ریا در اخلاق اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

* این [[رذیلت اخلاقی]] نیز -همچون دیگر رذائل- از مراتبی چند برخوردار است. در اینجا به اختصار به این مراتب اشاره می‌کنیم.

# [[رذیلت]] [[خودنمایی]]، آن است که [[آدمی]] عمل خود را تنها برای [[رضایت]] [[مردمان]] انجام دهد، و در آن هیچ نظری به [[رضایت]] [[حق]] نداشته باشد. این عمل بدون تردید [[باطل]]، و این شخص نیز در شمار [[کافران]] است؛ چه بسیاری از [[روایات]] صادر شده از [[اهل بیت]] [[عصمت]] و [[طهارت]] {{عم}}، به‌وضوح او را "[[کافر]]" خوانده است. به این [[حدیث]] منقول از [[امام صادق]] {{ع}} بنگرید: "از [[پیامبر اکرم]] {{صل}} سؤال شد: [[نجات]] در [[روز قیامت]] در چیست؟ فرمودند: [[نجات]] در آن است که به [[خداوند]] حقّه نزنید که او نیز به شما حقّه می‌زند، چرا که هرکس با [[خداوند]] [[فریب‌کاری]] کند [[خداوند]] نیز او را [[فریب]] خواهد دارد و [[ایمان]] را از او می‌ستاند، و او اگر [[آگاه]] باشد در می‌یابد که خود به [[فریب]] خود پرداخته است. به [[پیامبر اکرم]] {{صل}} عرض شد: چگونه [[خداوند]] [[فریب]] داده می‌شود؟ آن [[حضرت]] فرمودند: به آنچه [[خداوند]] امرکرده عمل می‌شود آنگاه کسی غیر از او در نظر گرفته می‌شود، از این رو [[تقوای الهی]] پیشه کنید و از [[ریاء]] بپرهیزید که [[ریاء]] [[شرک]] به [[خداوند]] است، خود نمایان را در [[قیامت]] با چهار نام صدا می‌زنند: ای [[کافر]]!، ای [[فاجر]]!، ای [[فریبکار]]!، ای زیانکار!، آنچه انجام دادی نابود شد و اَجرت [[باطل]] گشت و امروز هیچ بهره‌ای نخواهی داشت، از این رو اجر خود را از کسی که برایش کارهایت را انجام داده‌ای بخواه" <ref>{{متن حدیث|عَنِ الصَّادِقِ عَنْ أَبِيهِ {{ع}}‌ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ {{صل}} سُئِلَ فِي مَا النَّجَاةُ غَداً فَقَالَ إِنَّمَا النَّجَاةُ فِي أَنْ لَا تُخَادِعُوا اللَّهَ فَيَخْدَعَكُمْ فَإِنَّهُ مَنْ يُخَادِعِ اللَّهَ يَخْدَعْهُ وَ يَخْلَعْ مِنْهُ الْإِيمَانَ وَ نَفْسَهُ يَخْدَعُ لَوْ يَشْعُرُ. فَقِيلَ لَهُ وَ كَيْفَ يُخَادِعُ اللَّهَ قَالَ يَعْمَلُ بِمَا أَمَرَ اللَّهُ بِهِ ثُمَّ يُرِيدُ بِهِ غَيْرَهُ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ اجْتَنِبُوا الرِّيَاءَ فَإِنَّهُ شِرْكٌ بِاللَّهِ إِنَّ الْمُرَائِيَ يُدْعَى يَوْمَ الْقِيَامَةِ بِأَرْبَعَةِ أَسْمَاءٍ يَا كَافِرُ يَا فَاجِرُ يَا غَادِرُ يَا خَاسِرُ حَبِطَ عَمَلُكَ وَ بَطَلَ أَجْرُكَ وَ لَا خَلَاقَ لَكَ الْيَوْمَ فَالْتَمِسْ أَجْرَكَ مِمَّنْ كُنْتَ تَعْمَلُ لَهُ‌}}؛ بحار الأنوار، ج۶۹، ص۲۹۵.</ref>. پیش از این، اشاره کردیم که در شماری از [[روایات]] -و از جمله در همین [[حدیث شریف]] - خودنمایان را "[[مشرک]]" خوانده‌اند. از آن گذشته، اینان "[[کافر]]" نیز هستند؛ چرا که نه [[خداوند]] که دیگری را در نظر گرفته‌اند؛ همان‌گونه که چون به‌ همراه [[خدا]]، دیگری را نیز مدّ نظر آوردند، [[مشرک]] شدند<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۳، ص ۲۷۱-۲۷۲.</ref>.

* [[حضرت حق]] نیز می‌فرماید: {{متن قرآن|قُلْ هَلْ نُنَبِّئُكُمْ بِالْأَخْسَرِينَ أَعْمَالًا * الَّذِينَ ضَلَّ سَعْيُهُمْ فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَهُمْ يَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ يُحْسِنُونَ صُنْعًا}}<ref>«بگو: آیا شما را از کسان زیانکارتر آگاه کنیم؟ * آنان که کوشش‌هایشان در زندگانی دنیا تباه شده است ولی خود گمان می‌برند که نیکوکارند» سوره کهف، آیه ۱۰۳-۱۰۴. </ref>. بلکه بسیاری از [[مردمان]]، با آن که نسبت به [[زشتی]] [[فریب]] دادن [[حضرت حق]] [[آگاهی]] دارند، امّا باز هم به [[فریب]] او - جلَّ وعلا! - می‌پردازند. آری! این عمل سخت قبیح است، از این رو [[گمان]] مبر که کسی به این کار [[اقدام]] نمی‌کند!؛ چه هم [[قرآن کریم]] و هم [[احادیث]] ما بر انجام - و بلکه شیوع آن در میان [[مردمان]] - هم‌زبانند. به این [[آیه شریفه]] بنگرید: {{متن قرآن|يَوْمَ يَبْعَثُهُمُ اللَّهُ جَمِيعًا فَيَحْلِفُونَ لَهُ كَمَا يَحْلِفُونَ لَكُمْ وَيَحْسَبُونَ أَنَّهُمْ عَلَى شَيْءٍ أَلَا إِنَّهُمْ هُمُ الْكَاذِبُونَ}}<ref>«روزی که خداوند همه آنان را برانگیزد، و برای او سوگند می‌خورند- همان گونه که برای شما سوگند می‌خورند- و گمان دارند که ارزشی دارند، آگاه باشید آنانند که دروغگویند» سوره مجادله، آیه ۱۸.</ref>.

