جبرئیل در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

* '''جبرئیل:''' برترین فرشته الهی و پیک [[وحی]]<ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

* '''جبرئیل''' از [[فرشتگان]] بزرگ الهی است. جبرئیل، یکی از چهار فرشته مقرّب "علاوه بر [[میکائیل]]، [[اسرافیل]] و [[عزرائیل]]" است. او رابط میان [[خداوند]] سبحانه و تعالی و [[پیامبران]] است. و در کتاب‏‌های دینی [[یهودیت]]، [[مسیحیت]] و [[اسلام]] از نقش جبرئیل بسیار یاد شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۴۹ - ۱۵۰.</ref>.

== مقدمه ==

* یکی از دیدگاه های مشهور بین دانشمندان مسلمان این است که جبرئیل همان [[روح القدس]] است. دلیل این مطلب را آیه ۱۰۲ سوره نحل ذکر کرده اند: {{متن قرآن|قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ }}<ref> بگو آن (قرآن) را روح القدس از سوی پروردگارت نازل کرده است؛ سوره نحل، آیه: ۱۰۲.</ref> در آیه ۹۷ سوره بقره نیز آمده است: {{متن قرآن|قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ }}<ref> بگو هرکس دشمن جبرئیل شد بداند که جبرئیل آن (قرآن) را به دستور الهی بر دل تو نازل کرده است؛ سوره بقره، آیه: ۹۷.</ref>. همچنین در [[قرآن]] با نام‏‌های {{متن قرآن|الرُّوحَ}}<ref>سوره غافر، آیه: ۱۵.</ref>، {{متن قرآن|الرُّوحُ الأَمِينُ }}<ref>سوره شعراء، آیه:۱۹۳.</ref>، {{متن قرآن|شَدِيدُ الْقُوَى}}<ref>سوره نجم، آیه:۵.</ref> و {{متن قرآن|رَسُولٍ كَرِيمٍ }} <ref>سوره تکویر، آیه:۱۹.</ref> از او یاد شده است<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۴۹ - ۱۵۰.</ref>.

* روایاتی چند، از نقش آن فرشته بزرگ الهی در قیام عظیم و جهانی‏ [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}‏، به روشنی سخن گفته و از او به عنوان نخستین کسی که با [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}} بیعت خواهد کرد، نام برده‌‏اند<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۴۹ - ۱۵۰.</ref>.

* در بعضی از روایات گفته شده: او به همراه گروه بزرگی از فرشتگان، هنگام ظهور در محضر واپسین حجّت الهی حاضر شده و به یاری آن حضرت خواهند شتافت. [[امام صادق]] {{ع}} در قسمتی از یک روایت طولانی فرمود: نخستین کس که با او بیعت می‌‏کند، حضرت جبرئیل است<ref> {{عربی|" أَوَّلُ‏ مَنْ‏ يُبَايِعُهُ‏ جَبْرَئِيل‏‏‏‏‏‏‏"}}، علی بن ابراهیم قمی، تفسیر قمی، ج ۲، ص ۲۰۴؛ ر. ک: محمد بن یعقوب کلینی، الکافی، ج ۴، ص ۱۸۴، ح ۳</ref><ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۴۹ - ۱۵۰.</ref>.  

این، بدان معناست که یکی از امدادهای غیبی خداوند سبحانه و تعالی در آن قیام جهانی، یاری دادن جبرئیل به [[امام مهدی|حضرت مهدی]] {{ع}}‏ است. همان‏گونه که این فرشته بزرگ الهی، به یاری پیامبران دیگر نیز آمده بود<ref>[[خدامراد سلیمیان|سلیمیان، خدامراد]]، [[فرهنگ‌نامه مهدویت (کتاب)|فرهنگ‌نامه مهدویت]]، ص۱۴۹ - ۱۵۰.</ref>.

== واژه‌شناسی لغوی ==

* جبرئیل کلمه‌ای عبری<ref>واژه‌های دخیل، ص ۱۶۶؛ نثر طوبی، ج ۱، ص ۱۲۳؛ اعلام قرآن، ص ۲۷۷.</ref> یا سریانی<ref>اعلام القرآن، ص ۲۴۱.</ref> است که به زبان عربی وارد شده و به سبب علَم و عجمی "غیر عربی" بودن، غیر منصرف است<ref>التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۹۶؛ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص ۲۷.</ref>. تلفظ این واژه در زبان عبری به صورت گَبریل "Gabriel"بوده<ref>فرهنگ کامل لغات قرآن، ص ۱۴۹.</ref> و در زبان عربی برای آن وجوه بسیاری<ref>تفسیر قرطبی، ج ۲، ص ۲۷.</ref> نقل شده است؛ از جمله جِبْرِیل، جَبْرِیل، جَبْرائِیل، جَبْرَئیل، جَبْرَئِل، جَبْرِین و جِبْرِین<ref>المعرب، ص۶۰؛ لسان العرب، ج۲، ص ۱۶۶، «جبر».</ref>. جبرئیل مرکب از دو کلمه "جبر" به معنای عبد<ref>المعرب، ص ۱۵۴؛ لسان العرب، ج ۲، ص ۱۶۶؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۲۴.</ref> یا به معنای قوّه و قدرت<ref>نثر طوبی، ج ۱، ص ۱۲۳؛ التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۶۲۰.</ref> و "ایل" به معنای "اللّه"<ref>لسان العرب، ج ۲، ص ۱۶۶؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۳۳۹، «جبر»؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۲۴.</ref> است، بنابراین جبرئیل به معنای بنده خدا یا قدرت خداست. [[ابوعلی فارسی]] برخلاف جمهور "جبر" را یکی از اسمای الهی و "ایل" را به معنای عبد دانسته است<ref>التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۶۲۰.</ref> برخی معنای جبرئیل را قهرمان یا مرد خدا دانسته اند<ref>فرهنگ کامل لغات قرآن، ص ۱۴۹؛ اعلام قرآن، ص ۲۷۷.</ref>. برخی دیگر معانی عبدالرحمن و عبدالعزیز را نیز احتمال داده‌اند<ref>اعلام القرآن، ص ۲۴۱.</ref>. جبرئیل یکی از ۴ فرشته مقرّب الهی "جبرئیل، میکائیل، اسرافیل و عزرائیل"<ref>فرشتگان، ص ۱۰۱؛ معجم اعلام القرآن، ص ۹۹.</ref> و به نقل مفسران و ارباب معاجم از سه فرشته دیگر برتر است<ref>اعلام قرآن، ص ۲۷۸؛ اعلام القرآن، ص ۲۴۱؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۹۰.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

* در آموزه‌های دینی، نقش این فرشته در مراحل مختلف زندگی بشر از زمان [[حضرت آدم]] {{ع}}<ref>کشف الاسرار، ج ۶، ص ۱۸۲ - ۱۸۳.</ref> تا روز قیامت<ref>تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۱۰۸.</ref> کاملاً مشهود است. از این فرشته در تورات و انجیل نیز یاد شده است؛ در کتاب دانیال، نزول جبرئیل بر دانیال برای آموزش تعبیر رؤیا و نیز پیشگویی حوادث آینده و در انجیل در مژده تولد [[حضرت یحیی]] {{ع}} به [[حضرت زکریا]] {{ع}} و مژده تولد [[حضرت عیسی]] {{ع}} به [[حضرت مریم]] {{س}} ذکر شده است<ref>قاموس کتاب مقدس، ص ۲۷۸؛ قاموس قرآن، ج ۱، ص ۵؛ فرشتگان، ص ۱۰۴.</ref>. مسیحیان ادعا دارند در روز قیامت جبرئیل در صور می‌دمد<ref>اعلام القرآن، ص ۲۴۲.</ref>.

* در منابع اسلامی مطالب نقلی بسیاری از جبرئیل {{ع}} گزارش شده که بسیاری از آن‌ها فاقد دلیلی محکم و چه بسا برخی از آن‌ها متأثر از اسرائیلیات‌اند<ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

* مهم‌ترین مأموریت جبرئیل نازل کردن [[وحی]] بر [[پیامبران]] و یاری ایشان بوده است. گفته شده: جبرئیل بر [[حضرت ابراهیم]] {{ع}} ۵۰ بار، بر [[حضرت موسی]] {{ع}} ۴۰۰ بار، بر [[حضرت عیسی]] {{ع}} ۱۰ بار و بر [[پیامبر اکرم]] {{صل}} ۲۴۰۰۰ بار نازل شده است<ref>اعلام القرآن، ص ۲۴۲؛ مجمع البحرین، ج ۱، ص ۳۳۹.</ref>. پس از رحلت [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}} ارتباط جبرئیل با زمین و نزول وی بر انسان‌های کامل قطع نشد<ref>کنز الدقائق، ج ۱۴، ص ۳۶۶.</ref>، چنان که نقل شده پس از وفات [[پیامبر]] {{صل}} نزد [[فاطمه زهرا]] {{س}} آمده، او را در مرگ پدر تسلیت می داد و از جایگاه [[پیامبر]] {{صل}} و نیز از رخدادهای آینده به ایشان خبر می‌داد و [[امام علی]] {{ع}} این مطالب را می‌نوشت و این نوشته‌ها، "[[مصحف فاطمه]]" نامیده می‌شود<ref>مکاتیب الرسول، ج ۲، ص ۸۸.</ref>.

* به نقل برخی، جبرئیل نزد اهل عرفان همان مبدأ حیات و روح کلی است که در سراسر هستی گسترده است، از این رو تمام اشیا دارای حیات‌اند، گرچه درجات آن در موجودات گوناگون، مختلف‌اند؛ به عبارت دیگر جبرئیل، تجلّی حق در صورت [[روح]] کلی است و آنچه از این [[روح]] در موجودی ظاهر می‌شود، "لاهوت" آن موجود و جهت [[حق]] در آن است و صورتی که آن [[روح]] در وی ظاهر می‌شود، "ناسوت" آن موجود و جهت خلق در آن است<ref>فصوص الحکم، ص ۱۸۰.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

