عزاداری: تفاوت میان نسخه‌ها

[[هدف]] از عزاداری، علاوه بر [[همدردی با مظلومان]] و ابراز [[محبت نسبت به دودمان پیامبر اسلام]]، زنده نگه داشتن یاد آن [[شهدا]] و الهام گرفتن از [[زندگی]] و شهادت آنان و افشای ستم‌های [[جباران]] است. [[شیفتگان اهل‌بیت]] {{عم}}، داوطلبانه چنین مراسمی را برپا می‌‌کنند و با علاقه در این راه، [[پول]] [[خرج]] می‌‌کنند و این کار را موجب نزدیک شدن به [[ائمه اطهار]] می‌‌دانند<ref>[[جواد محدثی|محدثی، جواد]]، [[فرهنگ‌نامه دینی (کتاب)|فرهنگ‌نامه دینی]].</ref>.

== عزاداری زنان ==

=== [[نقش زنان]] در پیدایش وحیات مجالس و [[آیین‌های عزاداری]] ===

بررسی [[تاریخ]] پیدایش و [[تکوین]] مجالس و آیین‌های عزاداری نشان می‌دهد، در مقاطع مختلف، [[زنان]] در روند شکل‌یابی و گسترش این [[آیین]] نقش‌آفرین بوده‌اند؛ از جمله در نخستین عزاداری‌ها. به گزارش [[مقاتل]] و [[منابع تاریخی]]، نخستین [[سوگواران بر امام حسین]] {{ع}}، زنان [[اهل‌بیت]] بوده‌اند. بررسی شیوه عزاداری این زنان - که برگرفته از رسم عزاداری [[عرب]] آن [[زمان]] بوده - از آنجا اهمیت دارد که این شیوه بعدها در شکل‌گیری و [[ترویج]] اقسام عزاداری تأثیرگذار بوده است. طبق قول مشهور، پس از رسیدن خبر [[شهادت امام حسین]] {{ع}} به خیمه‌ها، زنان، ناله‌کنان از خیمه‌ها بیرون دویدند. در [[زیارت ناحیه مقدسه]] حالت زنان در آن صحنه چنین [[روایت]] شده است: {{متن حدیث|نَاشِرَاتِ الشُّعُورِ عَلَى الْخُدُودِ، لَاطِمَاتِ الْوُجُوهِ، سَافِرَاتٍ وَ بِالْعَوِيلِ دَاعِيَاتٍ}} (موهایشان را بر صورت‌هایشان پراکنده کرده بودند و در صورت‌هایشان لطمه می‌زدند و نقاب از چهره‌ها افکنده بودند و با صدای بلند [[شیون]] می‌کردند). در مقاتل آمده است که [[حضرت زینب]] {{س}} با حضور بر سر [[اجساد شهدا]]، مرثیه‌ای سوزناک خواند: {{متن حدیث|يَا مُحَمَّدَاهْ صَلَّى عَلَيْكَ مَلِيكُ السَّمَاءِ هَذَا حُسَيْنٌ بِالْعَرَاءِ مُرَمَّلٌ بِالدِّمَاءِ مُقَطَّعُ الْأَعْضَاءِ يَا مُحَمَّدَاهْ وَ بَنَاتُكَ سَبَايَا}} (ای [[محمد]]! که [[ملائک آسمان]] بر تو [[درود]] می‌فرستند، این [[حسین]] توست، که برهنه و در [[خاک]] و [[خون]] آغشته شده و اعضای پیکرش از هم جدا شده‌اند. و این [[دختران]] تو هستند که آنها را به [[اسارت]] می‌برند...). بنابراین [[زینب]] را باید نخستین کسی دانست که بر حسین {{ع}} مرثیه خواند.

