باقیات الصالحات در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

در [[قرآن]] دو بار به این اصطلاح تصریح شده است: {{متن قرآن|الْمَالُ وَالْبَنُونَ زِينَةُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ أَمَلًا}}<ref>«دارایی و پسران زیور زندگی دنیایند و کارهای ماندگار شایسته در نزد پروردگارت در پاداش و امید (به آینده) بهتر است» سوره کهف، آیه ۴۶.</ref> و {{متن قرآن|وَيَزِيدُ اللَّهُ الَّذِينَ اهْتَدَوْا هُدًى وَالْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ خَيْرٌ عِنْدَ رَبِّكَ ثَوَابًا وَخَيْرٌ مَرَدًّا}}<ref>«و خداوند بر راهیابی رهیافتگان می‌افزاید و نزد پروردگارت کارهای ماندگار شایسته پاداشی بهتر و فرجامی خوش‌تر دارند» سوره مریم، آیه ۷۶.</ref>، افزون بر آن آیاتی که انسان را به پیش فرستادن کارهای نیک [[فرمان]] می‌دهد، مانند {{متن قرآن|نِسَاؤُكُمْ حَرْثٌ لَكُمْ فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ وَقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّكُمْ مُلَاقُوهُ وَبَشِّرِ الْمُؤْمِنِينَ}}<ref>«همسرانتان کشتگاه شمایند، هر جا (و هر گاه) که خواهید به کشتگاه خود درآیید؛ و برای خویش (توشه نیک) پیش فرستید، و از خداوند پروا کنید و بدانید که (روزی) به لقای وی خواهید رسید و (آن روز را) به مؤمنان بشارت ده!» سوره بقره، آیه ۲۲۳.</ref> و {{متن قرآن|قُلْ إِنَّمَا أَنَا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يُوحَى إِلَيَّ أَنَّمَا إِلَهُكُمْ إِلَهٌ وَاحِدٌ فَمَنْ كَانَ يَرْجُو لِقَاءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلًا صَالِحًا وَلَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا}}<ref>«بگو: جز این نیست که من هم بشری چون شمایم (جز اینکه) به من وحی می‌شود که خدای شما خدایی یگانه است؛ پس هر کس به لقای پروردگارش امید دارد باید کاری شایسته کند و در پرستش پروردگارش هیچ کس را شریک نسازد» سوره کهف، آیه ۱۱۰.</ref>، آیاتی که از رسیدن انسان به پاداش کارهای نیکش خبر می‌دهد، از قبیل {{متن قرآن|وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِيرٌ}}<ref>«و نماز را برپا دارید و زکات را بپردازید و هر خیری که از پیش برای خویش فرستید (پاداش آن را) نزد خداوند خواهید یافت. بی‌گمان خداوند به آنچه انجام می‌دهید، بیناست» سوره بقره، آیه ۱۱۰.</ref>؛ {{متن قرآن|يَوْمَ تَجِدُ كُلُّ نَفْسٍ مَا عَمِلَتْ مِنْ خَيْرٍ مُحْضَرًا وَمَا عَمِلَتْ مِنْ سُوءٍ تَوَدُّ لَوْ أَنَّ بَيْنَهَا وَبَيْنَهُ أَمَدًا بَعِيدًا وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَاللَّهُ رَءُوفٌ بِالْعِبَادِ}}<ref>«روزی که هر کس هر کار نیکی انجام داده است پیش رو می‌یابد و هر کار زشتی کرده است آرزو دارد کاش میان او و آن (کار زشت) فاصله‌ای دور می‌بود و خداوند شما را از خویش پروا می‌دهد و خداوند به بندگان مهربان است» سوره آل عمران، آیه ۳۰.