تفسیر اجتهادی در علوم قرآنی: تفاوت میان نسخه‌ها

به آیات دیگری مانند {{متن قرآن|وَإِذَا جَاءَهُمْ أَمْرٌ مِنَ الْأَمْنِ أَوِ الْخَوْفِ أَذَاعُوا بِهِ وَلَوْ رَدُّوهُ إِلَى الرَّسُولِ وَإِلَى أُولِي الْأَمْرِ مِنْهُمْ لَعَلِمَهُ الَّذِينَ يَسْتَنْبِطُونَهُ مِنْهُمْ وَلَوْلَا فَضْلُ اللَّهِ عَلَيْكُمْ وَرَحْمَتُهُ لَاتَّبَعْتُمُ الشَّيْطَانَ إِلَّا قَلِيلًا}}<ref>«و هنگامی که خبری از ایمنی یا بیم به ایشان برسد آن را فاش می‌کنند و اگر آن را به پیامبر یا پیشوایانشان باز می‌بردند کسانی از ایشان که آن را در می‌یافتند به آن پی می‌بردند و اگر بخشش و بخشایش خداوند بر شما نمی‌بود (همه) جز اندکی، از شیطان پیروی می‌کردید» سوره نساء، آیه ۸۳.</ref>.<ref>التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۱، ص۲۶۲. </ref> [[آیات هدایت]] و بیان بودن [[قرآن]] مانند: {{متن قرآن|شَهْرُ رَمَضَانَ الَّذِي أُنْزِلَ فِيهِ الْقُرْآنُ هُدًى لِلنَّاسِ وَبَيِّنَاتٍ مِنَ الْهُدَى وَالْفُرْقَانِ فَمَنْ شَهِدَ مِنْكُمُ الشَّهْرَ فَلْيَصُمْهُ وَمَنْ كَانَ مَرِيضًا أَوْ عَلَى سَفَرٍ فَعِدَّةٌ مِنْ أَيَّامٍ أُخَرَ يُرِيدُ اللَّهُ بِكُمُ الْيُسْرَ وَلَا يُرِيدُ بِكُمُ الْعُسْرَ وَلِتُكْمِلُوا الْعِدَّةَ وَلِتُكَبِّرُوا اللَّهَ عَلَى مَا هَدَاكُمْ وَلَعَلَّكُمْ تَشْكُرُونَ}}<ref>«(روزهای روزه گرفتن در) ماه رمضان است که قرآن را در آن فرو فرستاده‌اند؛ به رهنمودی برای مردم و برهان‌هایی (روشن) از راهنمایی و جدا کردن حقّ از باطل. پس هر کس از شما این ماه را دریافت (و در سفر نبود)، باید (تمام) آن را روزه بگیرد و اگر بیمار یا در سفر بود، شماری از روزهایی دیگر (روزه بر او واجب است)؛ خداوند برای شما آسانی می‌خواهد و برایتان دشواری نمی‌خواهد و (می‌خواهد) تا شمار (روزه‌ها) را کامل کنید و تا خداوند را برای آنکه راهنمایی‌تان کرده است به بزرگی یاد کنید و باشد که سپاس گزارید» سوره بقره، آیه ۱۸۵.</ref>، {{متن قرآن|وَيَوْمَ نَبْعَثُ فِي كُلِّ أُمَّةٍ شَهِيدًا عَلَيْهِمْ مِنْ أَنْفُسِهِمْ وَجِئْنَا بِكَ شَهِيدًا عَلَى هَؤُلَاءِ وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَى لِلْمُسْلِمِينَ}}<ref>«و (یاد کن) روزی را که در هر امّتی گواهی از خودشان بر آنان برانگیزیم و تو را بر اینان گواه آوریم و بر تو این کتاب را فرو فرستادیم که بیانگر هر چیز و رهنمود و بخشایش و نویدبخشی برای مسلمانان است» سوره نحل، آیه ۸۹.</ref>، {{متن قرآن|هَذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«این (قرآن) بازگفتی آشکار برای مردم و رهنمون و پندی برای پرهیزگاران است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۸.</ref> بر جواز [[تفسیر]] به [[روش اجتهادی]] و [[عقلی]] استدلال شده است.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[حسین علوی مهر|علوی مهر]]، [[تفسیر اجتهادی - حسینی‌زاده و علوی مهر (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتهادی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