در [[مسیر کاروان اسرا به کوفه]] و [[شام]] نیز در منازل مختلف، [[زنان اهل بیت]] در جمع [[مردم]]، سخنرانی‌های پرشوری با مضمون [[سرزنش]] مردم و [[مرثیه‌خوانی]] بر [[شهدای کربلا]] ایراد کردند که متن آن سخنان در مقاتل نقل شده است. از جمله به [[سخنرانی]] حضرت زینب {{س}}، [[فاطمه صغرا]] و [[ام‌کلثوم]] در کوفه می‌توان اشاره کرد. [[ابن‌طاووس]] در لهوف مرثیه‌ای را در پنج [[بیت]] به نقل از [[ام کلثوم]] {{س}} در جمع [[مردم کوفه]] آورده است که این‌گونه آغاز می‌شود: {{متن حدیث|قَتَلْتُمْ أَخِي صَبْراً فَوَيْلٌ لِأُمِّكُمْ‌ سَتُجْزَوْنَ نَاراً حَرُّهَا يَتَوَقَّد}}. سخنان [[زنان]] [[اهل‌بیت]] چنان در مردم کوفه اثر گذاشت که صدای گریه‌شان برخاست. به تعبیر [[ابن‌طاووس]]: «زنان موهای خود را پریشان کرده و [[خاک]] بر سر ریختند. صورت‌هایشان را با ناخن خراشیدند و بر چهره‌های خود می‌زدند و فریاد واویلا بلند کردند».

در برخی منابع، به [[نوحه‌خوانی]] [[زینب]] دختر [[عقیل بن ابی‌طالب]] در [[مدینه]] و یکی از زنان [[بنی‌هاشم]] که در [[خانه]] [[یزید]] [[زندگی]] می‌کرد، پس از رسیدن خبر [[شهادت امام حسین]] {{ع}} اشاره شده است. همچنین طبق روایتی که [[احمد بن محمد بن خالد برقی]] در [[المحاسن]] آورده است [[زنان اهل بیت]]، هنگامی که اجازه یافتند در روزهای اقامتشان در [[شام]] عزاداری کنند، [[لباس سیاه]] پوشیدند؛ عملی که بعدها به سنتی میان [[شیعیان]] تبدیل شد.

از نحوه حضور زنان در عزاداری‌های پس از آن مقطع تا دوره صفویان اطلاعات چندانی در دست نیست. اما از گزارش‌های سفرنامه‌نویسان اروپایی از [[ایران]] [[عهد]] صفوی می‌توان دریافت که زنان در [[مراسم عزاداری]] عمومی که در میادین اصلی و اماکن مهم [[شهرها]] برگزار می‌شد، حاضر می‌شدند. از جمله پیترو دلاواله به حضور زنان در مجلس روضه‌خوانی در [[اصفهان]] (سال ۱۰۲۷ق) اشاره می‌کند. دن‌گارسیا دسیلوا فیگوئروا -[[سفیر]] اسپانیا در دربار [[شاه عباس اول]]- هم در سفرنامه‌اش حضور زنان را در [[مجالس عزاداری]] (سال ۱۰۲۸ق) با تفصیل توصیف کرده و از جمله نوشته است: «همه [[زن‌ها]] از هر طبقه با دقت کامل مواعظی را که هر [[روز]] در این [[مسجد]] به وسیله جدی‌ترین و والامقام‌ترین ملایان یا [[فقیهان]] ایراد می‌شد گوش می‌دادند.... سخنان موعظه‌گران به قدری تأثرانگیز است که [[زن‌ها]] به [[سختی]] [[اشک]] می‌ریزند و با سیلی بر چهره و با مشت بر سینه خویش می‌کوبند».