</ref>؛ {{متن قرآن|فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ}}<ref>«پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید، و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۷-۸.</ref> و {{متن قرآن|إِنَّ رَبَّكَ يَعْلَمُ أَنَّكَ تَقُومُ أَدْنَى مِنْ ثُلُثَيِ اللَّيْلِ وَنِصْفَهُ وَثُلُثَهُ وَطَائِفَةٌ مِنَ الَّذِينَ مَعَكَ وَاللَّهُ يُقَدِّرُ اللَّيْلَ وَالنَّهَارَ عَلِمَ أَنْ لَنْ تُحْصُوهُ فَتَابَ عَلَيْكُمْ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضَى وَآخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي الْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَآخَرُونَ يُقَاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اللَّهِ فَاقْرَءُوا مَا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَأَقِيمُوا الصَّلَاةَ وَآتُوا الزَّكَاةَ وَأَقْرِضُوا اللَّهَ قَرْضًا حَسَنًا وَمَا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اللَّهِ هُوَ خَيْرًا وَأَعْظَمَ أَجْرًا وَاسْتَغْفِرُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ}}<ref>«بی‌گمان پروردگارت می‌داند که تو و دسته‌ای از کسانی که با تواند نزدیک به دو سوم شب و نیمه آن و یک سوم آن برمی‌خیزید؛ و خداوند شب و روز را اندازه می‌دارد، او معلوم داشت که شما هرگز آن را نمی‌توانید شمار کرد پس از شما در گذشت؛ اکنون آنچه میسّر است از قرآن بخوانید! او معلوم داشت که برخی از شما بیمار خواهند بود و برخی دیگر در زمین، گام می‌زنند و (روزی خود را) از بخشش خداوند می‌جویند و گروهی دیگر در راه خداوند جنگ می‌کنند بنابراین آنچه میسّر است از آن (قرآن) بخوانید و نماز را بر پا دارید و زکات بپردازید و به خداوند وامی نیکو بدهید و هر نیکی که برای خویش از پیش فرستید پاداش آن را نزد خداوند بهتر و با پاداشی سترگ‌تر خواهید یافت و از خداوند آمرزش بخواهید که خداوند آمرزنده‌ای بخشاینده است» سوره مزمل، آیه ۲۰.</ref>، آیاتی که از [[حسرت]] [[گنهکاران]] بعد از [[مرگ]] به سبب انجام ندادن کارهای نیک حکایت دارد، نظیر {{متن قرآن|وَأَنْذِرْهُمْ يَوْمَ الْحَسْرَةِ إِذْ قُضِيَ الْأَمْرُ وَهُمْ فِي غَفْلَةٍ وَهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ}}<ref>«و روز دریغ را به آنان هشدار ده! آنگاه که کار یکسره شود و آنان در غفلت باشند و ایمان نیاورند» سوره مریم، آیه ۳۹.</ref> و {{متن قرآن|يَقُولُ يَا لَيْتَنِي قَدَّمْتُ لِحَيَاتِي}}<ref>«می‌گوید: کاش برای (این) زندگیم (توشه‌ای) پیش می‌فرستادم» سوره فجر، آیه ۲۴.