* [[آیات]] ابتدای [[سوره]] بقره، درباره همینان نازل شده است؛ از همین [[آیات]] روشن می‌شود که [[منافقان]]، مُضرتر و پست‌تر از کافرانند؛ همان‌گونه که [[سوره]] [[منافقین]] - که یکسر درباره همینان است- بر همین مطلب [[گواهی]] می‌دهد. گذشته از این، [[آیات]] بسیار دیگری که در سراسر [[قرآن کریم]] به‌وفور به‌چشم می‌آید نیز، بر همین مطلب، [[گواهی]] [[صادق]] است؛ به این دو [[آیه]] که به‌وضوح دلالت بر [[فریب‌کار]] بودن [[منافقان]] و مراتب نازل آنان دارد، بنگرید:  

* '''"[[ریاء]] [[مکروه]]"''' آن است که عمل مکروهی را به دیگران بنمایانند، تا در [[قلوب]] آنان جای گیرند. نمونه را اگر کسی -که به‌ویژه در شمار [[ثروتمندان]] است- چنان سخن بگوید و چنان [[لباس]] بپوشد که خود را در میان دیگران [[فقیر]] نشان دهد، تا آنان او را [[زاهد]] بدانند، به [[ریاء]] [[مکروه]] [[اقدام]] کرده است؛ چه [[اسلام]] بر آن است که [[آدمی]] نه تنها خود را [[فقیر]] نشان ندهد، که تا آنجا که می‌تواند خود را بی‌نیاز و متمکّن به نمایش درآورد. [[حضرت حق]] در این رابطه می‌فرماید: {{متن قرآن|يَحْسَبُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِيَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ}}<ref>«از بس که خویشتندارند- توانگر می‌پندارد» سوره بقره، آیه ۲۷۳.</ref>؛ و باز می‌فرماید: {{متن قرآن|وَأَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ}}<ref>«و نعمت پروردگارت را باز گوی!» سوره ضحی، آیه ۱۱.</ref><ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۳، ص ۲۷۶.</ref>.

# '''اشکال اوّل:''' این تقسیم بر اساس معنای لغوی [[ریاء]]، و نه معنای اصطلاحی آن در [[دانش]] [[اخلاق]]، صورت گرفته است؛ چه معنای اصطلاحی [[ریاء]]، هرگز در معانی پسندیده‌ای همچون امور [[واجب]] و [[مستحب]]، و یا حتّی امور ناپسندی همچون [[مکروه]]، و یا امور [[مباح]]، به‌کار نرفته؛ تنها در [[واجبات]] تعبّدی - که پذیرفتن آن مشروط به قصد قُربت می‌باشد- به کار می‌رود. حال با توجّه به اینکه [[ریاء]] در این‌گونه [[اعمال]] همیشه ناشایست و موجب [[باطل]] شدن آن عمل می‌شود، نمی‌توان از [[ریاء]] [[واجب]] و یا [[ریاء]] [[پسندیده]] سخن گفت<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۳، ص ۲۷۸.</ref>.

* تجسّم [[اعمال]] - که پیش از این به تفصیل از آن سخن داشتیم - و نیز تأثیر [[اعمال]] در [[بهشت]] و جهنّم نیز، از مواردی است که پیش از این به آن اشاره کردیم؛ این دو مسأله نیز در آیاتی چند این‌گونه ترسیم شده است:

* کوتاه سخن آنکه [[ارتداد]]، بدون تردید تمامی [[اعمال صالح]] را از بین می‌برد؛ و [[توبه]] نیز تمامی [[اعمال]] [[ناپسند]] را محو و نابود می‌سازد. غیر این دو امّا - همچون [[ریاء]] و نمازهای پنج‌گانه - برخی از ثواب‌ها و یا [[گناهان]] [[آدمی]] را از پرونده او حذف خواهد ساخت<ref>[[حسین مظاهری|مظاهری، حسین]]، [[دانش اخلاق اسلامی ج۳ (کتاب)|دانش اخلاق اسلامی]]، ج۳، ص ۲۸۸.</ref>.

* با این حال، نباید فراموش نمود که این قاعده کلّی، برای عموم [[مردم]] و نه آنان که قدمی در مسیر [[سلوک]] نهاده روی به سوی بارگاه [[عظمت]] او - جلَّ وعلا! کرده‌اند، بیان شده است؛ چه بر سالکان است که این گونه وسوسه‌ها و اندیشه‌های [[شیطانی]] را ترک نمایند، تا [[نور]] [[حضرت حق]] - که در مسیر [[سلوک]]، هیچ گریزی از آن نیست - آنان را دریافته به سوی مراتب [[عالی]] انسانیّت رهنمون شود.