ر. ک: جواهر القرآن، همان، ص۲۰۴.</ref> [[درک]] شیوه خاصی که طنطاوی در زیاده گویی و ارائه مطالب علمی بی‌ربط با [[آیه]] پی گرفته، تنها در پرتو [[شناخت]] [[انگیزه]] او میسر است. اگرچه این نگرش اصلاحی را به طور بارز در این تفسیر می‌‌توان دید؛ اما نمی‌توان بدان منحصر کرد. برخی کتاب‌های ساده‌تر و عمومی‌تر نیز بعضاً برای [[اصلاح]] [[فرهنگ]] [[مردم]] و رعایت [[بهداشت]] فردی و [[اجتماعی]] همین هدف را دنبال می‌‌کنند.<ref>[[شادی نفیسی|نفیسی، شادی]]، [[تفسیر علمی (مقاله)|مقاله «تفسیر علمی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

==== [[اثبات]] [[اعجاز علمی قرآن]] ====

عموم کتاب‌هایی که در این حوزه نگاشته شده‌اند، بر آن بوده‌اند تا با پرداختن به مباحث علمی در قرآن، [[همسویی]] آن را با علم و در نتیجه [[توانمندی]] آن را ثابت کنند <ref> اعجاز قرآن از نظر علوم امروزی، ص۱۸؛ زمین و آسمان و ستارگان، ص۲ - ۳.</ref> و با نمایاندن اعجاز علمی قرآن تصریح کرده‌اند که [[قرآن کریم]] با گستره دانشی که در برگرفته فراتر از توان [[عقل]] بشری است. <ref>ر. ک: الاعجاز الطبی القرآن، ص۱۸؛ التفسیر العلمی للآیات الکونیه، ص۴۳۷؛ الاشارات العلمیة فی القرآن، ص۱۵، ۱۸.</ref> در همین راستا نیز بسیاری نام کتاب‌های خود را اصلاً «[[اعجاز]] طبی، علمی،...» گذارده‌اند. از نظر داعیان [[دینی]] حتی شخصیت‌هایی مانند [[شهید صدر]]، [[دعوت دینی]] در عصر حاضر به چنین مباحث [[علمی]] نیاز دارد <ref>العلوم الطبیعة فی القرآن، ص۳۶.</ref> و [[شرقاوی]] آن را نیاز [[روحی]] می‌‌داند<ref>الفکر الدینی فی مواجهة العصر، ص۴۴۲ - ۴۴۴.</ref>.<ref>[[شادی نفیسی|نفیسی، شادی]]، [[تفسیر علمی (مقاله)|مقاله «تفسیر علمی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

==== [[رفع شبهه]] [[تعارض]] [[علم و دین]] ====

گروهی به بحث‌های کلی درباره علم و دین پرداخته‌اند و به [[آیات]] و بعضاً [[روایات]] استناد کرده‌اند تا ثابت کنند که اسلام نه تنها مخالف علم نیست، بلکه بدان [[تشویق]] و [[ترغیب]] هم می‌‌کند، همچنان که ورودشان به [[تفسیر علمی]] از آیات معین هم، در جهت [[اثبات]] همین امر بوده است. <ref>ر. ک: قرآن و علوم طبیعت، ص۱۱ - ۴۱، ۵۱ - ۷۲؛ العلوم الطبیعة فی القرآن، ص۷۰؛ اولین دانشگاه، ج ۱، ص۲۷۰ - ۲۸۲.</ref> دسته‌ای دیگر از [[کتاب‌های تفسیر]] علمی به موضوعی خاص از علم اختصاص یافته‌اند که به ظاهر با [[آموزه‌های دینی]] در تعارض است. در این نگاشته‌ها [[کوشش]] شده تا به نوعی این تعارض رفع یا نظریه علمی نامعتبر معرفی شود یا [[آیات قرآنی]] مطابق با نظریات علمی [[تفسیر]] شوند یا راهی [[میانه]] [[برگزیده]] شود. از جمله این موارد کتاب‌هایی درباره [[تکامل]] نگاشته [[ناصر مکارم شیرازی]]، [[محمد تقی مصباح یزدی]]، [[جعفر سبحانی]]، [[علی مشکینی]] و [[مهدی بازرگان‌]]<ref>ر. ک: موضع علم و دین در خلقت انسان، ص۱۶۹ - ۱۷۲.</ref> چنان که [[معرفت]] در کتاب [[شبهات]] و ردود، بخشی را به این گونه موضوعات اختصاص داده است<ref>شبهات وردود، ص۳۱۲ - ۳۴۹.</ref>.<ref>[[شادی نفیسی|نفیسی، شادی]]، [[تفسیر علمی (مقاله)|مقاله «تفسیر علمی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