</ref> و آیاتی که از درخواست گنهکاران برای بازگشت به [[دنیا]] جهت انجام کارهای نیک [[سخن]] می‌گوید، مانند {{متن قرآن|حَتَّى إِذَا جَاءَ أَحَدَهُمُ الْمَوْتُ قَالَ رَبِّ ارْجِعُونِ}}<ref>«هنگامی که مرگ هر یک از آنان فرا رسد می‌گوید: پروردگارا! مرا باز گردانید!» سوره مؤمنون، آیه ۹۹.</ref>، {{متن قرآن|لَعَلِّي أَعْمَلُ صَالِحًا فِيمَا تَرَكْتُ كَلَّا إِنَّهَا كَلِمَةٌ هُوَ قَائِلُهَا وَمِنْ وَرَائِهِمْ بَرْزَخٌ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُونَ}}<ref>«شاید من در آنچه وا نهاده‌ام، (بتوانم) کاری نیکو انجام دهم؛ هرگز! این سخنی است که او گوینده آن است و پیشاروی آنان تا روزی که برانگیخته گردند برزخی خواهد بود» سوره مؤمنون، آیه ۱۰۰.</ref> همگی با مفهوم [[باقیات الصالحات]] [[ارتباط]] دارد؛ همچنین [[آیه]] {{متن قرآن|بَقِيَّتُ اللَّهِ خَيْرٌ لَكُمْ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِينَ وَمَا أَنَا عَلَيْكُمْ بِحَفِيظٍ}}<ref>«برنهاده خداوند برای شما بهتر است اگر مؤمن باشید و من بر شما نگهبان نیستم» سوره هود، آیه ۸۶.</ref> بنا به نظر برخی [[مفسران]] <ref> مجمع‌البیان، ج ۵، ص ۲۸۶؛ التفسیر الکبیر، ج ۱۸، ص ۴۲.</ref> و آیه {{متن قرآن|مَنْ كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الْآخِرَةِ نَزِدْ لَهُ فِي حَرْثِهِ وَمَنْ كَانَ يُرِيدُ حَرْثَ الدُّنْيَا نُؤْتِهِ مِنْهَا وَمَا لَهُ فِي الْآخِرَةِ مِنْ نَصِيبٍ}}<ref>«هر کس کشت جهان واپسین را بخواهد به کشت او می‌افزاییم و آنکه کشت این جهان را بخواهد از آن بدو می‌دهیم و در جهان واپسین هیچ بهره‌ای ندارد» سوره شوری، آیه ۲۰.</ref> بنا به روایتی از [[امیرمؤمنان]] {{ع}} <ref> تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ الدرالمنثور، ج ۷، ص ۳۴۴؛ فتح القدیر، ج ۴، ص ۵۳۶.</ref> به باقیات الصالحات [[تفسیر]] شده است.

[[مفسران]] عموما وجه تسمیه باقیات الصالحات را ماندن پاداش آن برای [[جهان]] [[ابدی]] می‌دانند.<ref> التبیان، ج۷، ص۵۲؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ التفسیرالکبیر، ج۲۱، ص ۲۴۸؛ مفتاح‌الفلاح، ص ۱۱.</ref> بعضی با نگاه [[عرفانی]] در این‌باره گفته‌اند: هر عمل و سخنی که [[انسان]] را به [[معرفت]]، [[محبّت]] و [[اطاعت]] [[پروردگار]] باقی و فناناپذیر وا دارد باقیات الصالحات است.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱.</ref> به بیان دیگر چون [[حقیقت]] [[روحانی]] انسان فناناپذیر است پس هر کمال و [[عمل نیک]] ناشی از آن نیز فناناپذیر بوده، نزد پروردگار باقی است،<ref>مخزن العرفان، ج ۸، ص ۳۹.