در کنار این اشکال متکثر عزاداری [[زنان]] در شهرهای بزرگ، در شهرستان‌ها و روستاها، همچنان [[آیین‌ها]] و [[مراسم]] سنتی [[اجرا]] می‌شوند. یکی از خاص‌ترین اشکال عزاداری سنتی زنان در بوشهر برگزار می‌شود. گفته می‌شود موسیقی [[سوگواری]] زنانه بوشهر در عصر قاجار در [[سیطره]] [[کنیزان]] آفریقایی قرار گرفت و آنها به تدریج آواها و [[رسوم]] خود در اجرای گروهی و همخوانی را با عزاداری زنانه بومیان بوشهر تلفیق کردند. این عزاداری، با محوریت دو یا چهار نفر نوحه‌خوان [[زن]] - که به آنها «سرخوان» گفته می‌شود - اجرا می‌شود که به نوبت، آوازها و نوحه‌هایی را با یکدیگر یا با حاضران (هم‌خوانان) می‌خوانند. از دیگر [[آیین‌های عزاداری]] زنانه در بوشهر، «مختک‌گردانی»، [[سینه‌زنی]] و عزای سرپایی زنان است. همچنین در بوشهر، برخلاف دیگر مناطق [[ایران]] که در تعزیه‌های عمومی فقط مردان ایفاگران نقش‌اند، [[زن‌ها]] نیز تعزیه‌خوانی می‌کنند. «شروه‌خوانی» دیگر [[آیین]] زنانه است که مجلس [[روضه]] یا [[مرثیه‌خوانی]] معمولاً با آن آغاز می‌شود. شروه یا «لالای» برگرفته از لالایی (اشعار عامیانه برای خوابانیدن [[کودک]] در مایه دشتی و دستگاه [[شور]] که با لحنی [[غمگین]] خوانده می‌شود) است. خواندن لالایی در اصل از مجالس [[ترحیم]] زنانه به عزاداری [[ماه محرم]] به ویژه عزای [[علی اصغر]] وارد شده است. آواز «شوره» در عزاداری زنانه از نظر شباهت در ساختار و عنوان، با آوازهای حزن‌انگیز «هوره» در [[اقوام]] کرد - که آن نیز در عزاداری زنانه خوانده می‌شود - بسیار نزدیک است. شروه (در بویراحمد)، شوره (در گناوه و [[دیلم]])، شربه (در ممسنی)، موره (در [[کرمانشاه]])، شروک و شروا همگی از یک [[خانواده]] و ریشه بوده و از الحان باستانی موسیقی [[ایرانی]] محسوب می‌شوند. از دیگر آیین‌های عزاداری زنانه، باید از «[[لطم‌زنی]]» زنان [[عرب]] در [[عراق]] و ایران ([[خوزستان]]) نام برد که معمولاً در سه مرحله با نام‌های «فزاعیه»، «ثکیله» و «هوسه» [[اجرا]] می‌شود. در [[قزوین]] نیز در [[روز]] سوم [[شهادت امام حسین]] {{ع}}، [[زنان]]، [[مراسم عزاداری]] زنانه‌ای با نام «بنی‌اسدی» اجرا می‌کنند. آنان درحالی که سرهایشان را گل‌آلود کرده‌اند و بیل و کلنگ در دست گرفته‌اند، به یادبود [[اقدام]] زنان [[قبیله بنی‌اسد]] در [[تدفین شهدای کربلا]]، پیکر نمادینی را از [[مسجد]] [[علی اکبر]] {{ع}} به [[حسینیه]] آقاسید جمال [[تشییع]] می‌کنند و پس از عزاداری در آنجا، به صورت کاروان، سینه‌زنان به مسجد علی‌اکبر بر می‌گردند. مشابه این [[مراسم]] با کمی تفاوت در آستانه اشرفیه در استان [[گیلان]] نیز اجرا می‌شود و طی آن، زنان در [[روز یازدهم محرم]] با دردست گرفتن بیل در قالب دسته‌های عزاداری برای [[دفن]] نمادین [[شهدای کربلا]] راه می‌افتند و با ساقه‌های برنجی که به آن «کلوش» می‌گویند، بر سر خود می‌زنند. در لرستان و شهرهایی مانند خرم آباد و بروجرد، [[آیین]] چهل [[منبر]] توسط زنان و [[دختران]] اجرا می‌شود. آنان در [[روز تاسوعا]] با پای برهنه و صورت پوشیده، در چهل منبر شمع روشن می‌کنند. مشابه این آیین در مناطق شمالی نظیر لاهیجان و [[گرگان]] نیز برگزار می‌شود. زنان ایلاتی در کهگیلویه و بویراحمد نیز عزاداری خاص خود را دارند که در آن [[زن‌ها]] [[دست]] در گردن هم حلقه می‌کنند و یک [[زن]] به عنوان تک‌خوان در وسط حلقه می‌ایستد و [[نوحه]] می‌خواند و دیگر زنان، چارقدها یا چادرهایشان را به پشت و سینه خود می‌زنند. زنان ایلام در [[اربعین]] و نیز روزهای هفتم، هشتم و دهم [[ماه محرم]]، به ترتیب برای [[حضرت قاسم]]، [[حضرت ابوالفضل]] {{ع}} و [[امام حسین]] {{ع}} مراسم «چایینه» برگزار می‌کنند. در مراسم چایینه حضرت قاسم، نخست بر قامت دختری [[جوان]] و [[ازدواج]] نکرده (به نشان عروس قاسم) [[لباس]] [[عروسی]] - که تن‌پوشی سبزرنگ و سرپوشی سفیدرنگ را شامل می‌شود- می‌پوشانند و دو شمع روشن به دست‌های عروس می‌دهند و یک سینی پر از نقل و نبات، [[حنا]]، عود و شمع در مقابلش می‌گذارند. سپس چایینه‌خوان‌ها با لباسی رنگی و آراسته وارد میدان می‌شوند و زنی که در اصطلاح به او «مُلایه» گفته می‌شود، سرود می‌خواند. در ادامه، زنی یک [[کفن]] آغشته به [[خون]] را به میانه میدان می‌آورد (نشانه رسیدن خبر [[شهادت قاسم]]). پس از آن، چایینه‌خوان از حالت [[شادی]] و [[سرور]] درآمده، موی خود را پریشان می‌کند، روی سر عروس، چادر سیاهی می‌اندازد و بعد از خاموش کردن شمع‌ها، شروع به [[نوحه‌خوانی]] می‌کند.<ref>[[مژگان دستوری|دستوری، مژگان]]، [[فرهنگ سوگ شیعی (کتاب)|مقاله «زنان»، فرهنگ سوگ شیعی]] ص۲۵۳.</ref>.