== جبرئیل در [[قرآن]] ==

* در [[قرآن کریم]] سه بار با واژه "جِبْریل" به نام این فرشته مقرّب الهی تصریح شده {{متن قرآن|قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِّلْكَافِرِينَ}}<ref> بگو: هر که دشمن جبرئیل است (آگاه باشد که) بی‌گمان او، آن (قرآن) را بر دلت با اذن خداوند فرو فرستاده است در حالی که آنچه را پیش از آن بوده است راست می‌شمارد و رهنمود و نویدی برای مؤمنان است. آنکه دشمن خداوند و فرشتگان او و فرستادگان وی و جبرئیل و میکائیل باشد، (کافر است) و بی‌گمان خداوند دشمن کافران است؛ سوره بقره، آیه: ۹۷ - ۹۸.</ref>؛ {{متن قرآن|إِن تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِن تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ }}<ref> اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید (بسی شایسته است) چرا که به راستی دلتان برگشته است و اگر از هم در برابر پیامبر پشتیبانی کنید بی‌گمان خداوند و جبرئیل و (آن) مؤمن شایسته، یار اویند و فرشتگان هم پس از آن پشتیبان وی‌اند؛ سوره تحریم، آیه: ۴.</ref> و در آیات متعدد دیگری نیز با عناوین و اوصافی همچون {{متن قرآن|بِرُوحِ الْقُدُسِ }}<ref> سوره بقره، آیه: ۸۷.</ref>، {{متن قرآن|الرُّوحُ الأَمِينُ }}<ref> سوره شعراء، آیه: ۱۹۳.</ref>، {{متن قرآن|شَدِيدُ الْقُوَى ذُو مِرَّةٍ}}<ref> سوره نجم، آیه: ۵ - ۶.</ref><ref>زادالمسیر، ج ۸، ص ۶۴ - ۶۵؛ المیزان، ج ۱۹، ص ۲۷ - ۲۸.</ref>، {{متن قرآن|رَسُولٍ كَرِيمٍ}}، {{متن قرآن|ذِي قُوَّةٍ}}، {{متن قرآن|مَكِينٍ}}، {{متن قرآن|مُطَاعٍ}}، {{متن قرآن|أَمِينٍ }} <ref> سوره تکویر، آیه: ۱۹ - ۲۱.</ref><ref>زادالمسیر، ج ۹، ص ۴۳؛ المیزان، ج ۲۰، ص ۲۱۸.</ref>. به وی اشاره شده یا از مأموریت‌های او مانند نازل کردن [[قرآن]]: {{متن قرآن|قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref> بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد؛ سوره نحل، آیه: ۱۰۲.</ref>، یاری مؤمنان{{متن قرآن|إِذْ تَسْتَغِيثُونَ رَبَّكُمْ فَاسْتَجَابَ لَكُمْ أَنِّي مُمِدُّكُم بِأَلْفٍ مِّنَ الْمَلائِكَةِ مُرْدِفِينَ }}<ref> یاد کن آنگاه را که از پروردگارتان فریادخواهی می‌کردید و به شما پاسخ داد که من با هزار فرشته پیاپی امدادگر شما خواهم بود؛ سوره انفال، آیه: ۹.</ref><ref>المیزان، ج ۹، ص ۲۹؛ جامع البیان، ج ۹، ص ۲۵۹.</ref> و عذاب کافران {{متن قرآن|فَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا جَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهَا حِجَارَةً مِّن سِجِّيلٍ مَّنضُودٍ}}<ref> پس چون «امر» ما در رسید آن شهر را زیر و رو گرداندیم و بر آن سنگپارگانی از گل- سنگی پی‌درپی باراندیم؛ سوره هود، آیه: ۸۲.</ref><ref>جوامع الجامع، ج ۲، ص ۱۸۵؛ تفسیر قرطبی، ج ۹، ص ۷۳؛ الصافی، ج ۲، ص ۴۶۳.</ref> یاد شده است. برخی حرف "ل" در حروف مقطعه "الم" را نیز اشاره به جبرئیل دانسته‌اند<ref>روض الجنان، ج ۱، ص ۹۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۱، ص ۱۰۹.</ref>. در [[قرآن]] از میان همه فرشتگان الهی تنها نام جبرئیل و میکائیل با صراحت ذکر شده است<ref>المیزان، ج ۱۷، ص ۱۲.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

== عناوین و اوصاف جبرئیل ==

* از جبرئیل در [[قرآن کریم]] با عناوین و اوصاف گوناگونی یاد شده است:

=== [[روح]] ===

* در آیات متعددی از جبرئیل با عنوان "[[روح]]" یاد شده است. براساس آیه‌ای، [[قرآن]] را [[روح القدس]] از سوی پروردگار نازل کرده است: {{متن قرآن|قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref> بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد؛ سوره نحل، آیه: ۱۰۲.</ref> بیشتر محققان [[روح القدس]] را از نوع اضافه موصوف به صفت برای مبالغه در اختصاص دانسته‌اند<ref>به عنوان نمونه ر. ک: تفسیر بیضاوی، ج ۱، ص ۳۵۷؛ الکشاف، ج ۱، ص ۱۶۲؛ روح المعانی، ج ۱، ص ۵۰۰.</ref> که بر پایه آن [[روح القدس]] به معنای روحی است که از آلودگی‌های مادی پاکیزه و از خطا و غلط و گمراهی منزّه است<ref>المیزان، ج ۱۲، ص ۳۴۶.</ref> و مصداق آن در تفاسیر، جبرئیل {{ع}} دانسته شده است<ref>کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۶۳؛ مجمع البیان، ج ۳، ص ۴۰۴؛ ج ۶، ص ۵۹۵؛ التبیان، ج ۶، ص ۴۲۶.</ref>. البته برخی آن را از باب اضافه تشریفی و منظور از "[[روح]]" را جبرئیل {{ع}} و مقصود از "قدس" را خداوند دانسته‌اند<ref>کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۶۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص ۱۸؛ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۷۷.</ref>. برخی از عارفان، جبرئیل {{ع}} را [[روح القدس]] ادنی و حقیقت محمدیه را که سرّ خداوند است، [[روح القدس]] اعلا دانسته‌اند<ref>شرح فصوص الحکم، ابن ترکه، ص ۵۶۹ - ۵۷۰.</ref>. در برابر قول مشهور، برخی [[روح القدس]] را [[اسم اعظم]]<ref>تفسیر ثعلبی، ج ۱، ص ۲۳۳.</ref>، اسرافیل {{ع}}<ref>تفسیر صدرالمتألهین، ج ۵، ص ۱۶۰.</ref>، انجیل<ref>جامع البیان، ج ۱، ص ۵۶۹.</ref> و ... دانسته‌اند.

* در آیه‌ای دیگر از جبرئیل {{ع}} با تعبیر {{متن قرآن|الرُّوحُ الأَمِينُ }}<ref> سوره شعراء، آیه: ۱۹۳.</ref><ref>جامع البیان، ج ۱۹، ص ۱۳۶؛ کشف الاسرار، ج ۷، ص ۱۵۶؛ مجمع البیان، ج ۷، ص ۳۲۰.</ref> و در آیه ای با تعبیر {{متن قرآن|رُوحَنَا}}<ref> سوره مریم، آیه: ۱۷.</ref><ref>جامع البیان، ج ۱۶، ص ۷۶؛ التبیان، ج ۷، ص ۱۱۴؛ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۸۳.</ref> یاد شده است.

* به تصریح برخی روح برای جبرئیل علَم است نه وصف<ref>کشف الاسرار، ج ۷، ص ۱۵۶.</ref>. درباره راز تعبیر از جبرئیل به [[روح]] اقوال گوناگونی است؛ از جمله اینکه وی موجودی روحانی است<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۸۳.</ref> و شبیه چیزی از غیر روح نیست<ref>التبیان، ج ۷، ص ۱۱۴.</ref> و روحانیت غالب بر او است که البته این امر در تمام فرشتگان وجود دارد و اختصاص جبرئیل به اسم [[روح]] برای تشریف اوست<ref>التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۷۷؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۰۷.</ref>، ارواح انسان‌ها با او به سبب آنچه از ادیان و شرایع به آنان می‌رساند، زنده می‌شوند<ref>التبیان، ج ۷، ص ۱۱۴.</ref>، دین با او زنده می‌شود<ref>کشف الاسرار، ج ۷، ص ۱۵۶؛ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۷۷؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۰۷.</ref>، خدا او را بدون پدر و مادر آفرید<ref>التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۷۷.</ref> و دارای جسمی لطیف و روحانی است<ref>کشف الاسرار، ج ۷، ص ۱۵۶؛ مجمع البیان، ج ۷، ص ۳۲۰.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

