پرش به محتوا

تکلیف در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

۴۷ بایت اضافه‌شده ،  ‏۱۵ نوامبر ۲۰۲۲
بدون خلاصۀ ویرایش
خط ۶: خط ۶:
}}
}}


== مقدمه ==
== معناشناسی ==
[[تکلیف]] از ریشه «ک ـ ل ـ ف» و در لغت به معنای درخواست یا امر کردن کسی به انجام دادن کاری دشوار است.<ref>المصباح، ص۵۳۸؛ لسان العرب، ج ۹، ص۳۰۷؛ القاموس المحیط، ج ۳، ص۱۹۲، «کلف».</ref>. ریشه «ک ل ف» رنگی است که در پوست صورت ظاهر می‌شود و رنگ پوست صورت را [[تغییر]] می‌دهد<ref>العین، ج۵، ص۳۷۲.</ref>؛ و چون امر دیگری، به انجام کار دشوار سبب می‌شود که اثر تکلیف در چهره او [[احساس]] شود از این جهت به آن تکلیف گویند<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۵۸۵.</ref>. برای «ک ل ف» معنای دیگری ذکر شده و آن [[تشویق]] و تحریص است؛ {{عربی|"كلفت بهذا الامر"}}؛ یعنی به این کار [[حریص]] شدم. {{عربی|"اكلفه غيره"}} یعنی دیگری را بر انجام آن کار تشویق کرد. و این تشویق برای انجام کار شاق لازم است<ref>مفردات، ص۷۲۱؛ معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۳۶.</ref>.
[[تکلیف]] از ریشه «ک ـ ل ـ ف» و در لغت به معنای درخواست یا امر کردن کسی به انجام دادن کاری دشوار است.<ref>المصباح، ص۵۳۸؛ لسان العرب، ج ۹، ص۳۰۷؛ القاموس المحیط، ج ۳، ص۱۹۲، «کلف».</ref>. ریشه «ک ل ف» رنگی است که در پوست صورت ظاهر می‌شود و رنگ پوست صورت را [[تغییر]] می‌دهد<ref>العین، ج۵، ص۳۷۲.</ref>؛ و چون امر دیگری، به انجام کار دشوار سبب می‌شود که اثر تکلیف در چهره او [[احساس]] شود از این جهت به آن تکلیف گویند<ref>مجمع البیان، ج۲، ص۵۸۵.</ref>. برای «ک ل ف» معنای دیگری ذکر شده و آن [[تشویق]] و تحریص است؛ {{عربی|"كلفت بهذا الامر"}}؛ یعنی به این کار [[حریص]] شدم. {{عربی|"اكلفه غيره"}} یعنی دیگری را بر انجام آن کار تشویق کرد. و این تشویق برای انجام کار شاق لازم است<ref>مفردات، ص۷۲۱؛ معجم مقاییس اللغه، ج۵، ص۱۳۶.</ref>.


بر این اساس بعید نیست که تکلیف خصوصاً در [[تکالیف دینی]] و در [[قرآن]]، به معنی تحریص و [[ترغیب]] باشد؛ زیرا تکالیف دینی با [[مشقت]] و حرج ساقط می‌شود. پس منظور از تکلیف در قرآن تحریص و تشویق است. {{متن قرآن|لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا}}<ref>«خداوند به هیچ کس جز (برابر با) توانش تکلیف نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref>.<ref>قاموس قرآن، ج۶، ص۱۳۷.</ref> به کسی که تکلیف از او صادر می‌شود «مکلِّف» و کسی که تکلیف را انجام می‌دهد «مکلَّف» و کاری که تکلیف به آن تعلق میگیرد «مکلَّفٌ به» گویند<ref>لسان العرب، ج۹، ص۳۰۷.</ref>.<ref>[[رضا محققیان|محققیان، رضا]]، [[تکلیف - محققیان (مقاله)|مقاله «تکلیف»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص ۵۴۷-۵۵۱.</ref>
بر این اساس بعید نیست که تکلیف خصوصاً در [[تکالیف دینی]] و در [[قرآن]]، به معنی تحریص و [[ترغیب]] باشد؛ زیرا تکالیف دینی با [[مشقت]] و حرج ساقط می‌شود. پس منظور از تکلیف در قرآن تحریص و تشویق است. {{متن قرآن|لَا يُكَلِّفُ اللَّهُ نَفْسًا إِلَّا وُسْعَهَا}}<ref>«خداوند به هیچ کس جز (برابر با) توانش تکلیف نمی‌کند» سوره بقره، آیه ۲۸۶.</ref>.<ref>قاموس قرآن، ج۶، ص۱۳۷.</ref> به کسی که تکلیف از او صادر می‌شود «مکلِّف» و کسی که تکلیف را انجام می‌دهد «مکلَّف» و کاری که تکلیف به آن تعلق میگیرد «مکلَّفٌ به» گویند<ref>لسان العرب، ج۹، ص۳۰۷.</ref>.<ref>[[رضا محققیان|محققیان، رضا]]، [[تکلیف - محققیان (مقاله)|مقاله «تکلیف»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص ۵۴۷-۵۵۱.</ref>