== چیستی عزاداری ==

# حداقل تا ۶ ماه از [[تصمیمات]] ناگهانی پس از فقدان، خودداری کنند؛ (مانند [[خرید و فروش]] [[خانه]] و وسایل آن، [[تغییر]] [[شغل]]، [[ازدواج]] [[مجدد]] و...)؛

# فرد داغ دیده باید [[اطمینان]] داشته باشد که تجربه فقدان، مراحلی دارد و طی خواهد شد؛

# در حالت‌های خیلی شدید [[روحی]]، در روزهای اولیه، استفاده از آرام‌بخش‌های [[ضعیف]] در هنگام [[خواب]] اشکال ندارد؛

# توسط یک [[مشاوره]] در یک فضای همدلانه، فرایند مرگ برای داغ دیده، بیان شود؛

# در مواردی که لازم است از مددکار اجتماعی استفاده شود، مانند مردی که [[همسر]] خود را از دست داده و فرزند خردسال دارد.<ref>[[محمد کاویانی|کاویانی، محمد]]، [[روان‌شناسی عزاداری (مقاله)|مقاله «روان‌شناسی عزاداری»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۴ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۴]] ص ۲۳.</ref>

=== فقدان [[والدین]] و [[فرزندان]] ===

پاکز (۱۹۸۳) در مطالعه‌ای به دست آورد که اگر افراد داغ دیده گرفتار [[مشکلات]] شدید روان پزشکی بشوند، در سال اول خواهند شد، نه بعد از آن. اما در هر صورت افراد کم و بیش گرفتار ناباوری، گیجی، [[دل]] مشغولی با [[افکار]] راجع به متوفی، توهمات [[بینایی]]، [[شنوایی]] و... ، [[انکار]] [[غم]]، [[افسردگی]]، [[احساس]] [[گناه]]، [[خشم]] و [[اضطراب]] می‌شوند.