* در آیاتی نیز [[روح]] به صورت مطلق یاد شده و برخی از مفسران مقصود از آن را جبرئیل دانسته‌اند. در این آیات مباحثی مانند پرسش از حقیقت [[روح]] {{متن قرآن|وَيَسْأَلُونَكَ عَنِ الرُّوحِ قُلِ الرُّوحُ مِنْ أَمْرِ رَبِّي وَمَا أُوتِيتُم مِّن الْعِلْمِ إِلاَّ قَلِيلاً}}<ref> از تو درباره روح می‌پرسند بگو روح از امر پروردگار من است و به شما از دانش جز اندکی نداده‌اند؛ سوره اسراء، آیه: ۸۵.</ref><ref>جامع البیان، ج ۱۵، ص ۱۹۵؛ مجمع البیان، ج ۶، ص ۶۷۵.</ref>، عروج فرشتگان و روح به سوی خدا {{متن قرآن|تَعْرُجُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ إِلَيْهِ فِي يَوْمٍ كَانَ مِقْدَارُهُ خَمْسِينَ أَلْفَ سَنَةٍ }}<ref> فرشتگان و روح، در روزی که اندازه آن پنجاه هزار سال است به سوی او فرا می‌روند؛ سوره معارج، آیه: ۴.</ref><ref>جامع البیان، ج ۲۹، ص ۸۷؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۵۳۰.</ref>، قیام [[روح]] و فرشتگان در آخرت {{متن قرآن|يَوْمَ يَقُومُ الرُّوحُ وَالْمَلائِكَةُ صَفًّا لّا يَتَكَلَّمُونَ إِلاَّ مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمَنُ وَقَالَ صَوَابًا }}<ref> روزی که روح و فرشتگان (دیگر) ردیف ایستند؛ دم برنیاورند مگر آن کس که (خداوند) بخشنده بدو اذن دهد و او سخن درست گوید؛ سوره نبأ، آیه: ۳۸.</ref><ref>جامع البیان، ج ۲۹، ص ۲۹؛ کشف الاسرار، ج ۱۰، ص ۳۵۸؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۴۷.</ref>، القای [[روح]] از جانب خدا بر برخی از بندگان{{متن قرآن|رَفِيعُ الدَّرَجَاتِ ذُو الْعَرْشِ يُلْقِي الرُّوحَ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ لِيُنذِرَ يَوْمَ التَّلاقِ}}<ref> او برفرازنده رتبگان، دارای اورنگ (فرمانفرمایی جهان) است؛ روح (القدس) را از امر خویش نزد هر کس از بندگانش که بخواهد (برای رساندن وحی) می‌فرستد تا روز همدیداری را بیم دهد؛ سوره غافر، آیه: ۱۵.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۸، ص ۸۰۵.</ref>، نازل کردن فرشتگان همراه با [[روح]] {{متن قرآن|يُنَزِّلُ الْمَلائِكَةَ بِالْرُّوحِ مِنْ أَمْرِهِ عَلَى مَن يَشَاء مِنْ عِبَادِهِ أَنْ أَنذِرُواْ أَنَّهُ لاَ إِلَهَ إِلاَّ أَنَاْ فَاتَّقُونِ}}<ref> فرشتگان را با روح از (مبدأ) امر خویش بر هر کس از بندگانش که بخواهد فرو می‌فرستد که بیم دهید: هیچ خدایی جز من نیست بنابراین از من پروا کنید؛ سوره نحل، آیه: ۲.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۴۵.</ref> و نزول فرشتگان و روح در شب قدر {{متن قرآن|تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ}}<ref> فرشتگان و روح (الامین) در آن، با اذن پروردگارشان برای هر کاری فرود می‌آیند؛ سوره قدر، آیه: ۴.</ref><ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۵۶۸.</ref> مطرح شده اند؛ ولی به نظر می رسد گفته این مفسران صحیح نباشد، زیرا روح که متبادر از آن مبدأ حیات است، آن گونه که از ظاهر آیات قرآن برمی آید، در اصل مخلوقی آسمانی غیر از فرشتگان است و از همین رو گاهی مطلق ذکر می‌شود؛ ولی درجات دیگر روح که به صورت مقیدند مانند روح متعلق به فرشتگان {{متن قرآن|قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ لِيُثَبِّتَ الَّذِينَ آمَنُواْ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref> بگو: آن را روح القدس از نزد پروردگارت، راستین فرو فرستاده است تا مؤمنان را استوار بدارد و برای مسلمانان رهنمود و مژده‌ای باشد؛ سوره نحل، آیه: ۱۰۲.</ref>، روح متعلق به [[پیامبران]]: {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِن بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ}}<ref> و بی‌گمان به موسی کتاب بخشیدیم و پس از وی پیامبران (دیگر) را در پی آوردیم و به عیسی پسر مریم برهان‌ها (ی روشن) دادیم و او را با روح القدس نیرومند کردیم؛ پس چرا هرگاه پیامبری، پیامی نادلخواه شما نزدتان آورد سرکشی ورزیدید، گروهی را دروغگو شمردید و گروهی را می‌کشتید؟؛ سوره بقره، آیه: ۸۷.</ref>، روح متعلق به انسان‌های مؤمن {{متن قرآن|لا تَجِدُ قَوْمًا يُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْيَوْمِ الآخِرِ يُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ كَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِيرَتَهُمْ أُوْلَئِكَ كَتَبَ فِي قُلُوبِهِمُ الإِيمَانَ وَأَيَّدَهُم بِرُوحٍ مِّنْهُ وَيُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُمْ وَرَضُوا عَنْهُ أُوْلَئِكَ حِزْبُ اللَّهِ أَلا إِنَّ حِزْبَ اللَّهِ هُمُ الْمُفْلِحُونَ}}<ref> گروهی را نمی‌یابی که با ایمان به خداوند و روز واپسین، با کسانی که با خداوند و پیامبرش مخالفت ورزیده‌اند دوستی ورزند هر چند که آنان پدران یا فرزندان یا برادران یا خویشانشان باشند؛ آنانند که (خداوند) ایمان را در دلشان برنوشته و با روحی از خویش تأییدشان کرده است و آنان را به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویباران روان است، در آنها جاودانند، خداوند از آنان خرسند است و آنان از وی خرسندند، آنان حزب خداوندند، آگاه باشید که بی‌گمان حزب خداوند است که (گرویدگان به آن) رستگارند؛ سوره مجادله، آیه: ۲۲.</ref>، روح متعلق به مطلق انسان‌ها {{متن قرآن|فَإِذَا سَوَّيْتُهُ وَنَفَخْتُ فِيهِ مِن رُّوحِي فَقَعُواْ لَهُ سَاجِدِينَ }}<ref> پس هنگامی که او را باندام برآوردم و در او از روان خویش دمیدم، برای او به فروتنی در افتید!؛ سوره حجر، آیه: ۲۹.</ref> و حتی روح متعلق به گیاهان {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ يُرِيكُمُ الْبَرْقَ خَوْفًا وَطَمَعًا وَيُنَزِّلُ مِنَ السَّمَاء مَاء فَيُحْيِي بِهِ الأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَعْقِلُونَ}}<ref> و از نشانه‌های او این است که برق را برای بیم و امید نشانتان می‌دهد و از آسمان، آبی فرو می‌فرستد آنگاه با آن، زمین را پس از مردن آن زنده می‌گرداند؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که خرد می‌ورزند؛ سوره روم، آیه: ۲۴.</ref> همگی نسبتشان به روح مطلق، نسبت افاضه به مفیض و ظل به ذی ظل است<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۱۷۳ - ۱۷۵؛ ج ۱۲، ص ۲۰۸؛ ج ۱۳، ص ۱۹۹.</ref>، بنابراین جبرئیل نیز فیضی از روح مطلق و ظل اوست. در روایتی به دلیل آنکه جبرئیل از فرشتگان است و [[قرآن]]، [[روح]] را در عرض فرشتگان نام برده {{متن قرآن|تَنَزَّلُ الْمَلائِكَةُ وَالرُّوحُ فِيهَا بِإِذْنِ رَبِّهِم مِّن كُلِّ أَمْرٍ}}<ref> فرشتگان و روح (الامین) در آن، با اذن پروردگارشان برای هر کاری فرود می‌آیند؛ سوره قدر، آیه: ۴.</ref> روح غیر از فرشتگان و والا مقام‌تر از همه فرشتگان دانسته شده است<ref>بصائر الدرجات، ص ۴۶۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۶۳۸.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== [[رسول]] ===

* این عنوان بر [[رسالت]] جبرئیل و وساطت وی در [[وحی]] آنچه خدا خواسته<ref>جامع البیان، ج ۲۵، ص ۵۹؛ مجمع البیان، ج ۹، ص ۵۷؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص ۳۶.</ref> به تمام [[پیامبران]]<ref>مفاتیح الغیب، ج ۱، ص ۴۲۷.</ref>: {{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلاَّ وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ }}<ref> و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است؛ سوره شوری، آیه: ۵۱.</ref> و به ویژه القای [[قرآن]] از جانب وی بر [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}}: {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ }}<ref> که این (قرآن) باز خوانده فرستاده‌ای گرامی است؛ سوره تکویر، آیه: ۱۹.</ref><ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۲۱۸؛ کشف الاسرار، ج ۱۰، ص ۳۹۷؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۷۷.</ref> دلالت دارد. مقصود از [[رسول]] را در آیات {{متن قرآن|قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَكَذَلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي}}<ref> سامری گفت: من چیزی دیدم که دیگران آن را ندیدند؛ مشتی از جای پای آن فرستاده برداشتم و آن را (در کار تندیس در آتش) افکندم و بدین‌گونه، نفس من (کارم را) در نظرم آراست؛ سوره طه، آیه: ۹۶.</ref><ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص ۶۲؛ جامع البیان، ج ۱۶، ص ۲۵۴ - ۲۵۵؛ التبیان، ج ۷، ص ۲۰۲.</ref>، {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ }}<ref> که این (قرآن) بازخوانده فرستاده‌ای گرامی است؛ سوره حاقه، آیه: ۴۰.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۵۲۵.</ref>، {{متن قرآن|رَّسُولا يَتْلُو عَلَيْكُمْ آيَاتِ اللَّهِ مُبَيِّنَاتٍ لِّيُخْرِجَ الَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ مِنَ الظُّلُمَاتِ إِلَى النُّورِ وَمَن يُؤْمِن بِاللَّهِ وَيَعْمَلْ صَالِحًا يُدْخِلْهُ جَنَّاتٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِينَ فِيهَا أَبَدًا قَدْ أَحْسَنَ اللَّهُ لَهُ رِزْقًا}}<ref> پیامبری که بر شما آیات روشنگر خداوند را می‌خواند تا کسانی را که ایمان آورده‌اند و کارهای شایسته کرده‌اند به سوی روشنایی، از تیرگی‌ها بیرون آورد و هر کس به خداوند ایمان ورزد و کاری شایسته کند، او را به بوستان‌هایی درمی‌آورد که از بن آنها جویباران روان است، هماره در آن جاودانند، خداوند برای او روزی نیکویی فراهم کرده است؛ سوره طلاق، آیه: ۱۱.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۸، ص ۱۱۴.</ref> و {{متن قرآن|إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا }}<ref> جز فرستاده‌ای را که بپسندد که پیش رو و پشت سرش، نگهبانانی می‌گمارد؛ سوره جن، آیه: ۲۷.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص ۱۹؛ الدرالمنثور، ج ۶، ص ۲۷۵.</ref> نیز جبرئیل دانسته‌اند<ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== شدید القُوی ===

* جبرئیل دارای قدرت و شدت بسیاری خوانده شده است<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۲۱۸.</ref>{{متن قرآن|عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى}}<ref> آن (فرشته) بسیار توانمند به او آموخته است؛ سوره نجم، آیه: ۵.</ref>، {{متن قرآن|ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ}}<ref> توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد؛ سوره تکویر، آیه: ۲۰.</ref> مفسران قدرت جبرئیل را در آنچه بدان تکلیف شده<ref>جامع البیان، ج ۳۰، ص ۱۰۰.</ref> از علم و عمل و تبلیغ رسالت<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۷۷.</ref> یا در انجام طاعات به گونه ای که غیر او بر آن قادر نیست<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۲۲۶.</ref> یا در نفس و خلقت وی<ref>مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۶۱؛ ج ۱۰، ص ۶۷۷.</ref> دانسته‌اند. برخی برای قدرت جبرئیل شواهدی ذکر کرده‌اند؛ مانند اینکه سرزمین قوم لوط را با بال خود به آسمان برد و آن را واژگون ساخت {{متن قرآن|فَلَمَّا جَاءَ أَمْرُنَا جَعَلْنَا عَالِيَهَا سَافِلَهَا وَأَمْطَرْنَا عَلَيْهَا حِجَارَةً مِّن سِجِّيلٍ مَّنضُودٍ}}<ref> پس چون «امر» ما در رسید آن شهر را زیر و رو گرداندیم و بر آن سنگپارگانی از گل- سنگی پی‌درپی باراندیم؛ سوره هود، آیه: ۸۲.</ref> و با صیحه ای قوم ثمود را نابود کرد {{متن قرآن|وَأَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُواْ الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُواْ فِي دِيَارِهِمْ جَاثِمِينَ}}<ref> و بانگ آسمانی ستمگران را فرو گرفت و در خانه‌های خویش از پا درافتادند؛ سوره هود، آیه: ۶۷.</ref> و در کمتر از چشم برهم زدنی از آسمان بر [[پیامبران]] نازل می‌شد و به سوی آسمان صعود می‌کرد<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۷۷؛ کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۵۵؛ ج ۱۰، ص ۳۹۷.</ref>. بعضی از حکیمان مقصود از قوا در {{متن قرآن|عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى}}<ref> آن (فرشته) بسیار توانمند به او آموخته است؛ سوره نجم، آیه: ۵.</ref> را رقائق جبرئیل دانسته و گفته‌اند: حقیقت جبرئیل از عالم امر بوده، نزد خدا واقف است و حقایق کلی هیچ گاه با همان وجود عِلْوی و الهی خود به عوالم پایین‌تر نمی‌آیند و آنچه برای [[پیامبران]] به منظور [[وحی]] یا برای وارثان ایشان به جهت [[الهام]] و تعلیم متمثل می‌شود، رقائق جبرئیل است نه حقیقت وی. البته این رقائق به دلیل اتصال به حقیقت با آن متحدند و تفاوت آن‌ها در شدت و ضعف و کمال و نقص است<ref>اسفار، ج ۸، ص ۱۲۷ - ۱۲۸.</ref>. برخی مفسران، مقصود از {{متن قرآن|عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى}} در آیه ۵ سوره نجم را خداوند دانسته است<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۷، ص ۵۷.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== ذومِرّة ===