=== [[روایات]] ===

=== [[سیره پیامبر]] و [[امامان معصوم]] ===

[[پیامبر اکرم]] {{صل}} کیفیت [[اجتهاد عقلی]] در فهم [[نصوص دینی]] (قرآن و [[سنت]]) را به [[اصحاب]] خویش می‌‌آموخت،<ref> تطور تفسیر القرآن، ص۹۸. </ref> چنان که برای ابن عباس [[دعا]] کرد: {{عربی|"اللّهمّ فقهه في الدين وعلمه التأويل"}}<ref>الخرائج والجرائح، ج ۱، ص۵۷ - ۵۸؛ المناقب، ج ۱، ص۷۴. </ref> اگر تفسیر منحصر در نقل و روایت می‌‌بود، [[دعای پیامبر]] به ابن عباس هیچ ویژگی ای نداشت. <ref>التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۱، ص۲۶۳. </ref> هرچند نقل‌های یاد شده از جهت [[سند]] ضعیف‌اند؛ ولی می‌‌توانند مؤیدی بر جواز [[تفسیر اجتهادی]] باشند؛ همچنین [[سیره]] [[ائمه اطهار]] {{ع}} چنین بوده است که شاگردانی برای [[فهم قرآن]] و [[احکام شرعی]] [[تربیت]] کرده، به آنان اجازه [[اجتهاد]] و [[استنباط از آیات]] و [[روایات]] می‌‌داده‌اند. [[امام صادق]] {{ع}} فرمود: {{متن حدیث|إِنَّمَا عَلَيْنَا أَنْ نُلْقِيَ إِلَيْكُمُ اَلْأُصُولَ وَ عَلَيْكُمْ أَنْ تُفَرِّعُوا}}<ref>وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص۴۰ در روایتی مشابه امام رضا {{ع}} به احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی فرمود: {{متن حدیث|عَلَيْنَا إِلْقَاءُ الْأُصُولِ إِلَيْكُمْ وَ عَلَيْكُمُ التَّفَرُّع‌}} همان، ص۴۱. </ref> بر ماست که اصول و مبانی [[استنباط]] را بر شما [[القا]] کنیم و [[وظیفه]] شما استخراج [[احکام]] فرعی و جزئی است". حتی بر برخی از [[شاگردان]] (مانند [[عبدالاعلی مولا آل سام]]) [[قواعد]] [[تفریع]] مسائل را می‌‌آموخت، چنان که [[مولی]] [[آل]] سام از کیفیت وضوی جبیره برای کسی که دارای جراحت است و [[قادر]] نیست روی پا را مسح کند پرسید و [[حضرت]] پاسخ داد: بر جبیره مسح شود؛ آن گاه فرمود: {{متن حدیث|يُعْرَفُ هَذَا وَ أَشْبَاهُهُ مِنْ كِتَابِ اَللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ، قَالَ اَللَّهُ: {{متن قرآن|مَا جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَجٍ}}}}<ref>«در دین- که همان آیین پدرتان ابراهیم است- هیچ تنگنایی برای شما ننهاد» سوره حج، آیه ۷۸.</ref>.<ref>تهذیب الاحکام، ج ۱، ص۳۶۳؛ وسائل الشیعه، ج ۱، ص۳۲۶. </ref> برپایه این [[روایت]]، غیر [[امام]] نیز می‌‌تواند چنین احکامی را استنباط کند و گرنه می‌‌فرمود: "[[حکم]] این مسئله و مانند آن را من از [[کتاب خدا]] می‌‌فهمم". همین گونه است آموزش [[امام باقر]] {{ع}} درباره استنباط [[حکم]] مسح بخشی از سر،<ref> تفسیر عیاشی، ج ۱، ص۲۹۹؛ نورالثقلین، ج ۱، ص۵۹۶. </ref> و مسئله [[رجعت]]<ref>تفسیر عیاشی، ج ۲، ص۱۱۲. </ref> و نیز آموزش [[امام صادق]] {{ع}} درباره استنباط [[وجوب]] [[امر به معروف و نهی از منکر]] بر افراد توانا و [[آگاه]]. <ref>نور الثقلین، ج ۱، ص۳۸۰. </ref>.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[حسین علوی مهر|علوی مهر]]، [[تفسیر اجتهادی - حسینی‌زاده و علوی مهر (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتهادی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