در منابع [[کلامی]] و [[فقهی]]، معانی اصطلاحی مختلفی برای آن آمده است. برخی آن را [[اراده]] [[مرید]] ([[شارع]]) نسبت به امر [[مشقت]] آمیز تعریف کرده‌اند.<ref>التبیان، ج ۳، ص۵۲۴؛ الاقتصاد الهادی، ص۶۱.</ref> شماری آن را [[طلب]] کردن امری مشقت آور از سوی شارع <ref>الموسوعة الفقهیه، ج ۱۳، ص۲۴۸.</ref> یا شخصیتی [[برتر]] <ref>تقریب المعارف، ص۱۱۲.</ref> دانسته‌اند. برخی نیز تکلیف را دستور کسی که [[اطاعت]] او [[واجب]] است، دانسته‌اند.<ref>قواعد المرام، ص۱۱۴؛ المصطلحات الکلامیه، ص۸۰ ـ ۸۱؛ مصطلحات علم الکلام، ج ۱، ص۳۵۳ ـ ۳۵۵.</ref> به کسی که تکلیف از او صادر می‌‌شود «مکلِّف» و کسی که تکلیف را انجام می‌‌دهد «مکلَّف»، و کاری که تکلیف به آن تعلق می‌‌گیرد «مکلَّفٌ به» گویند<ref>اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی، ص۲۱۷ ـ ۲۳۴.</ref>.<ref>[[ سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تکلیف - صادقی فدکی (مقاله)|مقاله «تکلیف»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص ۵۸۱-۵۸۲.</ref>
در منابع [[کلامی]] و [[فقهی]]، معانی اصطلاحی مختلفی برای آن آمده است. برخی آن را [[اراده]] [[مرید]] ([[شارع]]) نسبت به امر [[مشقت]] آمیز تعریف کرده‌اند.<ref>التبیان، ج ۳، ص۵۲۴؛ الاقتصاد الهادی، ص۶۱.</ref> شماری آن را [[طلب]] کردن امری مشقت آور از سوی شارع <ref>الموسوعة الفقهیه، ج ۱۳، ص۲۴۸.</ref> یا شخصیتی [[برتر]] <ref>تقریب المعارف، ص۱۱۲.</ref> دانسته‌اند. برخی نیز تکلیف را دستور کسی که [[اطاعت]] او [[واجب]] است، دانسته‌اند.<ref>قواعد المرام، ص۱۱۴؛ المصطلحات الکلامیه، ص۸۰ ـ ۸۱؛ مصطلحات علم الکلام، ج ۱، ص۳۵۳ ـ ۳۵۵.</ref> به کسی که تکلیف از او صادر می‌‌شود «مکلِّف» و کسی که تکلیف را انجام می‌‌دهد «مکلَّف»، و کاری که تکلیف به آن تعلق می‌‌گیرد «مکلَّفٌ به» گویند<ref>اندیشه‌های کلامی شیخ طوسی، ص۲۱۷ ـ ۲۳۴.</ref>.<ref>[[سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تکلیف - صادقی فدکی (مقاله)|مقاله «تکلیف»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص ۵۸۱-۵۸۲.</ref>