* درباره وصف {{متن قرآن|ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى}}<ref> توانای خردمندی که راست ایستاد؛ سوره نجم، آیه: ۶.</ref> برای جبرئیل، به سبب اختلاف در معنای لغوی آن اقوالی است؛ از جمله اینکه جبرئیل موصوف به نوعی مرور بر [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}} است که آن، مرور در هواست<ref>المیزان، ج ۱۹، ص ۲۸.</ref>، دارای خَلقی نیکوست و از آفات وعاهات مبرّاست<ref>جامع البیان، ج ۲۷، ص ۵۷ - ۵۸؛ کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۵۶.</ref> و دارای متانت عقل و رأی<ref>المنیر، ج ۲۷، ص ۱۰۵.</ref> و شدّت و قوّت است<ref>جامع البیان، ج ۲۷، ص ۵۷؛ کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۵۶؛ المیزان، ج ۱۹، ص ۲۸.</ref>. در صورت اخیر برخی تفاوت آن را با {{متن قرآن|عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى}}<ref> آن (فرشته) بسیار توانمند به او آموخته است؛ سوره نجم، آیه: ۵.</ref> در این دانسته اند که {{متن قرآن|عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى}}<ref> آن (فرشته) بسیار توانمند به او آموخته است؛ سوره نجم، آیه: ۵.</ref> مربوط به قدرت جبرئیل در مورد امر الهی و {{متن قرآن|ذُو مِرَّةٍ }} مربوط به قدرت جسمانی "نفسانی" وی است<ref>کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۵۶.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== کریم ===

* جبرئیل نزد خداوند دارای کرامت و عزت است: {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ }}<ref> که این (قرآن) باز خوانده فرستاده‌ای گرامی است؛ سوره تکویر، آیه: ۱۹.</ref><ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۲۱۸.</ref> کریم کسی است که جامع خصال خیر باشد<ref>مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۵۲۵.</ref>. برخی کرم جبرئیل را آن دانسته‌اند که خداوند وی را واسطه بین خود و [[پیامبران]] قرار داده است<ref>مفاتیح الغیب، ج ۱، ص ۴۲۷.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== مَکین ===

* جبرئیل نزد خداوندِ صاحب عرش، دارای مکانت: {{متن قرآن|ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ}}<ref> توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد؛ سوره تکویر، آیه: ۲۰.</ref> یعنی قرب و منزلت و قدر است<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۲۱۸؛ کشف الاسرار، ج ۱۰، ص ۳۹۷ - ۳۹۸.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== مُطاع ===

* فرشتگان آسمان، از جبرئیل در آنچه به آن‌ها امر یا از آن‌ها نهی می‌کند، اطاعت می‌کنند و اطاعت از او بر اهل آسمان‌ها واجب است: {{متن قرآن|مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ}}<ref> آنجا فرمانگزاری امین است؛ سوره تکویر، آیه: ۲۱.</ref><ref>جامع البیان، ج ۳۰، ص ۱۰۰؛ کشف الاسرار، ج ۱۰، ص ۳۹۸؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۷۷.</ref> از جمله موارد اطاعت فرشتگان از جبرئیل آن بود که در شب معراج، به فرمان جبرئیل درهای آسمان‌ها، درهای بهشت و درهای جهنم را برای [[پیامبر]] {{صل}} گشودند<ref>کشف الاسرار، ج۱۰، ص۳۹۸؛ مجمع البیان، ج ۱۰، ص ۶۷۷.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== امین ===

* جبرئیل فرشته امین الهی است: {{متن قرآن|مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ}}<ref> آنجا فرمانگزاری امین است؛ سوره تکویر، آیه: ۲۱.</ref>، {{متن قرآن|نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الأَمِينُ }}<ref> که روح الامین آن را فرود آورده است؛ سوره شعراء، آیه: ۱۹۳.</ref> جبرئیل بر [[وحی]] و [[رسالت]] امین است<ref>جامع البیان، ج ۳۰، ص ۱۰۰.</ref> و در مأموریت خود به هیچ روی خیانت نمی‌کند و آنچه را مانند [[قرآن]] مأمور تبلیغ آن است بدون هیچ گونه تصرّف<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۲۱۸.</ref>، تغییر و تبدیل<ref>مجمع البیان، ج ۷، ص ۳۲۰.</ref> می‌رساند. در تمام طاعات، امین و از همه خیانت‌ها مبرّاست<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۲۲۶.</ref>. برخی در آیه {{متن قرآن|لا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَلا مِنْ خَلْفِهِ تَنزِيلٌ مِّنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ}}<ref> در حال و آینده آن، باطل راه ندارد، فرو فرستاده (خداوند) فرزانه ستوده‌ای است؛ سوره فصلت، آیه: ۴۲.</ref> عبارت {{متن قرآن|لا مِنْ خَلْفِهِ}} را به این معنا دانسته‌اند که باطل از ناحیه جبرئیل و [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}} به [[قرآن]] راه نمی‌یابد<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۵، ص ۲۳۹.</ref>.

* شاید از اینکه خداوند در سوره تکویر ۶ وصف "رسول"، "کریم"، "ذی قوّة"، "مکین"، "مطاع" و "امین" را به صورت پیاپی برای جبرئیل ذکر {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ}}<ref> که این (قرآن) باز خوانده فرستاده‌ای گرامی است، توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد، آنجا فرمانگزاری امین است؛ سوره تکویر، آیه: ۱۹- ۲۱.</ref> و پس از آن تنها جنون را از [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}} نفی کرده: {{متن قرآن|وَمَا صَاحِبُكُم بِمَجْنُونٍ}}<ref> و همنشین شما، دیوانه نیست؛ سوره تکویر، آیه: ۲۲.</ref> چنین به نظر برسد که جبرئیل از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} برتر است؛ ولی این برداشت صحیح نیست، زیرا اولاً برای [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}} نیز در سوره احزاب، ۶ وصف ذکر شده است: {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّبِيُّ إِنَّا أَرْسَلْنَاكَ شَاهِدًا وَمُبَشِّرًا وَنَذِيرًا وَدَاعِيًا إِلَى اللَّهِ بِإِذْنِهِ وَسِرَاجًا مُّنِيرًا}}<ref> ای پیامبر! ما تو را گواه و نویدبخش و بیم‌دهنده فرستاده‌ایم؛ و فراخواننده به خداوند به اذن وی، و چراغی فروزان؛ سوره احزاب، آیه: ۴۵ - ۴۶.</ref><ref>التفسیر الکبیر، ج ۲، ص ۲۲۶ - ۲۲۷؛ تفسیر صدرالمتالهین، ج ۳، ص ۴۶ - ۴۷.</ref> ثانیاً آیات پیشین درصدد بیان این نکته‌اند که [[قرآن]]، کلام الهی است و از طریق [[وحی]] بر [[پیامبر]] نازل شده است؛ نه آنکه از اوهام جنون و با القای شیطان باشد و آنچه در رساندن این غرض مفید است بیان سلامت راه نازل کردن [[قرآن]] و ذکر اوصاف فرشته [[وحی]] و مبالغه در تنزیه وی از خطا و خیانت است، افزون بر این در آیات دیگری، برای [[پیامبر خاتم|رسول اکرم]] {{صل}} اوصافی ذکر شده که با وجود آن‌ها شکی در برتری [[پیامبر]]اکرم {{صل}} بر جبرئیل نمی‌ماند<ref>المیزان، ج ۲۰، ص ۲۱۸ - ۲۱۹.</ref>. برخی گفته‌اند: [[پیامبراکرم]] {{صل}} مخدوم جبرئیل {{ع}} است، زیرا ابتدای سلسله نزول و انتهای سلسله صعود است<ref>مواهب الرحمن، ج ۱، ص ۳۵۴.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