</ref> به هر حال [[آیات قرآن]] صریحاً بر محفوظ ماندن همه [[اعمال انسان]] ازنیک و بد نزد خداوند دلالت دارد {{متن قرآن|لَيْسَ عَلَيْكَ هُدَاهُمْ وَلَكِنَّ اللَّهَ يَهْدِي مَنْ يَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ فَلِأَنْفُسِكُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إِلَّا ابْتِغَاءَ وَجْهِ اللَّهِ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَيْرٍ يُوَفَّ إِلَيْكُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ}}<ref>«رهنمود آنان با تو نیست بلکه خداوند است که هر کس را بخواهد راهنمایی می‌کند و هر دارایی که ببخشید به سود خود شماست و جز برای خشنودی خداوند، نمی‌بخشید» سوره بقره، آیه ۲۷۲.</ref>،؛ {{متن قرآن|وَاتَّقُوا يَوْمًا تُرْجَعُونَ فِيهِ إِلَى اللَّهِ ثُمَّ تُوَفَّى كُلُّ نَفْسٍ مَا كَسَبَتْ وَهُمْ لَا يُظْلَمُونَ}}<ref>«و از روزی پروا کنید که در آن به سوی خداوند بازگردانده می‌شوید آنگاه به هر کس پاداش آنچه انجام داده است تمام خواهند داد و به آنان ستم نخواهد رفت» سوره بقره، آیه ۲۸۱.</ref>؛ {{متن قرآن|وَوُضِعَ الْكِتَابُ فَتَرَى الْمُجْرِمِينَ مُشْفِقِينَ مِمَّا فِيهِ وَيَقُولُونَ يَا وَيْلَتَنَا مَالِ هَذَا الْكِتَابِ لَا يُغَادِرُ صَغِيرَةً وَلَا كَبِيرَةً إِلَّا أَحْصَاهَا وَوَجَدُوا مَا عَمِلُوا حَاضِرًا وَلَا يَظْلِمُ رَبُّكَ أَحَدًا}}<ref>«و کارنامه (ی هر کس، پیش رویش) نهاده می‌شود و گناهکاران را از آنچه در آن است هراسان می‌یابی و می‌گویند: وای بر ما! این چه کارنامه‌ای است که هیچ (کار) خرد و بزرگی را ناشمرده وا نمی‌نهد و آنچه کرده‌اند پیش چشم می‌یابند و پروردگارت به هیچ کس ستم نمی‌ورزد» سوره کهف، آیه ۴۹.</ref>؛ {{متن قرآن|يَوْمَئِذٍ يَصْدُرُ النَّاسُ أَشْتَاتًا لِّيُرَوْا أَعْمَالَهُمْ فَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُ وَمَن يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ}}<ref>«در آن روز مردم، پراکنده (از گورها) باز می‌گردند تا کردارهایشان را به آنان بنمایانند. پس هر کس همسنگ ذره‌ای نیکی ورزد، آن را خواهد دید، و هر کس همسنگ ذره‌ای بدی کند، آن را خواهد دید» سوره زلزال، آیه ۶-۸.</ref> و به خصوصِ [[اعمال نیک]] او باقیات الصالحات گفته می‌شود.<ref>المیزان، ج ۱۳، ص ۳۱۹؛ پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۱۶؛ الفرقان، ج ۴ ـ ۵، ص ۱۰۵.</ref> ظاهر بسیاری از آیات قرآن نیز دلالت دارد که [[روز قیامت]] اعمال انسان اعمّ از [[نیک]] و بد در برابر وی حاضر می‌گردد و پاداش و [[کیفر]] هرکس با خود عملش داده می‌شود،<ref> المیزان، ج ۱، ص ۹۲ ـ ۹۳؛ ج ۲، ص ۱۸۰؛ پیام قرآن، ج ۶، ص ۱۱۵.</ref> بنابراین، اعمال نیک [[انسان]] [[باقیات الصالحات]] است.