در [[منابع دینی]]، معانی اصطلاحی مختلفی برای [[تکلیف]] ذکر شده است: [[طوسی]] آن را [[اراده]] نسبت به امر مشقت‌آمیز تعریف کرده است<ref>التبیان، ج۳، ص۵۲۴.</ref>؛ [[فخر رازی]] آن را [[الزام]] و [[طلب]] نسبت به امر [[مشقت‌آور]] دانسته است<ref>التفسیر الکبیر، ج۶، ص۳۸۴.</ref>؛ برخی نیز، بعد از ذکر تعاریف گوناگون به نقل از برخی [[متکلمان]] می‌نویسد: تکلیف، دستور مشقت‌آور از سوی کسی است که [[اطاعت]] او [[واجب]] است<ref>شرح المصطلحات الکلامیة، ص۸۰-۸۱.</ref>.
در [[منابع دینی]]، معانی اصطلاحی مختلفی برای [[تکلیف]] ذکر شده است: [[طوسی]] آن را [[اراده]] نسبت به امر مشقت‌آمیز تعریف کرده است<ref>التبیان، ج۳، ص۵۲۴.</ref>؛ [[فخر رازی]] آن را [[الزام]] و [[طلب]] نسبت به امر [[مشقت‌آور]] دانسته است<ref>التفسیر الکبیر، ج۶، ص۳۸۴.</ref>؛ برخی نیز، بعد از ذکر تعاریف گوناگون به نقل از برخی [[متکلمان]] می‌نویسد: تکلیف، دستور مشقت‌آور از سوی کسی است که [[اطاعت]] او [[واجب]] است<ref>شرح المصطلحات الکلامیة، ص۸۰-۸۱.</ref>.
خط ۱۷: خط ۱۷:
در [[علم اصول]] طبق نظر مشهور، [[تکلیف]] عبارت است از [[بعث]] و تحریک [[عبد]] به سوی مأموربه<ref>محاضرات فی أصول الفقه، ج۳، ص۶۰.</ref>. البته [[آیت‌الله خویی]]، [[حقیقت]] تکلیف را عبارت از این دانسته که [[مولی]] انجام فعلی یا [[محروم]] بودن [[مکلف]] را نسبت به فعلی، در [[ذمه]] [[عبد]] اعتبار می‌کند و سپس آن را ابراز می‌کند<ref>محاضرات فی أصول الفقه، ج۳، ص۴۲۰.</ref>. طبق بیان‌های ذکر شده تکلیف، تنها به [[واجبات]] و [[محرمات]] اختصاص می‌یابد در صورتی که تکلیف از نظر اصطلاح [[فقهی]]، شامل [[مستحب]] و [[مکروه]] و [[مباح]] و نیز شامل [[احکام]] وضعیه مثل [[طهارت]] و [[نجاست]] نیز می‌شود؛ لذا برخی در تعریف تکلیف گفته‌اند: تکلیف عبارت است از هر اعتبار [[شرعی]] که متعلق به [[افعال]] مکلف باشد، خواه لابدیت فعل یا ترک آن اعتبار شود و خواه رجحان فعل (که به معنای [[استحباب]] فعل) است و خواه مرجوح بودن فعل (که به معنای [[کراهت]] آن می‌باشد)، اعتبار شود و خواه فعل بدون رجحان هیچ یک از طرف فعل یا ترک اعتبار شود که در حقیقت [[اباحه]] است. البته در موارد مستحب باز هم، [[شارع]] فعل [[مشقت‌آور]] (مثل [[روزه]] مستحبی) را [[طلب]] نموده است و در مکروه ترک فعلی (که ترک آن [[مشقت]] دارد) را طلب کرده است، هر چند الزامی در آن وجود نداشته باشد <ref>المعجم الأصولی، ج۱، ص۵۷۲.</ref>.<ref>[[رضا محققیان|محققیان، رضا]]، [[تکلیف - محققیان (مقاله)|مقاله «تکلیف»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص ۵۴۷-۵۵۱.</ref>
در [[علم اصول]] طبق نظر مشهور، [[تکلیف]] عبارت است از [[بعث]] و تحریک [[عبد]] به سوی مأموربه<ref>محاضرات فی أصول الفقه، ج۳، ص۶۰.</ref>. البته [[آیت‌الله خویی]]، [[حقیقت]] تکلیف را عبارت از این دانسته که [[مولی]] انجام فعلی یا [[محروم]] بودن [[مکلف]] را نسبت به فعلی، در [[ذمه]] [[عبد]] اعتبار می‌کند و سپس آن را ابراز می‌کند<ref>محاضرات فی أصول الفقه، ج۳، ص۴۲۰.</ref>. طبق بیان‌های ذکر شده تکلیف، تنها به [[واجبات]] و [[محرمات]] اختصاص می‌یابد در صورتی که تکلیف از نظر اصطلاح [[فقهی]]، شامل [[مستحب]] و [[مکروه]] و [[مباح]] و نیز شامل [[احکام]] وضعیه مثل [[طهارت]] و [[نجاست]] نیز می‌شود؛ لذا برخی در تعریف تکلیف گفته‌اند: تکلیف عبارت است از هر اعتبار [[شرعی]] که متعلق به [[افعال]] مکلف باشد، خواه لابدیت فعل یا ترک آن اعتبار شود و خواه رجحان فعل (که به معنای [[استحباب]] فعل) است و خواه مرجوح بودن فعل (که به معنای [[کراهت]] آن می‌باشد)، اعتبار شود و خواه فعل بدون رجحان هیچ یک از طرف فعل یا ترک اعتبار شود که در حقیقت [[اباحه]] است. البته در موارد مستحب باز هم، [[شارع]] فعل [[مشقت‌آور]] (مثل [[روزه]] مستحبی) را [[طلب]] نموده است و در مکروه ترک فعلی (که ترک آن [[مشقت]] دارد) را طلب کرده است، هر چند الزامی در آن وجود نداشته باشد <ref>المعجم الأصولی، ج۱، ص۵۷۲.</ref>.<ref>[[رضا محققیان|محققیان، رضا]]، [[تکلیف - محققیان (مقاله)|مقاله «تکلیف»]]، [[دانشنامه معاصر قرآن کریم (کتاب)|دانشنامه معاصر قرآن کریم]]، ص ۵۴۷-۵۵۱.</ref>