=== به لحاظ اعتبار [[شیوه تفسیری]] ===

== طرفداری و [[مخالفت]] با تفسیرهای علمی ==

به رغم اقبال گسترده‌ای که در قرون اخیر از [[تفسیر علمی]] صورت گرفت، این رویکرد تقریباً از همان ابتدا از سوی گروه‌های مختلف و از منظرهای گوناگون با مخالفت روبه رو شد. شاید بتوان [[امین]] [[خولی]] را در شمار اولین اندیشهوران [[مسلمانی]] دانست که به رغم [[تجددطلبی]]، به مخالفت با این گونه تفسیر پرداخت. برخی [[نواندیشان دینی]] نیز که بیشتر از منظر یک متن ادبی در [[قرآن]] نگریسته‌اند به [[پیروی]] از [[امین خولی]] به [[نقد]] این جریان پرداخته‌اند، چنان که گروهی از [[عالمان]] سنتی و بعضاً سَلَفی نیز که رویکرد [[عقلانی]] علمی جدید را به کلی نادرست می‌‌دانند، این رویکرد را نقد کرده‌اند. از خولی، [[رشید رضا]]، [[مراغی]]، عقاد، [[شلتوت]]، دروزه، [[خطیب]]، [[زرقانی]]، [[سیدقطب]] در کنار [[شاطبی]] ـ از قدما ـ به عنوان مخالف، و از [[عبده]]، طنطاوی، کواکبی، ابن بادیس، دراز، غمراوی، شعراوی، [[ابن عاشور]]، [[فرید]] وجدی، نورسی در کنار غزالی، فخررازی، [[سیوطی]]، مرسی، زرکشی به عنوان موافق یاد شده است. <ref>ر. ک: الاشارات العلمیة فی القرآن، ص۱۱۳ - ۱۲۵، ۱۲۸ - ۱۴۸؛ التفسیر العلمی للقرآن، ص۲۹۷ - ۳۵۵؛ التفسیر و المفسرون، ج ۲، ص۵۱۹ - ۵۳۲.</ref> در کنار این موارد، برخی اسامی افرادی را به این صف‌بندی افزوده‌اند که قطعاً به این بحث نظر نداشته‌اند؛ مانند آنکه در شمار موافقان [[تفسیر علمی]] از [[ابن مسعود]]، [[علامه مجلسی]] و نیز [[ابن سینا]]، [[ملاصدرا]] و [[ملاهادی سبزواری]] یاد کرده‌اند. <ref>درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، ص۲۹۲ - ۳۰۶.</ref> اینان توجه نداشته‌اند که [[فیلسوفان]] از افراد یاد شده از این رو به مباحث طبیعی پرداخته‌اند که در شمار [[فلسفه]] قدیم بوده است؛ و در واقع از رویکردی [[فلسفی]] برخوردارند؛ افزون بر اینکه این ادعا در مورد برخی دیگر نیز با یک نمونه ثابت نمی‌شود.

این گونه طبقه‌بندی قرآن پژوهان به عنوان موافق و مخالف از جهاتی درخور [[تأمل]] است؛ نخست آنکه برخی از اینان صرفاً از جهتی خاص به [[نقد]] تفسیر علمی پرداخته‌اند؛ اما با اصل آن مخالفتی نداشته‌اند؛ از جمله رشیدرضا و [[مراغی]]. <ref>التفسیر والمفسرون، ج ۲، ص۵۱۹.</ref> [[سید قطب]] را نیز باید در کنار همین افراد یاد کرد که گرچه نقدی کلی بر تفسیر علمی وارد می‌‌کند؛ اما برخی صورت‌های آن را می‌‌پذیرد،<ref>ر. ک: فی ظلال القرآن، ج ۱، ص۱۸۳.</ref> به همین دلیل برخی تقسیم سه گانه ای را ارائه داده و در گروه سوم قائلان به تفصیل را آورده‌اند. <ref>درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، ص۳۲۷ - ۳۴۶.</ref> دوم آنکه، برخی از کسانی که از موافقان شمرده شده‌اند، لزوماً «طرفدار» یا «مدافع» نیستند، بلکه «موافق» ‌اند؛ زیرا آنها اگرچه [[تفسیر علمی]] را جایز شمرده، بعضاً از آن بهره گرفته‌اند؛ اما جانبداری یا [[تشویق]] و [[ترغیب]] چندانی نیز در سخنان آنها یافت نمی‌شود، در حالی که برخی دیگر مانند [[سید احمد خان]]، اگرچه عملاً به تفسیر علمی نپرداخته‌اند؛ اما مکرر از آن طرفداری کرده‌اند<ref>دانشنامه جهان اسلام، ج ۷، ص۶۹۱.</ref>.<ref>[[شادی نفیسی|نفیسی، شادی]]، [[تفسیر علمی (مقاله)|مقاله «تفسیر علمی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