# روایات متعددی با بیان‌های گوناگون درباره تفسیر قرآن نقل شده است که ظاهر برخی از آنها تنها انحصار تفسیر قرآن به [[پیامبر]] {{صل}} و [[امامان معصوم]] {{ع}} است،<ref>ر. ک: وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص۱۳۲، ۱۳۴، ۱۳۹، ۱۴۲، ۱۴۸ - ۱۴۹. </ref> چنان که [[امام باقر]] {{ع}} پس از [[پرسش]] [[تفسیر]] چند [[آیه]] از [[قتاده]] و شنیدن پاسخ‌های نادرست وی فرمود: "[[قرآن]] را فقط مخاطبان آن می‌‌شناسند"<ref>{{متن حدیث|إِنَّمَا یَعْرِفُ الْقُرْآنَ مَنْ خُوطِبَ بِهِ}}وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص۱۳۶. </ref>. بررسی این [[روایات]] نیز نشان می‌‌دهد که مقصود از آنها [[نفی]] [[آگاهی]] کامل به مفاد همه [[آیات قرآن کریم]] است که مدعای کسانی مانند قتاده بود. مؤید این مطلب روایات متعددی <ref>ر. ک: وسائل الشیعه، ج ۱۸، ص۱۳۲، ۱۳۴، ۱۴۸. </ref> است که می‌‌گویند: هیچ کس جز [[اوصیای پیامبر]] {{صل}} نمی‌توانند ادعا کند همه [[ظاهر و باطن قرآن]] نزد آنان است.<ref>الکافی، ج ۱، ص۲۲۸. </ref> به هر روی منع از تفسیر در روایات پیشین مربوط به مواردی است که [[مفسر]] معنای [[حقیقی]] و صحیح آیه را نمی‌داند یا ناظر به [[فهم]] بخشی خاص از [[معارف قرآن]] مانند فهم [[باطن قرآن]] یا [[تأویل]] [[آیات متشابه]] است که به [[اهل بیت]] {{ع}} و [[راسخان در علم]] اختصاص دارد. روایات زیادی دلالت دارند که [[پیامبر]] {{صل}} و [[امامان معصوم]] {{ع}} [[راسخان در علم]] هستند و ظاهر و [[باطن]] و تأویل و [[تنزیل]] همه قرآن را می‌‌دانند.<ref> ر. ک: الکافی، ج ۱، ص۲۱۳؛ تفسیر عیاشی، ج ۱، ص۹ - ۱۱، ۱۶۴؛ بصائر الدرجات، ص۲۲۲ - ۲۲۴. </ref>