== تکالیف شرعی و عقلی ==
[[تکالیف]] را از جهت منشأ صدور، دو قسم کرده‌اند: [[تکالیف شرعی]] (سمعی) و [[تکالیف عقلی]].<ref>شرح تجرید، ص۳۷۵؛ شرح اصول کافی، ج ۹، ص۲۴۱؛ جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، ص۲۷۸.</ref> تکالیف شرعی از جانب [[شریعت]] برای افراد مقرر می‌‌شود؛ ولی تکالیف عقلی تکالیفی‌اند که [[انسان]] به کمک [[عقل]] و [[قوه]] [[تفکر]] آنها را درمی یابد.<ref>الکافی، حلبی، ص۳۳ ـ ۳۵؛ دانشنامه جهان اسلام، ج ۸، ص۴۵.</ref> «[[مکلف]] به» نیز گاهی از قبیل [[علم]] و [[اعتقاد]] و از [[افعال]] [[قلب]] (جوانح) است؛ مانند علم و [[اعتقاد به توحید]] و [[معاد]]، و گاهی [[عمل]] خارجی (جوارح) است، مانند [[اقامه نماز]] و گرفتن [[روزه]].<ref>کشف المراد، ص۴۴۲؛ المسلک فی اصول الدین، ص۹۶؛ شرح اصول الکافی، ج ۹، ص۲۴۱.</ref> کسانی که تکلیف را در بردارنده مفهوم [[الزام]] دانسته‌اند، آن را تنها شامل تکالیف و [[اوامر]] وجوبی و تحریمی می‌‌دانند؛<ref>کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۱، ص۵۰۴؛ الموسوعة الذهبیه، ج ۱۰، ص۳۳۴؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج ۱، ص۵۷۷.</ref> اما به نظر برخی دیگر، [[تکلیف]] شامل [[مستحبات]] و مکروهات نیز می‌‌شود؛ زیرا در این دو قسم نیز [[شارع]] عمل [[مشقت]] آور را از [[مکلف]] خواسته است؛ هرچند الزامی در انجام دادن یا ترک آن وجود ندارد.<ref>المسلک فی اصول الدین، ص۹۶؛ الموسوعة الذهبیه، ج ۱۰، ص۳۳۴ ـ ۳۳۵.</ref> برخی نیز برآن‌اند که عنوان تکلیف، همه [[احکام الهی]]، حتی [[اباحه]] را هم شامل می‌‌شود.<ref>کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۱، ص۵۰۴؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج ۱، ص۵۷۷.</ref> تعبیر [[فقها]] درباره [[احکام شرعی]] که از آن به «[[احکام تکلیفی]] پنج گانه» یاد می‌‌کنند <ref>جامع المدارک، ج ۳، ص۲۰۵؛ منیة الطالب، ج ۳، ص۱۹۶؛ اصطلاحات الاصول، ص۱۲۰.</ref> نیز حاکی از آن است که تکلیف در نظر آنان مفهومی عام و وسیع دارد.<ref>[[ سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تکلیف - صادقی فدکی (مقاله)|مقاله «تکلیف»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص ۵۸۱-۵۸۲.</ref>