== مأموریت‌های فرعی و موردی جبرئیل ==

# '''وساطت در وجود یافتن [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}}''' جبرئیل به امر الهی واسطه آفرینش [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} شد: {{متن قرآن|قَالَ إِنَّمَا أَنَا رَسُولُ رَبِّكِ لِأَهَبَ لَكِ غُلامًا زَكِيًّا}}<ref> گفت: من، تنها فرستاده پروردگار تو هستم تا به تو پسری پاکیزه ببخشم؛ سوره مریم، آیه: ۱۹.</ref> وساطت جبرئیل بدین شکل بود که در دامن [[حضرت مریم|مریم]] {{س}} دمید و از دم او [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} پدید آمد: {{متن قرآن|وَمَرْيَمَ ابْنَتَ عِمْرَانَ الَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهِ مِن رُّوحِنَا وَصَدَّقَتْ بِكَلِمَاتِ رَبِّهَا وَكُتُبِهِ وَكَانَتْ مِنَ الْقَانِتِينَ}}<ref> و (نیز) مریم دختر عمران را که پاکدامن بود و ما از روح خویش در آن دمیدیم؛ و سخنان و کتاب‌های پروردگارش را باور داشت و از فرمانبرداران بود؛ سوره تحریم، آیه: ۱۲.</ref> <ref>مجمع البیان، ج ۹، ص ۴۷۹؛ تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۵۹.</ref> و نیز {{متن قرآن|وَالَّتِي أَحْصَنَتْ فَرْجَهَا فَنَفَخْنَا فِيهَا مِن رُّوحِنَا وَجَعَلْنَاهَا وَابْنَهَا آيَةً لِّلْعَالَمِينَ}}<ref> و آن زن را (یاد کن) که پاکدامن بود و در او از روان خویش دمیدیم و او و پسرش را برای جهانیان نشانه‌ای (شگرف) گرداندیم؛ سوره انبیاء، آیه: ۹۱.</ref>؛ همچنین در آیه {{متن قرآن|يَا أَهْلَ الْكِتَابِ لاَ تَغْلُواْ فِي دِينِكُمْ وَلاَ تَقُولُواْ عَلَى اللَّهِ إِلاَّ الْحَقَّ إِنَّمَا الْمَسِيحُ عِيسَى ابْنُ مَرْيَمَ رَسُولُ اللَّهِ وَكَلِمَتُهُ أَلْقَاهَا إِلَى مَرْيَمَ وَرُوحٌ مِّنْهُ فَآمِنُواْ بِاللَّهِ وَرُسُلِهِ وَلاَ تَقُولُواْ ثَلاثَةٌ انتَهُواْ خَيْرًا لَّكُمْ إِنَّمَا اللَّهُ إِلَهٌ وَاحِدٌ سُبْحَانَهُ أَن يَكُونَ لَهُ وَلَدٌ لَّهُ مَا فِي السَّمَاوَات وَمَا فِي الأَرْضِ وَكَفَى بِاللَّهِ وَكِيلاً }}<ref> ای اهل کتاب! در دینتان غلوّ نورزید و درباره خداوند جز راستی سخنی بر زبان نیاورید؛ جز این نیست که مسیح عیسی پسر مریم، پیامبر خداوند و «کلمه اوست» که آن را به (دامان) مریم افکند و روحی از اوست پس به خداوند و پیامبرانش ایمان آورید و سخن از (خدای) سه‌گانه سر مکنید، باز ایستید که برایتان بهتر است، بی‌گمان خداوند خدایی یگانه است، پاکاکه اوست از اینکه او را فرزندی باشد، آنچه در آسمان‌ها و زمین است او راست و خداوند (شما را) کارساز، بس؛ سوره نساء، آیه: ۱۷۱.</ref> گفته شده: روح به معنای دم است، زیرا دم هوایی است که از روح خارج می‌شود و مقصود از روح، دم جبرئیل است<ref>جامع البیان، ج ۶، ص ۴۸؛ کشف الاسرار، ج ۲، ص ۷۸۰؛ التبیان، ج ۳، ص ۴۰۱.</ref>. در این صورت واژه {{متن قرآن|رُوحٌ}} بر ضمیر فاعلی {{متن قرآن|أَلْقَاهَا}} عطف شده و حاصل معنای آیه این است که [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} را خدا و جبرئیل به [[حضرت مریم|مریم]] {{س}} القا کردند<ref>تفسیر قرطبی، ج ۶، ص ۱۷.</ref> برخی گفته‌اند: [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} از آب مریم و نفخ جبرئیل پدید آمده است، از این رو جسمانیت وی از مریم و روحانیت او از نفخ جبرئیل است<ref>شرح فصوص الحکم، قیصری، ص ۸۴۵.</ref> و از آنجا که وجود [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} با نفخ جبرئیل و بدون وساطت پدر بشری تحقق یافت، وی به صفت الهیه زنده کردن مردگان متصف گشت<ref>شرح فصوص الحکم، ص ۸۵۷ - ۸۵۸.</ref>: {{متن قرآن|وَرَسُولاً إِلَى بَنِي إِسْرَائِيلَ أَنِّي قَدْ جِئْتُكُم بِآيَةٍ مِّن رَّبِّكُمْ أَنِّي أَخْلُقُ لَكُم مِّنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأَنفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرًا بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُبْرِئُ الأَكْمَهَ وَالأَبْرَصَ وَأُحْيِي الْمَوْتَى بِإِذْنِ اللَّهِ وَأُنَبِّئُكُم بِمَا تَأْكُلُونَ وَمَا تَدَّخِرُونَ فِي بُيُوتِكُمْ إِنَّ فِي ذَلِكَ لآيَةً لَّكُمْ إِن كُنتُم مُّؤْمِنِينَ}}<ref> و به پیامبری به سوی بنی اسرائیل (می‌فرستد، تا بگوید) که من برای شما نشانه‌ای از پروردگارتان آورده‌ام؛ من برای شما از گل، (اندامواره‌ای) به گونه پرنده می‌سازم و در آن می‌دمم، به اذن خداوند پرنده‌ای خواهد شد و به اذن خداوند نابینای مادرزاد و پیس را شفا خواهم داد و به اذن خداوند مردگان را زنده خواهم کرد و شما را از آنچه می‌خورید یا در خانه می‌انبارید آگاه خواهم ساخت، این نشانه‌ای برای شماست اگر مؤمن باشید؛ سوره آل عمران، آیه: ۴۹.</ref> برخی آفریده شدن [[حضرت عیسی|عیسی]] {{ع}} از نفخ جبرئیل را انکار کرده، گفته‌اند: این امر موجب می‌شود بخشی از شخص، از فرشتگان و بخش دیگر از انسان باشد. به گفته ایشان خداوند آب مرد و زن هر دو را در [[حضرت مریم|مریم]] {{س}} قرار داده بود و دمیدن جبرئیل تنها برای به هیجان آمدن شهوت مریم بود تا آن دو آب درهم آمیزند و مریم باردار شود<ref>تفسیر قرطبی، ج ۴، ص ۵۹ - ۶۰.</ref>. پس از آنکه [[حضرت مریم|مریم]] {{س}} درد زایمان را حس کرد نیز، بنابر قولی جبرئیل {{ع}} با وی سخن گفت و او را تسلی داد: {{متن قرآن|فَنَادَاهَا مِن تَحْتِهَا أَلاَّ تَحْزَنِي قَدْ جَعَلَ رَبُّكِ تَحْتَكِ سَرِيًّا }}<ref> پس او را از فرو دست وی ندا داد که: غمگین مباش، خداوند از بن (پای) تو جویباری روان کرده است؛ سوره مریم، آیه: ۲۴.</ref><ref>املاء ما من به الرحمن، ص ۴۰۸.</ref>

# '''نوشتن الواح تورات:''' الواح تورات را جبرئیل به امر حق نوشته است: {{متن قرآن|وَكَتَبْنَا لَهُ فِي الأَلْوَاحِ مِن كُلِّ شَيْءٍ مَّوْعِظَةً وَتَفْصِيلاً لِّكُلِّ شَيْءٍ فَخُذْهَا بِقُوَّةٍ وَأْمُرْ قَوْمَكَ يَأْخُذُواْ بِأَحْسَنِهَا سَأُرِيكُمْ دَارَ الْفَاسِقِينَ }}<ref> و برای او در «الواح» (تورات) در هر زمینه پندی و برای هر چیز تفصیلی نوشتیم؛ پس (گفتیم) آن را با توانمندی بستان و به قوم خود فرمان ده تا نیکوترین آن را برگزینند؛ به زودی سرای نافرمانان را به شما نشان خواهم داد؛ سوره اعراف، آیه: ۱۴۵.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۱۷۹.</ref>

# '''گواهی دادن به نفع [[پیامبر اکرم]] {{صل}}: '''برخی در آیه {{متن قرآن|أَفَمَن كَانَ عَلَى بَيِّنَةٍ مِّن رَّبِّهِ وَيَتْلُوهُ شَاهِدٌ مِّنْهُ وَمِن قَبْلِهِ كِتَابُ مُوسَى إِمَامًا وَرَحْمَةً أُوْلَئِكَ يُؤْمِنُونَ بِهِ وَمَن يَكْفُرْ بِهِ مِنَ الأَحْزَابِ فَالنَّارُ مَوْعِدُهُ فَلاَ تَكُ فِي مِرْيَةٍ مِّنْهُ إِنَّهُ الْحَقُّ مِن رَّبِّكَ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لاَ يُؤْمِنُونَ}}<ref> پس آیا کسی که از سوی پروردگارش برهانی دارد و گواهی از (خویشان) وی پیرو اوست؛ و کتاب موسی به پیشوایی و بخشایش پیش از او بوده است، (مانند کسی است که چنین نیست)؟ آنان (که اهل بینش‌اند) به آن ایمان دارند و از دسته‌ها (ی مشرکان) هر کس بدان کفر ورزد آتش (دوزخ) وعده‌گاه اوست پس نسبت به آن در تردید مباش که آن (کتاب) از سوی پروردگار تو راستین است اما بیشتر (این) مردم ایمان نمی‌آورند؛ سوره هود، آیه: ۱۷.</ref> گفته‌اند: مقصود از شاهدِ [[پیامبر]] {{صل}}، جبرئیل است که از سوی خدا آمده {{متن قرآن|مِّنْهُ}} وکلام الهی {{متن قرآن|بَيِّنَةٍ}} را تلاوت می‌کند<ref>تفسیر قرطبی، ج ۹، ص۱۳؛ روض الجنان، ج ۱۰، ص۲۴۶.</ref>. البته سیاق این آیه و روایات [[شیعه]] و [[اهل سنت|سنی]]، مؤید آن اند که مقصود از شاهد، [[امام علی|امیرمؤمنان علی بن ابی طالب]] {{ع}} است<ref>المیزان، ج ۱۰، ص ۱۸۵.</ref>.

# '''گستراندن زمین:''' بنابه قولی در مراحل آفرینش زمین، ابتدا مکان کعبه آفریده شد. سپس جبرئیل زمین را از زیر خانه کعبه گستراند: {{متن قرآن|وَالأَرْضَ بَعْدَ ذَلِكَ دَحَاهَا }}<ref> و پس از آن زمین را گسترانید؛ سوره نازعات، آیه: ۳۰.</ref><ref>روض الجنان، ج ۲۰، ص ۱۴۰.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

# '''ندا دادن در روز حشر:''' جبرئیل درمحشر، انسان‌ها را ندا داده، به سوی حساب می‌خواند: {{متن قرآن|وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ }}<ref> و به روزی گوش فرا دار که بانگ برآورنده از جایگاهی نزدیک، بانگ برآورد؛ سوره ق، آیه: ۴۱.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص ۱۹.</ref>

# '''سنجش اعمال بندگان در قیامت:''' در قیامت، سنگینی یا سبکی موازین، ملاک رستگاری یا زیانکاری است: {{متن قرآن|وَالْوَزْنُ يَوْمَئِذٍ الْحَقُّ فَمَن ثَقُلَتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ وَمَنْ خَفَّتْ مَوَازِينُهُ فَأُولَئِكَ الَّذِينَ خَسِرُواْ أَنفُسَهُم بِمَا كَانُواْ بِآيَاتِنَا يَظْلِمُونَ}}<ref> و سنجش در این روز، حق است پس کسانی که ترازوهای (کردار) شان سنگین آید رستگارند. و آن کسان که ترازوهای (کردار) شان سبک آید کسانی هستند که با ستمی که بر آیات ما روا می‌داشتند به خود زیان زدند؛ سوره اعراف، آیه: ۸- ۹.</ref>. برخی گفته‌اند: صاحب موازین در قیامت، جبرئیل است که به امر الهی، اعمال بندگان را می‌سنجد و از حسنات ظالم به مظلوم و از گناهان مظلوم به ظالم می‌دهد<ref>تفسیر قرطبی، ج ۷، ص ۱۰۸.</ref>. از دیگر مأموریت‌های جبرئیل می‌توان به وساطت در آفرینش حوّا {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا النَّاسُ اتَّقُواْ رَبَّكُمُ الَّذِي خَلَقَكُم مِّن نَّفْسٍ وَاحِدَةٍ وَخَلَقَ مِنْهَا زَوْجَهَا وَبَثَّ مِنْهُمَا رِجَالاً كَثِيرًا وَنِسَاء وَاتَّقُواْ اللَّهَ الَّذِي تَسَاءَلُونَ بِهِ وَالأَرْحَامَ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلَيْكُمْ رَقِيبًا}}<ref> ای مردم! از پروردگارتان پروا کنید، همان که شما را از تنی یگانه آفرید و از (سرشت) او همسرش را پدید آورد و از آن دو، مردان و زنان بسیار (در جهان) پراکند و از خداوند- که با (سوگند بر نام) او، از هم درخواست می‌کنید- و از (بریدن پیوند) خویشان پروا کنید، بی‌گمان خداوند چشم بر شما دارد؛ سوره نساء، آیه: ۱.</ref><ref>روض الجنان، ج ۵، ص ۲۳۴.</ref> و گرفتن نور ماه اشاره کرد که پیش از آن مانند خورشید بود{{متن قرآن|وَجَعَلْنَا اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ آيَتَيْنِ فَمَحَوْنَا آيَةَ اللَّيْلِ وَجَعَلْنَا آيَةَ النَّهَارِ مُبْصِرَةً لِتَبْتَغُواْ فَضْلاً مِّن رَّبِّكُمْ وَلِتَعْلَمُواْ عَدَدَ السِّنِينَ وَالْحِسَابَ وَكُلَّ شَيْءٍ فَصَّلْنَاهُ تَفْصِيلاً}}<ref> و شب و روز را دو نشانه قرار دادیم آنگاه نشانه شب را زدودیم و نشانه روز را روشنی بخش آوردیم تا بخششی از پروردگارتان بجویید و شمارگان سال‌ها و حساب را بدانید و هر چیز را نیک روشن داشته‌ایم؛ سوره اسراء، آیه: ۱۲.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۱۴۹.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