# [[مخالفان]] [[تفسیر اجتهادی]] از [[اهل سنت]] نیز روایاتی بدین مضمون نقل می‌‌کنند که برخی [[صحابه]] و [[تابعین]] از [[تفسیر قرآن]] دوری می‌‌کردند، چنان که درباره سعید بن مسیب گفته شده که چون از [[تفسیر آیه]] ای از قرآن از وی می‌‌پرسیدند، [[سکوت]] می‌‌کرد؛ گویا هیچ سخنی نشنیده است.<ref> التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۱، ص۲۶۰. </ref> از [[شعبی]] نیز نقل شده است که سه چیز است که درباره آنها چیزی نمی‌گویم تا زمانی که مرگم فرا رسد: قرآن، [[روح]] و [[رأی]]<ref> التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۱، ص۲۶۰. </ref> این گونه روایات افزون بر [[ضعف]] و عدم اعتبار [[سند]]، در [[مقام]] [[نهی]] از [[تفسیر به رأی]] و امر به [[احتیاط]] در نسبت دادن امور غیر [[قطعی]] به [[خداوند]] است.<ref> ر. ک. التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۱، ص۲۶۱. </ref> نکته دیگر اینکه این [[روایات]] با [[استدلال]] بر اینکه [[معارف قرآن]] بلند مرتبه و پیچیده‌اند و جز برای [[معصومان]] {{ع}} [[فهم]] پذیر نیستند با صریح [[آیات قرآن]] منافات دارند؛ آیاتی که [[قرآن]] را [[کتابی]] روشن برای [[مردم]] معرفی می‌‌کنند: {{متن قرآن|هَذَا بَيَانٌ لِلنَّاسِ وَهُدًى وَمَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِينَ}}<ref>«این (قرآن) بازگفتی آشکار برای مردم و رهنمون و پندی برای پرهیزگاران است» سوره آل عمران، آیه ۱۳۸.</ref> و آن را برای یادآوری (و [[پند گرفتن]]) آسان می‌‌دانند. {{متن قرآن|وَلَقَدْ يَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّكْرِ فَهَلْ مِنْ مُدَّكِرٍ}}<ref>«و ما به راستی قرآن را برای پندگیری آسان (یاب) کرده‌ایم، آیا پندپذیری هست؟» سوره قمر، آیه ۱۷.</ref> و مردم را به [[تدبر در قرآن]] فرا می‌‌خوانند. {{متن قرآن|أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَلَوْ كَانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلَافًا كَثِيرًا}}<ref>«آیا به قرآن نیک نمی‌اندیشند که اگر از سوی (کسی) جز خداوند می‌بود در آن اختلاف بسیار می‌یافتند» سوره نساء، آیه ۸۲.</ref>، {{متن قرآن|أَفَلَا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلَى قُلُوبٍ أَقْفَالُهَا}}<ref>«آیا در قرآن نیک نمی‌اندیشند یا بر دل‌ها، کلون زده‌اند؟» سوره محمد، آیه ۲۴.</ref>، {{متن قرآن| كِتَابٌ أَنزَلْنَاهُ إِلَيْكَ مُبَارَكٌ لِّيَدَّبَّرُوا آيَاتِهِ وَلِيَتَذَكَّرَ أُوْلُوا الأَلْبَابِ }}<ref>«(این) کتابی خجسته است که ما به سوی تو فرو فرستاده‌ایم تا در آیات آن نیک بیندیشند و تا خردمندان از آن پند گیرند» سوره ص، آیه ۲۹.</ref> و قرآن را [[نور]] و [[کتاب مبین]] می‌‌دانند. {{متن قرآن|يَا أَهْلَ الْكِتَابِ قَدْ جَاءَكُمْ رَسُولُنَا يُبَيِّنُ لَكُمْ كَثِيرًا مِمَّا كُنْتُمْ تُخْفُونَ مِنَ الْكِتَابِ وَيَعْفُو عَنْ كَثِيرٍ قَدْ جَاءَكُمْ مِنَ اللَّهِ نُورٌ وَكِتَابٌ مُبِينٌ}}<ref>«ای اهل کتاب! فرستاده ما نزد شما آمده است که بسیاری از آنچه را که از کتاب (آسمانی خود) پنهان می‌داشتید برای شما بیان می‌کند و بسیاری (از لغزش‌های شما) را می‌بخشاید؛ به راستی، روشنایی و کتابی روشن از سوی خداوند نزد شما آمده است» سوره مائده، آیه ۱۵.</ref> این [[آیات]] نشان می‌‌دهند که مفاهیم و [[تفسیر قرآن]] با [[تعقل]]، [[تدبر]] و تلاش ممکن و برای مردم نیز قابل [[فهم]] و مطالب آن آسان است.

# براساس [[آیه]] {{متن قرآن|بِالْبَيِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَيْكَ الذِّكْرَ لِتُبَيِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَيْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«(آنان را) با برهان‌ها (ی روشن) و نوشته‌ها (فرستادیم) و بر تو قرآن را فرو فرستادیم تا برای مردم آنچه را که به سوی آنان فرو فرستاده‌اند روشن گردانی و باشد که بیندیشند» سوره نحل، آیه ۴۴.</ref> [[خدا]] تبیین [[معانی قرآن]] را از [[وظایف]] [[پیامبر]] {{صل}} قرار داده است، پس برای غیر آن [[حضرت]] این کار روا نیست.<ref>التفسیر والمفسرون، ذهبی، ج ۱، ص۲۵۷. </ref> پاسخ این است که از این [[آیه]] استفاده می‌‌شود که آن حضرت به همه معانی قرآن [[آگاه]] است؛ ولی بر منع دیگران از [[تفسیر قرآن]] در چهارچوب [[قواعد]] ادبی و اصول عقلایی محاوره دلالت ندارد.<ref>[[سید عبدالرسول حسینی‌زاده|حسینی‌زاده]] و [[حسین علوی مهر|علوی مهر]]، [[تفسیر اجتهادی - حسینی‌زاده و علوی مهر (مقاله)|مقاله «تفسیر اجتهادی»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸.</ref>

== شرایط [[تفسیر اجتهادی]] ==

== [[تفاسیر]] [[اجتهادی]] ==