== منظرهای گوناگون در [[تأیید]] یا رد ==

# از منظر [[معرفت شناختی]]؛

# با توجه به [[هدف]] [[قرآن]]؛

# با توجه به مخاطب؛  

# با توجه به پیامد؛  

# به لحاظ رعایت [[قواعد]] [[تفسیری]].<ref>[[شادی نفیسی|نفیسی، شادی]]، [[تفسیر علمی (مقاله)|مقاله «تفسیر علمی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

=== از منظر معرفت شناختی ===

موافقان به [[آیات]] {{متن قرآن|وَمَا مِنْ دَابَّةٍ فِي الْأَرْضِ وَلَا طَائِرٍ يَطِيرُ بِجَنَاحَيْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُكُمْ مَا فَرَّطْنَا فِي الْكِتَابِ مِنْ شَيْءٍ ثُمَّ إِلَى رَبِّهِمْ يُحْشَرُونَ}}<ref>«و هیچ جنبنده‌ای در زمین نیست و نیز هیچ پرنده‌ای که با دو بال خود می‌پرد، جز اینکه گروه‌هایی همچون شما هستند؛ ما در این کتاب، هیچ چیز را فرو نگذاشته‌ایم، سپس (همه) به سوی پروردگارشان گرد آورده می‌شوند» سوره انعام، آیه ۳۸.</ref>، {{متن قرآن|وَأَمَّا إِذَا مَا ابْتَلَاهُ فَقَدَرَ عَلَيْهِ رِزْقَهُ فَيَقُولُ رَبِّي أَهَانَنِ}}<ref>«و چون پروردگارش او را بیازماید و روزی‌اش را بر او تنگ گیرد می‌گوید پروردگارم مرا خوار داشت» سوره فجر، آیه ۱۶.</ref>، در کنار روایاتی که قرآن را مشتمل بر [[علم]] اولین و آخرین می‌‌داند استناد کرده‌اند. طبق این رویکرد به لحاظ [[معرفت‌شناسی]]، قرآن اصول همه [[علوم]] از جمله [[علوم طبیعی]] را دربرمی گیرد. <ref> القرآن والعلم الحدیث، ص۲۳؛ التفسیر العلمی للآیات الکونیه، ص۵ - ۶؛ ر. ک: اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، ج ۲، ص۵۷۵.</ref>