== چگونگی دیده شدن جبرئیل ==

* جبرئیل به نقل برخی بر همه [[پیامبران]] نازل شده است؛ ولی به جز [[پیامبر خاتم|محمّد]] {{صل}} و [[حضرت عیسی|عیسی]] و [[حضرت موسی|موسی]] و [[حضرت زکریا|زکریا]] {{عم}}، دیگران او را ندیده‌اند<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۶، ص ۳۶.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

* در مواردی که [[پیامبران]] و اولیای الهی، جبرئیل را دیده‌اند، غالباً وی بدون آنکه از فرشته بودن خارج شود برای آنان متمثل شده است<ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۳۵ - ۳۶.</ref>، چنان که برای [[حضرت مریم|مریم]] {{س}} به صورت انسانی معتدل در خلقت<ref>جامع البیان، ج ۱۶، ص ۷۶؛ مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۸۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۱، ص ۶۲.</ref> تمثل یافت: {{متن قرآن|فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا}}<ref> و از چشم آنان پنهان شد و ما روح خود را به سوی او فرو فرستادیم که چون انسانی باندام، بر او پدیدار گشت؛ سوره مریم، آیه: ۱۷.</ref>؛ همچنین برای آزمودن [[حضرت داود|داود]] {{ع}}{{متن قرآن|وَهَلْ أَتَاكَ نَبَأُ الْخَصْمِ إِذْ تَسَوَّرُوا الْمِحْرَابَ }}<ref> و آیا خبر آن دادخواهان به تو رسیده است که از دیوار نمازگاه فرا رفتند؟؛ سوره ص، آیه: ۲۱.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۵، ص ۱۰۹.</ref> و نیز رفتن به مهمانی [[حضرت ابراهیم|ابراهیم]] {{ع}} {{متن قرآن|هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ}}<ref> آیا داستان مهمانان گرامی ابراهیم به (گوش) تو رسیده است؟؛ سوره ذاریات، آیه: ۲۴.</ref><ref>کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۱۴ - ۳۱۵.</ref> به صورت انسان متمثل شد<ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

* [[پیامبراکرم]] {{صل}} بارها جبرئیل را به صورت‌های گوناگونی دیده است<ref>تفسیر المنار، ج ۹، ص ۱۶۳.</ref>. برخی گفته‌اند: جبرئیل هرگاه آیات حلال و حرام و شرایع و احکام را می‌آورد به صورت بشر و هرگاه آیات مربوط به محبت و رموز دوستی و عرفان را می‌آورد به صورت فرشته، روحانی و لطیف ظاهر می‌شد<ref>کشف الاسرار، ج۱، ص۳۰۱ - ۳۰۲؛ ج۷، ص۱۷۲.</ref>. گفته شده: در مدینه غالبا به صورت "[[دحیه کلبی]]" که شخصی زیبارو بود، نزد [[پیامبر]] می‌آمد<ref>المعجم الاوسط، ج ۱، ص ۷؛ مجمع الزوائد، ج ۸، ص ۲۵۸؛ اعلام القرآن، ص ۲۴۱.</ref>. [[پیامبر اکرم]] به درخواست خود، جبرئیل را به صورت اصلی "بدون تمثل در صورت انسانی و مانند آن" نیز دیده است، در حالی که هیچ یک از [[پیامبران]] دیگر او را به این صورت ندیده‌اند<ref>کشف الاسرار، ج ۸، ص ۱۶۰؛ ج ۹، ص ۳۵۶؛ روض الجنان، ج ۱۶، ص ۹۲.</ref>. بیشتر مفسران با توجه به آیات [[قرآن]] معتقدند [[پیامبر اکرم]] {{صل}} دو بار جبرئیل را به صورت اصلی مشاهده کرده است<ref>تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۲۶۵؛ کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۵۶، ۳۶۰؛ بحارالانوار، ج ۱۸، ص ۲۸۹.</ref>: یک بار در افق اعلی: {{متن قرآن|وَهُوَ بِالأُفُقِ الأَعْلَى}}<ref> و او در افق فراتر بود؛ سوره نجم، آیه: ۷.</ref> یا افق مبین: {{متن قرآن|وَلَقَدْ رَآهُ بِالأُفُقِ الْمُبِينِ}}<ref> و بی‌گمان او (- جبرئیل) را در افق روشن دیدار کرده است؛ سوره تکویر، آیه: ۲۳.</ref>، در حالی که ۶۰۰ بال داشت و سراسر افق را پوشانده بود<ref>کشف الاسرار، ج ۱۰، ص ۳۹۸؛ تفسیر ابن کثیر، ج ۴، ص ۲۶۵؛ مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۶۲.</ref> و بار دیگر هنگام معراج، در آسمان و نزد سدرة المنتهی: {{متن قرآن|وَلَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْرَى عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَى}}<ref> و به یقین او را در فرودی دیگر، (نیز) دیده بود. کنار درخت سدری که در واپسین جای است؛ سوره نجم، آیه: ۱۳-۱۴.</ref><ref>کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۵۶، ۳۶۰؛ المنیر، ج ۲۷، ص ۱۰۲، ۱۰۶؛ المیزان، ج ۱۹، ص ۳۱.</ref> گفته شده: [[پیامبر اکرم]] {{صل}} با دیدن صورت اصلی جبرئیل مدهوش شد<ref>کشف الاسرار، ج ۸، ص ۱۶۰؛ مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۶۲؛ روض الجنان، ج ۱۶، ص ۹۲.</ref> و مشرکان به او تهمت دیوانگی زدند. خداوند در پاسخ آنان، [[قرآن]] را کلام جبرئیل دانسته، جنون را از [[پیامبر]] نفی کرد: {{متن قرآن|إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ وَمَا صَاحِبُكُم بِمَجْنُونٍ}}<ref> که این (قرآن) باز خوانده فرستاده‌ای گرامی است، توانمندی که نزد آن دارنده اورنگ (فرمانفرمایی جهان)، جایگاهی بلند دارد، آنجا فرمانگزاری امین است؛ و همنشین شما، دیوانه نیست؛ سوره تکویر، آیه: ۱۹- ۲۲.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص ۱۵۷.</ref> صورت اصلی جبرئیل از بزرگ ترین آیات الهی است که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} آن را در معراج دید: {{متن قرآن|لَقَدْ رَأَى مِنْ آيَاتِ رَبِّهِ الْكُبْرَى }}<ref> بی‌گمان برخی از نشانه‌های بزرگ پروردگارش را دیده است؛ سوره نجم، آیه: ۱۸.</ref><ref>کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۶۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۷، ص ۶۵؛ المنیر، ج ۲۷، ص ۱۰۴.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

== فضایل جبرئیل ==

* به جز فضایلی که در مباحث "عناوین و اوصاف جبرئیل"، "مأموریت‌های اصلی و عمومی جبرئیل" و "چگونگی دیده شدن جبرئیل" برای وی بیان شدند، آن حضرت فضایل دیگری نیز دارد؛ از جمله:

=== دارا بودن مقام سدره المنتهی ===

* جبرئیل به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} گفت: هریک از ما فرشتگان دارای مقامی‌ معلوم است: {{متن قرآن|وَمَا مِنَّا إِلاَّ لَهُ مَقَامٌ مَّعْلُومٌ}}<ref> و هیچ یک از ما (فرشتگان) نیست مگر که جایگاهی معیّن دارد؛ سوره صافات، آیه: ۱۶۴.</ref><ref>مجمع البیان، ج ۸، ص ۷۲۰.</ref> مقام جبرئیل سدرة المنتهی است<ref>روض الجنان، ج ۱۵، ص ۳۱۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۴، ص ۶۰؛ شرح فصوص الحکم، قیصری، ص ۸۵۳.</ref> و آن درختی است در آسمان ششم یا هفتم<ref>تفسیر قمی، ج ۲، ص ۳۴۴؛ المنیر، ج ۲۷، ص ۱۰۲، ۱۰۶.</ref> یا بالای آسمان هفتم<ref>مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۶۵.</ref> که عظمت آن وصف ناپذیر است<ref>المنیر، ج ۲۷، ص ۱۰۶.</ref>. برخی آن را صورت فلک هفتم دانسته‌اند<ref>فصوص الحکم، ص ۱۸۱.</ref>{{متن قرآن|عِندَ سِدْرَةِ الْمُنتَهَى}}<ref> کنار درخت سدری که در واپسین جای است؛ سوره نجم، آیه: ۱۴.</ref> سدرة به معنای درخت سدر و منتهی اسم مکان است<ref>المیزان، ج۱۹، ص۳۱؛ مجمع البیان، ج۹، ص ۲۶۵.</ref>. در وجه نامگذاری این مقام به سدره المنتهی وجوهی ذکر شده است؛ از جمله اینکه آنجا منتهای آسمان‌هاست<ref>المیزان، ج ۱۹، ص ۳۱.</ref>، علم آفریدگان به آنجا منتهی می‌شود و کسی به بالاتر از آن علم ندارد<ref>المنیر، ج ۲۷، ص ۱۰۲؛ جامع البیان، ج ۲۷، ص ۶۹؛ کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۶۰.</ref>، اعمال انسان‌ها<ref>کشف الاسرار، ج ۹، ص ۳۶۰؛ المیزان، ج ۱۹، ص ۳۱.</ref> و مقامات [[پیامبران]] به آنجا منتهی می‌شود و کسی جز [[پیامبر اکرم]] {{صل}} از آنجا بالاتر نرفته است<ref>کشف الاسرار، ج ۹،ص ۳۶۰.</ref> و علم هر فرشته ای و ارواح شهدا به آنجا منتهی می‌شوند<ref>مجمع البیان، ج ۹، ص ۲۶۵.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== حیات‌بخشی ===