== ویژگی‌ها و پیامدها ==

ارزش‌های [[معنوی]] ماندگار از دیدگاه [[قرآن]] [[شایسته]] [[دلبستگی]] و [[امید]] {{متن قرآن|خَيْرٌ مَرَدًّا}}، و فرجام [[نیکو]] ([[بهشت]])<ref> التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱؛ تفسیر بیضاوی، ج ۳، ص ۵۰۱؛ المیزان، ج ۱۳، ص ۳۱۹.</ref> است، زیرا انسان بدون [[شک]] به پیامدهای مثبت آنها که [[رحمت]] و [[کرامت]] و [[ثواب]] [[الهی]] است در جهان دیگر خواهد رسید <ref>المیزان، ج ۱۴، ص ۱۰۲.</ref> واز سوی دیگر برخی [[تقابل]] {{متن قرآن|الْمَالُ وَالْبَنُونَ}}<ref>«دارایی و پسران زیور زندگی دنیایند» سوره کهف، آیه ۴۶.</ref> و {{متن قرآن|الْبَاقِيَاتُ الصَّالِحَاتُ}}<ref>«کارهای ماندگار» سوره کهف، آیه ۴۶.</ref> را بدین معنا دانسته‌اند که تنها [[کارهای نیک]] [[اخروی]] از ویژگی خیر و فایده برخوردار است. آنها در حالی جاودان و همیشگی و در نتیجه شایسته امید است که نعمت‌های [[دنیا]] همواره رو به زوال و نابودی است،<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱.</ref> زیرا هر چند واژه {{متن قرآن|خَيْرٌ}} اسم [[تفضیل]] است؛ ولی در این [[آیه]] برای تفضیل به کار برده نشده است؛ نظیر آیه {{متن قرآن|رَبُّكُمْ أَعْلَمُ بِكُمْ إِنْ يَشَأْ يَرْحَمْكُمْ أَوْ إِنْ يَشَأْ يُعَذِّبْكُمْ وَمَا أَرْسَلْنَاكَ عَلَيْهِمْ وَكِيلًا}}<ref>«پروردگارتان به (حال) شما آگاه‌تر است، اگر خواهد به شما بخشایش می‌آورد یا اگر خواهد شما را عذاب می‌کند و تو را نگهبان آنان نفرستاده‌ایم» سوره اسراء، آیه ۵۴.</ref> و {{متن قرآن|وَهُوَ الَّذِي يَبْدَأُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ وَهُوَ أَهْوَنُ عَلَيْهِ وَلَهُ الْمَثَلُ الْأَعْلَى فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَهُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ}}<ref>«و اوست که آفریدن (آفریدگان) را می‌آغازد سپس آن را باز می‌آورد و این بر او آسان‌تر است و در آسمان‌ها و زمین مثل برتر، او راست و او پیروزمند فرزانه است» سوره روم، آیه ۲۷.</ref><ref>شرح ابن‌عقیل، ج ۱، ص ۱۸۲؛ الباقیات الصالحات، ص ۲۸.</ref> و طرف مقابل ([[مال]] و [[فرزندان]] با دید [[مادّی]]) در مقایسه با [[باقیات الصالحات]] فاقد خیر و خیر بودن ویژه باقیات الصالحات است <ref>تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹؛ الباقیات الصالحات، ص ۲۸.</ref> یا آنکه با توجّه به [[پندار]] [[مشرکان]] که مال و فرزندان را خیر می‌پنداشتند در آیه اسم تفضیل به کار رفته است، بنابراین معنای آیه چنین خواهد شد که باقیات الصالحات نسبت به آنچه شما آن را خیر می‌پندارید خیر بیشتری در پی دارد.<ref>التفسیر الکبیر، ج ۲۱، ص ۱۳۱؛ تفسیر قرطبی، ج ۱۰، ص ۲۶۹.</ref> نقش و [[جایگاه]] ویژه این مفهوم [[قرآنی]] در [[ادعیه]] و مناجات‌ها نیز انعکاس گسترده‌ای داشته است. در برخی [[دعاها]] از خداوند به عنوان [[سرپرست]] و نگهدارنده [[باقیات الصالحات]] ([[ولیّ]] [[الباقیات الصالحات]]) یاد شده <ref>المزار، ص ۹۲؛ بحارالانوار، ج ۹۷، ص ۲۱۸؛ ج ۹۱، ص ۱۲۴.</ref> و [[توفیق]] انجام دادن آنها از [[خداوند]] خواسته شده است<ref>اقبال الاعمال، ج ۲، ص ۲۲۵؛ بحار الانوار، ج ۹۷، ص ۲۱۸؛ ج ۸۸، ص ۸۰، ۹۲.</ref><ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده، سید عبدالرسول]]، [[باقیات‌الصالحات (مقاله)|مقاله «باقیات‌الصالحات»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۵ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم]]، ج۵.</ref>