تفسیر موضوعی در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

== مقدمه ==

تفسیر موضوعی در برابر [[تفسیر ترتیبی]] [[شیوه]] ای در تفسیر آیات قرآن [[کریم]] است که مفسر از طریق آن به [[استنباط]] دیدگاه [[قرآن]] درباره موضوعی مرتبط با [[انسان]] و [[جهان هستی]] می‌‌پردازد. [[شهید صدر]] از تفسیر موضوعی به عنوان اتجاهی در تفسیر در برابر اتجاه تجزیه‌ای (ترتیبی) یاد کرده است. <ref>المدرسة القرآنیه، ص۱۹ ـ ۲۵.</ref> [[محمد ابراهیم شریف]] با این تلقی از منهج [[تفسیری]] که ظرفی است مشتمل بر اندیشه‌های یک [[گرایش]] تفسیری و وسیله‌ای است برای تحقق یک گرایش در تفسیر، تفسیر موضوعی را در شمار مناهج تفسیری قرار داده است؛ در کنار سه منهج سنتی کهن، موضوعیِ سنتی و گفتار تفسیری (المقال التفسیری). <ref>اتجاهات التجدید، ص۶۸.</ref> بعضی هم از آن به عنوان اسلوبی در تفسیر در کنار سه اسلوب دیگر یعنی تفسیر اجمالی (خلاصه)، [[تفسیر تحلیلی]] (ترتیبی) و تفسیر مُقارَن (تطبیقی) یاد کرده‌اند. <ref>التفسیر الموضوعی، ص۲۷ - ۲۸.</ref> البته روشن است که این ۴ نوع یا اسلوب [[تفسیر قرآن]] در عرض هم نیستند و در واقع به دو نوع تفسیر ترتیبی و موضوعی بازمی گردند؛ زیرا تفسیر اجمالی زیرمجموعه تفسیر ترتیبی است و [[تفسیر تطبیقی]] نیز می‌‌تواند به یکی از دو شکل ترتیبی یا موضوعی انجام گیرد.<ref>[[سید محمود طیب حسینی|طیب حسینی، سید محمود]]، [[تفسیر موضوعی (مقاله)|مقاله «تفسیر موضوعی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

نمونه کامل‌تری از فرهنگ‌های موضوعی آیات، [[فرهنگ قرآن (کتاب)|فرهنگ قرآن]] اثر [[علی اکبر هاشمی رفسنجانی]] با [[همکاری]] محققان [[مرکز فرهنگ و معارف قرآن کریم]] است. ویژگی این فرهنگ موضوعی، [[جامعیت]] و گستردگی موضوعات معرفی شده، ذکر متن [[آیات شریفه]]، استخراج و دسته‌بندی موضوعات با تکیه بر تفاسیر معتبر و گروهی بودن تدوین آن است. تاکنون ۲۳ جلد فرهنگ قرآن از سوی مرکز فرهنگ و معارف قرآن منتشر شده است و تعداد مجلدات آن به ۳۳ جلد خواهد رسید. افزون بر این فهرست‌هایی موضوعی برای تفاسیر نیز با هدف تسهیل مراجعه محققان به تفاسیر و دستیابی آسان به موضوعات مورد بحث در تفاسیر ترتیبی تدوین شده‌اند که از [[جامع‌ترین]] آنها فرهنگ موضوعی تفاسیر است که بر اساس ۲۰ دوره [[تفسیر قرآن]] توسط محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن تنظیم و منتشر شده است. از دیگر فهرست‌های مشابه راهنمای موضوعی [[المیزان]]، دلیل المیزان و فهرست موضوعی [[تفسیر]] نمونهاند که به معرفی موضوعات مورد بحث در دو [[تفسیر المیزان]] [[علامه طباطبایی]] و [[تفسیر نمونه]] مکارم شیرازی اختصاص دارند.

با اینکه پیشینه تفسیر موضوعی به دوره معاصر بازمی گردد، بعضی [[مفسران]] تلاش کرده‌اند ریشه‌های این شیوه [[تفسیر]] را در [[تفاسیر]] کهن نشان دهند؛ بعضی نقطه آغاز آن را در خود قرآن دیده‌اند؛ آنجا که خدای متعالی [[آیات محکم]] را [[ام الکتاب]] و [[مرجع]] تفسیر [[آیات متشابه]] معرفی کرده است؛<ref>نک: پیام قرآن، ج ۱، ص۲۳؛ المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۸ - ۲۹.</ref> همچنین با معرفی نمونه‌هایی از [[تفسیر قرآن به قرآن]] منقول از [[رسول خدا]] {{صل}} بنیادهای تفسیر موضوعی را در تفسیر رسول خدا نشان داده‌اند. <ref>نک: پیام قرآن، ج ۱، ص۲۳؛ مباحث فی التفسیر الموضوعی، ص۱۷؛ المدخل الی التفسیر الموضوعی، ص۲۸ ـ ۲۹.</ref> البته تفسیر موضوعی با تفسیر قرآن به قرآن هم از نظر روش و هم از نظر [[هدف]] متفاوت است، <ref>تفسیر موضوعی، ص۹۰ - ۹۲.</ref> به علاوه اینکه تفسیر قرآن به قرآن هم با تفسیر موضوعی جمع می‌‌شود و هم با [[تفسیر ترتیبی]]، چنان که ارجاع آیات متشابه به آیات محکم که در [[آیه]] {{متن قرآن|هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ فِي قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللَّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الأَلْبَابِ}}<ref>«اوست که این کتاب را بر تو فرو فرستاد؛ برخی از آن، آیات «محکم» (/ استوار/ یک رویه) اند، که بنیاد این کتاب‌اند و برخی دیگر (آیات) «متشابه» (/ چند رویه) اند؛ اما آنهایی که در دل کژی دارند، از سر آشوب و تأویل جویی، از آیات متشابه آن، پیروی می‌کنند در حالی که تأویل آن را جز خداوند نمی‌داند و استواران در دانش، می‌گویند: ما بدان ایمان داریم، تمام آن از نزد پروردگار ماست و جز خردمندان، کسی در یاد نمی‌گیرد» سوره آل عمران، آیه ۷.</ref> آمده نیز با هر دو گونه تفسیر سازگاری دارد.