# پذیرش [[واقعیت]] فقدان<ref>Acceptig Reality Of Loss</ref>؛ گاهی فرد داغ دیده، آن چنان ضربه [[روحی]] می‌بیند که فقدان را انکار می‌کند، می‌گوید او نمرده است. گاهی افراد گرفتار [[فراموشی]] می‌شوند. وردن(۱۹۸۲)، نقل می‌کند که فردی در ۱۲ سالگی پدرش را از دست داد و برای سالیان متمادی، همه چیز را درباره پدرش فراموش کرد، حتی صورت پدرش را نیز به خاطر نمی‌آورد.

# تجربه دردناکی فقدان<ref>Affliction Of Loss</ref>؛ این تجربه، جزئی از فرایند عزاست، و بدون آن، فرایند [[عزا]]، به طور سالم طی نمی‌شود. در این مرحله، [[جامعه]] نقش مهمی به عهده دارد. بالبی<ref>Boulby</ref> (۱۹۸۰) می‌گوید اگر کسی از این مرحله [[امتناع]] کند، دیری نمی‌باید که غالباً به درجاتی از افسردگی دچار می‌شود.

=== [[مراسم عزاداری]] ===

# هنجارهای [[اجتماعی]] و هم دردی‌ها.

# همسان‌سازی با بزرگان [[دینی]] و [[تاریخی]] مورد علاقه [[مردم]].

# ذکر کردن [[غم]] و غصه‌ها با دیگران (راه دیگری از برون‌ریزی)

# خواندن اشعار غم تاک و معنادار.

در سایر [[ادیان]] نیز چنین [[هنجارها]] و مراسمی وجود دارد؛ مثل مراسم یادآوری از [[مصلوب]] شدن [[حضرت عیسی]] در [[دین مسیحیت]]. در [[فرهنگ]] [[ایرانی]] قبل از [[اسلام]] نیز «[[خون]] سیاوش» و «[[مرگ]] سهراب»، اگر چه به نوعی افسانه می‌ماند، ولی در کاهش [[غم]] و غصه‌های داغ‌داران ایفای نقش می‌کرده است. تیشه بر سر زدن فرهاد، بیابان گردی [[مجنون]]، ناکامی [[زلیخا]]، [[صبر]] [[یعقوب]] در غم فرزندش [[یوسف]]، بردار رفتن [[حلاج]]، و... ، همه و همه، عناصری نمادین از غم و [[اندوه]] برای [[درک]] این معنی و کنار آمدن با غم است.<ref>[[محمد کاویانی|کاویانی، محمد]]، [[روان‌شناسی عزاداری (مقاله)|مقاله «روان‌شناسی عزاداری»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۴ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۴]] ص ۲۸.</ref>

== [[مراسم]] عزادری یک گروه [[اجتماعی]] ==

[[انسان]] موجودی اجتماعی است و بخش بسیاری از [[زندگی]] خود را در گروه‌ها می‌گذراند. گروه‌های [[خانواده]]، مدرسه، هم بازی‎ها، هم سالان، همکاران، گروه‌های مذهبی، [[سیاسی]]، اجتماعی و... ، از گروه‌هایی هستند که ما معمولاً بخش جالب توجهی از زندگی خود را با آن‎ها می‌گذرانیم. گروه‌های مذهبی نیز در همین ردیف است و به عنوان یک گروه بررسی می‌شود.

=== تعریف گروه ===

# تعامل دارند.

# وابسته‌اند، به نحوی که آن چه برای یک فرد اتفاق می‌افتد، بر دیگران نیز موثر است.

# اهداف مشترک دارند که برای رسیدن به آن با هم تلاش و [[همکاری]] می‌کنند.

# این تعامل در قالب گروه، معمولاً به گونه‌ای نظام‎مند است که هر عضو، جایگاهی دارد و خودش و دیگران، او را در آن جایگاه می‌شناسند.