* از آنجا که مقام جبرئیل، سدره المنتهی و وی روحانیت آسمان‌ها، عناصر و مرکبات و متصرف در آن‌هاست، هرگاه با صورتی مثالی یا جسمی‌ ظاهر شود و بر زمینی گام نهد، آنجا حیاتی می‌یابد که پیش از گام نهادن جبرئیل آن را نداشت<ref>شرح فصوص الحکم، قیصری، ص ۸۵۳.</ref>، از همین رو سامری، مشتی از خاک زیر پای جبرئیل را برداشت و آن را بر گوساله‌ای که از زیور آلات قومش ساخته شده بود افکند و از آن صدای گوساله برآمد<ref>شرح فصوص الحکم، قیصری، ص ۸۵۳؛ مجمع البیان، ج ۷، ص ۴۴.</ref>: {{متن قرآن|قَالَ فَمَا خَطْبُكَ يَا سَامِرِيُّ قَالَ بَصُرْتُ بِمَا لَمْ يَبْصُرُوا بِهِ فَقَبَضْتُ قَبْضَةً مِّنْ أَثَرِ الرَّسُولِ فَنَبَذْتُهَا وَكَذَلِكَ سَوَّلَتْ لِي نَفْسِي خَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الأَرْضِ إِلاَّ مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ}}<ref> موسی گفت: ای سامری! تو چه کرده‌ای؟ (سامری) گفت: من چیزی دیدم که دیگران آن را ندیدند؛ مشتی از جای پای آن فرستاده برداشتم و آن را (در کار تندیس در آتش) افکندم و بدین‌گونه، نفس من (کارم را) در نظرم آراست؛ سوره طه، آیه: ۹۵- ۹۶.</ref>، {{متن قرآن|فَأَخْرَجَ لَهُمْ عِجْلا جَسَدًا لَهُ خُوَارٌ فَقَالُوا هَذَا إِلَهُكُمْ وَإِلَهُ مُوسَى فَنَسِيَ}}<ref> آنگاه گوساله‌ای برای آنان برآورد، پیکری (بی‌روح) که بانگ گاو داشت و گفتند: این خدای شما و خدای موسی است که از یاد برده است؛ سوره طه، آیه: ۸۸.</ref> برخی گفته‌اند: حیات به صورت اسبی متمثل شد<ref>روض الجنان، ج ۱۹، ص ۳۱۷ - ۳۱۸.</ref> و جبرئیل بر آن اسب سوار بود<ref>جامع البیان، ج ۱۶، ص ۲۵۴؛ کشف الاسرار، ج ۶، ص ۱۶۷ - ۱۶۸.</ref> و آن اسب از هر جا می‌گذشت زمین سبز می‌شد<ref>روض الجنان، ج ۱، ص ۲۸۵ - ۲۸۶.</ref>. سامری مشتی از خاک زیر سم اسب را برداشت و آن را به هر چیزی می‌زد، دارای روح و گوشت و خون می‌شد<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۱، ص ۱۵۹.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== ایمنی از مرگ عمومی ===

* در قیامت اسرافیل در صور می‌دمد و همه زندگان می‌میرند<ref>جامع البیان، ج ۲۴، ص ۳۷؛ کشف الاسرار، ج ۸، ص ۴۳۶؛ مجمع البیان، ج ۸، ص ۷۹۲.</ref>، مگر کسانی که خداوند آنان را از این مرگ عمومی‌استثنا کرده است: {{متن قرآن|وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَصَعِقَ مَن فِي السَّمَاوَاتِ وَمَن فِي الأَرْضِ إِلاَّ مَن شَاء اللَّهُ ثُمَّ نُفِخَ فِيهِ أُخْرَى فَإِذَا هُم قِيَامٌ يَنظُرُونَ}}<ref> و در صور دمیده می‌شود آنگاه هر کس در آسمان‌ها و در زمین است بیهوش می‌گردد- جز آن کس که خدا بخواهد- سپس بار دیگر در آن می‌دمند که ناگاه آنان برمی‌خیزند، به انتظار می‌مانند؛ سوره زمر، آیه: ۶۸.</ref> جبرئیل از کسانی دانسته شده که از این مرگ مستثنا هستند<ref>جامع البیان، ج ۲۴، ص ۳۷ - ۳۹؛ مجمع البیان، ج ۸، ص ۷۹۲؛ روض الجنان، ج ۱۶، ص ۳۴۸.</ref>. و این بدان معنا نیست که جبرئیل هیچ گاه نمی‌میرد؛ ولی بر اساس روایاتی، جبرئیل آخرین کسی است که پس از [[اسرافیل]] و [[میکائیل]] و حتی پس از ملک الموت، خداوند مستقیما جان وی را می‌گیرد<ref>کشف الاسرار، ج ۸، ص ۴۳۶؛ روض الجنان، ج ۱۶، ص ۳۴۸.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== برگزیدگی ===

* خداوند برخی از فرشتگان از جمله جبرئیل<ref>جامع البیان، ج ۱۷، ص ۲۶۶؛ مجمع البیان، ج ۷، ص ۱۵۲.</ref> را برای [[رسالت]] بر‌می‌گزیند: {{متن قرآن|اللَّهُ يَصْطَفِي مِنَ الْمَلائِكَةِ رُسُلا وَمِنَ النَّاسِ إِنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ بَصِيرٌ }}<ref> خداوند از فرشتگان و از مردم فرستادگانی برمی‌گزیند؛ به راستی خداوند شنوایی بیناست؛ سوره حج، آیه: ۷۵.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== منسوب شدن به خدا ===

* در آیاتی خداوند، جبرئیل را برای تشریف<ref>مجمع البیان، ج ۶، ص ۷۸۳.</ref> و [[کرامت]]<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۱، ص ۶۲.</ref> وی به خود اضافه کرده است؛ مانند {{متن قرآن|فَاتَّخَذَتْ مِن دُونِهِمْ حِجَابًا فَأَرْسَلْنَا إِلَيْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِيًّا}}<ref> و از چشم آنان پنهان شد و ما روح خود را به سوی او فرو فرستادیم که چون انسانی باندام، بر او پدیدار گشت؛ سوره مریم، آیه: ۱۷.</ref> برخی در ترکیب "[[روح القدس]]" نیز "قدس" را خداوند و "[[روح]]" را جبرئیل دانسته‌اند<ref>کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۶۳؛ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص ۱۸.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

=== شفاعت ===

* در قیامت، گناهکاران اهل توحید با [[شفاعت]]، مورد رحمت الهی واقع می‌شوند، گرچه [[شفاعت]] برای برخی سودی ندارد: {{متن قرآن|فَمَا تَنفَعُهُمْ شَفَاعَةُ الشَّافِعِينَ}}<ref> پس دیگر میانجیگری میانجی‌ها برای آنها سودی ندارد؛ سوره مدثر، آیه: ۴۸.</ref> این آیه بر درستی شفاعت گنه‌کاران در قیامت دلالت دارد و یکی از شفاعت کنندگان جبرئیل است<ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۹، ص ۵۷.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

* برخی از مفسران فضایل دیگری را نیز برای جبرئیل ذکر کرده‌اند؛ مانند راضی بودن خدا از او و آگاه کردن وی بر [[علم غیب]] {{متن قرآن|عَالِمُ الْغَيْبِ فَلا يُظْهِرُ عَلَى غَيْبِهِ أَحَدًا إِلاَّ مَنِ ارْتَضَى مِن رَّسُولٍ فَإِنَّهُ يَسْلُكُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ رَصَدًا }}<ref> او دانای نهان است پس هیچ کس را بر نهان خویش آگاه نمی‌کند. جز فرستاده‌ای را که بپسندد که پیش رو و پشت سرش، نگهبانانی می‌گمارد تا معلوم دارد که رسالت‌های پروردگارشان را رسانده‌اند؛ سوره جن، آیه: ۲۶- ۲۷.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ص ۱۹.</ref>، داشتن علم کتاب {{متن قرآن|وَيَقُولُ الَّذِينَ كَفَرُواْ لَسْتَ مُرْسَلاً قُلْ كَفَى بِاللَّهِ شَهِيدًا بَيْنِي وَبَيْنَكُمْ وَمَنْ عِندَهُ عِلْمُ الْكِتَابِ }}<ref> و کافران می‌گویند: تو فرستاده (خداوند) نیستی؛ بگو: میان من و شما خداوند و کسی که دانش کتاب نزد اوست، گواه بس؛ سوره رعد، آیه: ۴۳.</ref>؛ {{متن قرآن|قَالَ الَّذِي عِندَهُ عِلْمٌ مِّنَ الْكِتَابِ أَنَا آتِيكَ بِهِ قَبْلَ أَن يَرْتَدَّ إِلَيْكَ طَرْفُكَ فَلَمَّا رَآهُ مُسْتَقِرًّا عِندَهُ قَالَ هَذَا مِن فَضْلِ رَبِّي لِيَبْلُوَنِي أَأَشْكُرُ أَمْ أَكْفُرُ وَمَن شَكَرَ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَمَن كَفَرَ فَإِنَّ رَبِّي غَنِيٌّ كَرِيمٌ }}<ref> آن که دانشی از کتاب (آسمانی) با خویش داشت گفت: من پیش از آنکه چشم بر هم زنی آن را برایت می‌آورم و چون (سلیمان) آن (اورنگ) را نزد خود پای برجا دید گفت: این از بخشش (های) پروردگار من است تا بیازمایدم که سپاس می‌گزارم یا ناسپاسی می‌کنم و هر که سپاس گزارد تنها به سود خویش گزارده است و هر که ناسپاسی کند بی‌گمان پروردگار من بی‌نیازی ارجمند است؛ سوره نمل، آیه: ۴۰.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۹، ص ۲۲۰؛ ج ۱۳، ص ۱۳۷.</ref>، مکرَم بودن نزد خدا و خدمت کردن [[حضرت ابراهیم|ابراهیم]] {{ع}} به وی {{متن قرآن|هَلْ أَتَاكَ حَدِيثُ ضَيْفِ إِبْرَاهِيمَ الْمُكْرَمِينَ}}<ref> آیا داستان مهمانان گرامی ابراهیم به (گوش) تو رسیده است؟؛ سوره ذاریات، آیه: ۲۴.</ref><ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۷، ص ۳۱.</ref> و مقدس و عالی مرتبه بودن نزد خداوند. {{متن قرآن|وَلَقَدْ آتَيْنَا مُوسَى الْكِتَابَ وَقَفَّيْنَا مِن بَعْدِهِ بِالرُّسُلِ وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ أَفَكُلَّمَا جَاءَكُمْ رَسُولٌ بِمَا لاَ تَهْوَى أَنفُسُكُمُ اسْتَكْبَرْتُمْ فَفَرِيقاً كَذَّبْتُمْ وَفَرِيقًا تَقْتُلُونَ}}<ref> و بی‌گمان به موسی کتاب بخشیدیم و پس از وی پیامبران (دیگر) را در پی آوردیم و به عیسی پسر مریم برهان‌ها (ی روشن) دادیم و او را با روح القدس نیرومند کردیم؛ پس چرا هرگاه پیامبری، پیامی نادلخواه شما نزدتان آورد سرکشی ورزیدید، گروهی را دروغگو شمردید و گروهی را می‌کشتید؟؛ سوره بقره، آیه: 87.</ref><ref>التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۷۷.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