=== با توجه به [[هدف]] قرآن ===

=== با توجه به مخاطب ===

[[سخن]] خولی در [[کلام]] بسیاری از [[مخالفان]] [[تفسیر علمی]]، بازتاب می‌‌یابد و بعضاً [[ارزش]] گذاری‌های [[ایمانی]] نیز بدان افزوده می‌‌گردد. [[محمد کامل حسین]] با تکرار همین ادعا، تفسیر علمی را حکایتگر [[ضعف ایمان]] قائلان بدان می‌‌داند <ref>اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، ج ۲، ص۵۸۸.</ref> و برخی <ref>اتجاهات التفسیر فی العصر الحدیث، ص۳۱۷.</ref> از جمله [[عزت دروزه]] آن را [[مخالفت]] با [[پیامبراکرم]] {{صل}} تلقی می‌‌کنند که [[مفسر]] تفسیر علمی در واقع بر آن است که [[نبی اکرم]] {{صل}} به همه آنچه در قرآن آمده، [[آگاه]] نبوده است. <ref>نک. اتجاهات التفسیر فی القرن الرابع عشر، ج ۲، ص۵۸۴.</ref> در واقع او بر آن است که باید همه فهم [[پیامبر اکرم]] {{صل}} از قرآن گرچه مخاطبان آن دوره [[آمادگی]] فهم و پذیرش را نداشته باشند، بیان و به ما منتقل می‌‌شده است که البته تنها به حذف تفسیر علمی بلکه به [[انکار]] هرگونه [[تفسیری]] فراتر از [[روایات]]، می‌‌انجامد. <ref>آیینه پژوهش، ش ۷۱ - ۷۲، ص۱۳، «تفسیر علمی بایدها و نبایدها».</ref> این دیدگاه را برخی دیگر [[نقد]] کرده‌اند؛ از نظر ایشان صرف اینکه مخاطبان نخستین، مفهوم اصلی را دریابند، در تحقق [[بلاغت قرآن]] و لحاظ کردن مخاطب کافی است و [[آگاهی]] از بیش از آن لازم نیست. <ref>التحریر والتنویر، ج ۱، ص۱۲۶ - ۱۲۷.</ref> در عین حال که برخی دیگر این ادعا را زیر سؤال برده‌اند که بر چه اساس می‌‌توان ادعا کرد که [[عرب]] همه [[مفاهیم قرآنی]] را دریافته‌اند؛ همچنان که چرا باید از [[نص قرآنی]] که در مقابل [[فهم]] معانی مختلف از آن انعطاف دارد، به اعتبار فهم محدوده بشری یک دوره خاص، [[دست]] کشید. <ref>اتجاهات التجدید، ص۶۷۹.</ref> موافقان [[تفسیر علمی]] نیز در [[اثبات]] [[حقانیت]] روش [[تفسیری]] خود از جهتی دیگر مخاطبان را لحاظ کرده‌اند. <ref>[[شادی نفیسی|نفیسی، شادی]]، [[تفسیر علمی (مقاله)|مقاله «تفسیر علمی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

=== با توجه به پیامد ===

=== به لحاظ رعایت [[قواعد]] [[تفسیری]] ===

== [[مقبولیت]] تفسیر علمی و قاعده‌مند ساختن آن ==

=== رعایت [[قواعد]] [[فهم]] زبانی و رعایت ظاهر آیات ===

=== تفسیر بر اساس [[حقایق]] علمی ===

# '''مسلمات علمی مخالف با [[نص]] قطعی:''' در چنین مواردی مانند مسئله ۷ [[آسمان]]، باید در [[داوری]] توقف کرد؛ نه [[حقانیت]] [[علم]] را [[انکار]] کرد، نه از صریح نص دست برداشت، <ref> المیزان، ج ۱۷، ص۳۷۰، ۳۷۳.</ref> بلکه تبیین [[آیه]] را به [[آینده]] و دستیابی به اطلاعات جدید واگذارد. <ref>نک. عقلگرایی در تفاسیر قرن چهاردهم، ص۲۰۰ - ۲۱۳.</ref>

# '''مسلمات [[علمی]] مخالف با [[آیات]] [[تأویل]] پذیر:''' در چنین مواردی [[آیه]] با توجه به آن قرینه [[قطعی]] تأویل می‌‌گردد. چنان که [[علامه طباطبایی]] خود در مسئله شهاب‌های آسمانی در [[رجم]] [[شیاطین]]، در [[تفسیر]] پیشینیان به استناد آیات علمی، [[تجدید]] نظر کرده‌اند. <ref>المیزان، ج ۱۹، ص۳۵۱؛ ج ۱۷، ص۳۷۳.</ref>

# '''فرضیات علمی مخالف با آیات تأویل پذیر:''' در چنین مواردی اگر چه آیه [[تحمل]] معانی مختلف را دارد، اما از آنجا که فرضیات علمی، غیر قطعی‌اند، قرینه مناسبی برای تأویل آیه و دست کشیدن از [[ظهور]] آن تلقی نمی‌شوند. علامه طباطبایی در [[تفسیر آیات]] [[خلقت آدم]] گرچه آیات را تأویل پذیر می‌‌دانند <ref>المیزان، ج ۱۶، ص۲۵۶.</ref> دیدگاه [[علم]] را نیز به دلیل غیرمسلم بودن، قرینه مناسبی برای تأویل نمی‌دانند. <ref>المیزان، ج ۴، ص۱۴۴؛ ج ۱۶، ص۲۵۸ - ۲۵۹.</ref>

# '''فرضیات علمی مخالف با [[نص]] قطعی:''' اگرچه علامه طباطبایی به [[صراحت]] [[رأی]] خود را در چنین صورتی بیان نمی‌کند و با مصداقی از آن نیز مواجه نشدیم؛ اما با توجه به مورد پیشین، در این مورد نیز، فرضیات علمی را برای [[تأویل آیات]] مناسب نمی‌بیند.