# خود را بخشی از گروه می‌دانند.

# بخشی از نیاز [[روانی]] ما به تعلق داشتن را برآورده می‌سازد.

# با [[راحتی]] بیشتری به اهداف مشترک می‌رسیم.

# در مقابل [[دشمن]] مشترک [[احساس امنیت]] بیشتر بر [[ایمان]] حاصل می‌شود.

# باعث [[استحکام]] و تثبیت [[هویت اجتماعی]] ما می‌شود.

# در ایجاد و [[تغییر]] [[احساسات]] و [[عواطف]]، باعث تسهیل اجتماعی ما می‌شود.

# ویژگی جمعی بودن بعضی برنامه‌ها، باعث استدامه و استمرار برنامه می‌شود.

# به [[اعتماد]] نفس بیشتر فرد کمک می‌کند.

# به افراد به‌ویژه [[کودکان]] در فرایند اجتماعی شدن کمک می‌کند.

# فواید جانبی‌اش مثل مشاوره‌ها، دوست‌یابی‌ها، شغل‌یابی‌ها، [[قرض]] الحسنه‎ها، دید و بازدیدها به هنگام [[بیماری]] و [[مشکلات]]، نیز از طریق گروه‌های مذهبی، حاصل می‌شود.

# هنجارهای گروه (خوب یا بد)، معمولاً مورد پذیرش همه اعضاء قرار می‌گیرد (افراد به جهت اهمیتی که برای گروه قائل هستند، از [[اختلافات]] کوچک می‌گذرند و گاهی به واقع، [[تغییر]] نگرش می‌دهند.

# این گروه‌ها می‌تواند شروع و مبنایی باشد برای شروع و شکل‌دهی کارهای تشکیلاتی آشکار و مخفی و انجام دادن کارهای [[فرهنگی]]، [[اجتماعی]]، [[سیاسی]] و گاهی نظامی.

تمام کارکردهایی که برای گروه‌های اجتماعی ذکر شده در گروه‎های مذهبی نیز وجود دارد. برای اجتناب از تفصیل، به توضیح آنها نمی‌پردازیم. اما بسیاری از آن کارکردها را در قالب یک [[حدیث]] در [[سخنان امام علی]] {{ع}} می‌خوانیم<ref>{{متن حدیث|عَنْ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ {{ع}} أَنَّهُ كَانَ يَقُولُ مَنِ اخْتَلَفَ إِلَى الْمَسْجِدِ أَصَابَ إِحْدَى الثَّمَانِ أَخاً مُسْتَفَاداً فِي اللَّهِ أَوْ عِلْماً مُسْتَطْرَفاً أَوْ آيَةً مُحْكَمَةً أَوْ رَحْمَةً مُنْتَظَرَةً أَوْ كَلِمَةً تَرُدُّهُ عَنْ رَدًى أَوْ يَسْمَعَ كَلِمَةً تَدُلُّهُ عَلَى هُدًى أَوْ يَتْرُكَ ذَنْباً خَشْيَةً أَوْ حَيَاءً}} (بحارالانوار، ج۸۳، ص۳۵۱، باب ۸، روایت ۴).</ref>. آن [[حضرت]] می‌فرمایند: هرگاه کسی به [[مسجد]] رفت و آمد کند، یکی از بهره‌های هشت‌گانه را نصیب خود خواهد کرد:

# یافتن یک [[برادر دینی]] و [[دوستی]] که در مسیر [[الهی]] با او همراه باشد.

# نشانه‌ای از [[نشانه‌ها]] و [[آیات محکم]] الهی بر او روشن خواهد شد.

# سخنی می‌شود که باعث دوری و اجتناب او از پستی‌‎ها می‌شود.

# یا سخنی که موجب [[هدایت]] او به [[راه راست]] خواهد شد.

# یا باعث ترک گناهی از [[خوف]] الهی می‌شود.

# یا حجب و حیای او پیش دیگران، او را از [[گناه]] باز خواهد داشت.<ref>[[محمد کاویانی|کاویانی، محمد]]، [[روان‌شناسی عزاداری (مقاله)|مقاله «روان‌شناسی عزاداری»]]، [[فرهنگ عاشورایی ج۴ (کتاب)|فرهنگ عاشورایی ج۴]] ص ۳۱.</ref>