[[تکالیف]] را از جهت منشأ صدور، دو قسم کرده‌اند: [[تکالیف شرعی]] (سمعی) و [[تکالیف عقلی]].<ref>شرح تجرید، ص۳۷۵؛ شرح اصول کافی، ج ۹، ص۲۴۱؛ جایگاه مبانی کلامی در اجتهاد، ص۲۷۸.</ref> تکالیف شرعی از جانب [[شریعت]] برای افراد مقرر می‌‌شود؛ ولی تکالیف عقلی تکالیفی‌اند که [[انسان]] به کمک [[عقل]] و [[قوه]] [[تفکر]] آنها را درمی یابد.<ref>الکافی، حلبی، ص۳۳ ـ ۳۵؛ دانشنامه جهان اسلام، ج ۸، ص۴۵.</ref> «[[مکلف]] به» نیز گاهی از قبیل [[علم]] و [[اعتقاد]] و از [[افعال]] [[قلب]] (جوانح) است؛ مانند علم و [[اعتقاد به توحید]] و [[معاد]]، و گاهی [[عمل]] خارجی (جوارح) است، مانند [[اقامه نماز]] و گرفتن [[روزه]].<ref>کشف المراد، ص۴۴۲؛ المسلک فی اصول الدین، ص۹۶؛ شرح اصول الکافی، ج ۹، ص۲۴۱.</ref> کسانی که تکلیف را در بردارنده مفهوم [[الزام]] دانسته‌اند، آن را تنها شامل تکالیف و [[اوامر]] وجوبی و تحریمی می‌‌دانند؛<ref>کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۱، ص۵۰۴؛ الموسوعة الذهبیه، ج ۱۰، ص۳۳۴؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج ۱، ص۵۷۷.</ref> اما به نظر برخی دیگر، [[تکلیف]] شامل [[مستحبات]] و مکروهات نیز می‌‌شود؛ زیرا در این دو قسم نیز [[شارع]] عمل [[مشقت]] آور را از [[مکلف]] خواسته است؛ هرچند الزامی در انجام دادن یا ترک آن وجود ندارد.<ref>المسلک فی اصول الدین، ص۹۶؛ الموسوعة الذهبیه، ج ۱۰، ص۳۳۴ ـ ۳۳۵.</ref> برخی نیز برآن‌اند که عنوان تکلیف، همه [[احکام الهی]]، حتی [[اباحه]] را هم شامل می‌‌شود.<ref>کشاف اصطلاحات الفنون، ج ۱، ص۵۰۴؛ فرهنگ معارف اسلامی، ج ۱، ص۵۷۷.</ref> تعبیر [[فقها]] درباره [[احکام شرعی]] که از آن به «[[احکام تکلیفی]] پنج گانه» یاد می‌‌کنند <ref>جامع المدارک، ج ۳، ص۲۰۵؛ منیة الطالب، ج ۳، ص۱۹۶؛ اصطلاحات الاصول، ص۱۲۰.</ref> نیز حاکی از آن است که تکلیف در نظر آنان مفهومی عام و وسیع دارد.<ref>[[ سید جعفر صادقی فدکی|صادقی فدکی، سید جعفر]]، [[تکلیف - صادقی فدکی (مقاله)|مقاله «تکلیف»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۸ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم]]، ج۸، ص ۵۸۱-۵۸۲.</ref>


۱۱۲٬۰۵۷

ویرایش