== دشمنی یهود با جبرئیل ==

* یهودیان جبرئیل را از این رو که نازل کننده جنگ و سختی و عذاب است، دشمن خود می‌دانستند و با وی دشمنی می‌ورزیدند و از همین رو [[قرآن]] را نیز که جبرئیل نازل کرده بود قبول نداشتند<ref>التبیان، ج ۱، ص ۳۶۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۲، ص ۲۶؛ کشف الاسرار، ج ۱، ص ۲۸۹.</ref>. خداوند به آنان پاسخ داد که جبرئیل واسطه‌ای بیش نیست<ref>التحریر والتنویر، ج ۱، ص ۶۲۱.</ref> و [[قرآن]] را که تصدیق کننده کتاب‌های آسمانی پیشین است به اذن الهی یعنی به امر حق یا به اراده و علم وی نازل کرده است نه از پیش خود<ref>روض الجنان، ج ۲، ص ۶۸؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۲۵.</ref> و گرچه در آیات [[قرآن]]، جنگ و سختی برضدّ کافران وجود دارد؛ ولی [[قرآن]] برای مؤمنان هدایت و بشارت است<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۲۵.</ref>، بنابر این دشمنی با جبرئیل وجهی ندارد: {{متن قرآن|قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ}}<ref> بگو: هر که دشمن جبرئیل است (آگاه باشد که) بی‌گمان او، آن (قرآن) را بر دلت با اذن خداوند فرو فرستاده است در حالی که آنچه را پیش از آن بوده است راست می‌شمارد و رهنمود و نویدی برای مؤمنان است؛ سوره بقره، آیه: ۹۷.</ref> برخی گفته‌اند: در این آیه جواب شرط محذوف و آیه بدین معناست که هرکس با جبرئیل دشمن است از خشم بمیرد<ref>مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۲۵.</ref>. از آیه بعدی چنین استفاده می‌شود که جبرئیل مانند دیگر فرشتگان و رسولان الهی، شأنی جز امتثال اوامر الهی ندارد، از این رو دشمنی با او دشمنی با خدا بوده، کفر محسوب می‌شود و خدا دشمن کافران است: {{متن قرآن|مَن كَانَ عَدُوًّا لِّلَّهِ وَمَلائِكَتِهِ وَرُسُلِهِ وَجِبْرِيلَ وَمِيكَالَ فَإِنَّ اللَّهَ عَدُوٌّ لِّلْكَافِرِينَ}}<ref>آنکه دشمن خداوند و فرشتگان او و فرستادگان وی و جبرئیل و میکائیل باشد، (کافر است) و بی‌گمان خداوند دشمن کافران است؛ سوره بقره، آیه: ۹۸.</ref><ref>المیزان، ج ۱، ص ۲۲۹.</ref> گفته شده: دشمنی بنده با خدا، معصیت او و دوری از طاعتش و دشمنی با اولیای اوست و دشمنی خدا با بنده، عذاب او و آشکار کردن اثر دشمنی بر اوست<ref>تفسیر قرطبی، ج ۲، ص ۲۶.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

* برخی این مطلب را که یهود، جبرئیل را دشمن خود می‌دانستند بعید شمرده و گفته‌اند: هیچ عاقلی حاضر نیست خود را دشمن جبرئیل بداند و یهودیان کنونی نیز این دشمنی را به شدت انکار می‌کنند. در پاسخ باید دانست دشمن دانستن جبرئیل و دشمنی با وی از قومی‌ که جهالت هایشان شدید و بیرون از حدّ شمارش است، بعید نیست، چنان که یهودیان پس از دیدن آیات روشن الهی از [[حضرت موسی|موسی]] {{صل}} خواستند برایشان خدایی مانند بت‌ها قرار دهد{{متن قرآن|وَجَاوَزْنَا بِبَنِي إِسْرَائِيلَ الْبَحْرَ فَأَتَوْا عَلَى قَوْمٍ يَعْكُفُونَ عَلَى أَصْنَامٍ لَّهُمْ قَالُواْ يَا مُوسَى اجْعَل لَّنَا إِلَهًا كَمَا لَهُمْ آلِهَةٌ قَالَ إِنَّكُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ }}<ref> و بنی اسرائیل را از دریا گذراندیم آنگاه آنان به قومی رسیدند که به پرستش بت‌هایی که داشتند رو آورده بودند، گفتند: ای موسی! برای ما خدایی بگمار چنان که آنان خدایانی دارند، (موسی) گفت: به راستی که شما قومی نادانید؛ سوره اعراف، آیه: ۱۳۸.</ref> و خواستار دیدن خدا با چشم سر شدند{{متن قرآن|يَسْأَلُكَ أَهْلُ الْكِتَابِ أَن تُنَزِّلَ عَلَيْهِمْ كِتَابًا مِّنَ السَّمَاء فَقَدْ سَأَلُواْ مُوسَى أَكْبَرَ مِن ذَلِكَ فَقَالُواْ أَرِنَا اللَّهَ جَهْرَةً فَأَخَذَتْهُمُ الصَّاعِقَةُ بِظُلْمِهِمْ ثُمَّ اتَّخَذُواْ الْعِجْلَ مِن بَعْدِ مَا جَاءَتْهُمُ الْبَيِّنَاتُ فَعَفَوْنَا عَن ذَلِكَ وَآتَيْنَا مُوسَى سُلْطَانًا مُّبِينًا }}<ref> اهل کتاب از تو می‌خواهند که برای آنان کتابی از آسمان فرود آوری؛ از موسی درخواستی بزرگ‌تر از این کردند و گفتند: خداوند را آشکارا به ما بنما! و آذرخش آنان را برای ستمشان فرا گرفت. سپس گوساله (پرستی) را پس از آنکه برهان‌ها (ی روشن) برای آنان آمده بود برگزیدند و ما از آن (هم) درگذشتیم و به موسی حجتی آشکار دادیم؛ سوره نساء، آیه: ۱۵۳.</ref> و مدتی گوساله پرستیدند{{متن قرآن|وَإِذْ وَاعَدْنَا مُوسَى أَرْبَعِينَ لَيْلَةً ثُمَّ اتَّخَذْتُمُ الْعِجْلَ مِن بَعْدِهِ وَأَنتُمْ ظَالِمُونَ }}<ref> و (یاد کنید) آنگاه را که با موسی چهل شب وعده نهادیم سپس در نبودن او گوساله را (به پرستش) گرفتید در حالی که ستمکار بودید؛ سوره بقره، آیه: ۵۱.</ref>و ... ، افزون بر این خداوند از دشمنی برخی با جبرئیل خبر داده و کلام الهی درست تر از هر قولی است<ref>التبیان، ج ۱، ص ۳۶۲ - ۳۶۳؛ مجمع البیان، ج ۱، ص ۳۲۵ - ۳۲۶؛ التفسیر الکبیر، ج ۳، ص ۱۹۶.</ref><ref>[[احمد جمالی|جمالی، احمد]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۹ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۹، ص ۴۹۶ - ۵۱۶.</ref>.

== جبرئیل در فرهنگ‌نامه پیامبر در قرآن کریم ج۱==

#{{متن قرآن|قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ مُصَدِّقًا لِمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَهُدًى وَبُشْرَى لِلْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«بگو: هر که دشمن جبرئیل است (آگاه باشد که) بی‌گمان او، آن (قرآن) را بر دلت با اذن خداوند فرو فرستاده است در حالی که آنچه را پیش از آن بوده است راست می‌شمارد و رهنمود و نویدی برای مؤمنان است» سوره بقره، آیه ۹۷.</ref>

#{{متن قرآن|إِنْ تَتُوبَا إِلَى اللَّهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِنِينَ وَالْمَلَائِكَةُ بَعْدَ ذَلِكَ ظَهِيرٌ}}<ref>«اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید (بسی شایسته است) چرا که به راستی دلتان برگشته است و اگر از هم در برابر پیامبر پشتیبانی کنید بی‌گمان خداوند و جبرئیل و (آن) مؤمن شایسته، یار اویند و فرشتگان هم پس از آن پشتیبان وی‌اند» سوره تحریم، آیه ۴.</ref>

#{{متن قرآن|إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْيٌ يُوحَى * عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوَى * ذُو مِرَّةٍ فَاسْتَوَى * وَهُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلَى}}<ref>«آن (قرآن) جز وحیی نیست که بر او وحی می‌شود * آن (فرشته) بسیار توانمند به او آموخته است* توانای خردمندی که راست ایستاد* و او در افق فراتر بود» سوره نجم، آیه ۴-۷.</ref>

#{{متن قرآن|وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَنْ يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِنْ وَرَاءِ حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاءُ إِنَّهُ عَلِيٌّ حَكِيمٌ * كَذَلِكَ أَوْحَيْنَا إِلَيْكَ رُوحًا مِنْ أَمْرِنَا مَا كُنْتَ تَدْرِي مَا الْكِتَابُ وَلَا الْإِيمَانُ وَلَكِنْ جَعَلْنَاهُ نُورًا نَهْدِي بِهِ مَنْ نَشَاءُ مِنْ عِبَادِنَا وَإِنَّكَ لَتَهْدِي إِلَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ}}<ref>«و هیچ بشری نسزد که خداوند با او سخن گوید مگر با وحی یا از فراسوی پرده‌ای یا فرستاده‌ای فرستد که به اذن او آنچه می‌خواهد وحی کند؛ بی‌گمان او فرازمندی فرزانه است * و بدین‌گونه ما روحی از امر خویش را به تو وحی کردیم؛ تو نمی‌دانستی کتاب و ایمان چیست ولی ما آن را نوری قرار دادیم که بدان از بندگان خویش هر که را بخواهیم راهنمایی می‌کنیم و بی‌گمان تو، به راهی راست راهنمایی می‌کنی» سوره شوری، آیه ۵۱-۵۲.</ref>

# جبرئیل واسطه [[وحی الهی]] به [[پیامبر اسلام]]: {{متن قرآن|قُلْ مَنْ كَانَ عَدُوًّا لِجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ}}<ref>«بگو: هر که دشمن جبرئیل است (آگاه باشد که) بی‌گمان او، آن (قرآن) را بر دلت با اذن خداوند فرو فرستاده است در حالی که آنچه را پیش از آن بوده است راست می‌شمارد و رهنمود و نویدی برای مؤمنان است» سوره بقره، آیه ۹۷.</ref>

# جبرئیل [[حمایت]] کننده از [[پیامبر]]: {{متن قرآن|وَإِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ}}<ref>«اگر شما دو زن به درگاه خداوند توبه کنید (بسی شایسته است) چرا که به راستی دلتان برگشته است و اگر از هم در برابر پیامبر پشتیبانی کنید بی‌گمان خداوند و جبرئیل و (آن) مؤمن شایسته، یار اویند و فرشتگان هم پس از آن پشتیبان وی‌اند» سوره تحریم، آیه ۴.</ref>