اغراء به جهل: تفاوت میان نسخه‌ها

| موضوع مرتبط = جهل

| مداخل مرتبط = [[اغراء به جهل در کلام اسلامی]]

«اغراء به جهل» یعنی حقیقتی را مخفی کردن و شخص را در [[جهل]] نگه داشتن، یا اظهار خلاف واقع کردن است که این کار گاهی جایز و صحیح است و گاهی غیرجایز و ناپسند.

قاعده قبح اغراء به جهل یکی از مهمترین [[قواعد]] به شمار می‌رود. تحقیق و پژوهش در گستره کاربرد این قاعده نشان خواهد داد که قاعده مذکور در [[اثبات]] مسائلی مانند وجوب لطف بر [[خداوند]]، [[لزوم]] [[تکلیف]] برای [[بشریت]]، [[ضرورت فرستادن پیامبران]]، [[ضرورت نصب امام]]، حتمیت [[عصمت پیامبر]] و [[امام]]، دلالت [[اعجاز]] بر [[راستگویی]] [[پیامبران]] و... کارایی دارد<ref>[[مرتضی متقی‌نژاد|متقی‌نژاد، مرتضی]]، [[قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام (مقاله)|قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام]]، ص۱۳۵.</ref>.

«اغراء» در لغت به معنی [[تشویق]] کردن، [[ترغیب]] کردن، [[تحریض]] کردن، [[فریفتن]] و به [[باطل]] [[امیدوار]] نمودن است<ref>منتهی الارب فی لغة العرب، ج۱؛ المعجم الوسیط، ج۲، ص۶۵۱؛ معجم لغة الفقهاء، ج۱، ص۷۸؛ القاموس المحیط، ج۴، ص۵۳۵.</ref> و اغراء به جهل به معنای کشانیدن به [[جهل]]، در جهل نگهداشتن، [[حقیقت]] را مخفی کردن، اظهار خلاف واقع کردن و دیگری را [[فریب دادن]] است<ref>المعجم الوسیط، ج۲، ص۶۵۱؛ معجم لغة الفقهاء، ج۱، ص۷۸؛ القاموس المحیط، ج۴، ص۵۳۵؛ مجمع البحرین، ج۲، ص۱۳۱۷؛ لسان العرب، ج۱۰، ص۶۳‌.</ref>. در معنای اصطلاحی نیز به همان معنای لغوی استعمال شده است.

مفاد قاعده عبارت است از اینکه: مادامی که [[حکم]] یا [[اعتقادی]] که [[وظیفه]] [[شارع مقدس]] بیان آنهاست ولی بیان نکند یا خلاف آنها را بیان کند چنین کاری از نظر [[عقل]] بر [[خداوند متعال]] [[قبیح]] است<ref>[[مرتضی متقی‌نژاد|متقی‌نژاد، مرتضی]]، [[قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام (مقاله)|قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام]]، ص۱۳۸ ـ ۱۳۹.</ref>.

اغراء به جهل گاهی [[قبیح]] و محال است که از آن تعبیر به اغراء به جهل مرجوح و [[حرام]] هم می‌شود مثل [[تدلیس]] در [[معاملات]]، [[شهادت دروغ]] و مانند اینها که [[حق]] غیر در کار است<ref> النهایه، ج۱، ص۴۸۴؛ الجامع للشرائع، ج۱، ص۲۹۵؛ البیان فی تفسیر القرآن، ج۲، ص۱۰۱۲–۱۰۱‌۳؛ مستند الشیعه فی احکام الشریعه، ج۱۴، ص۱۷۱؛ جواهر الکلام، ج۲۲، ص۱۱۳؛ ج۴۰، ص۱۶۳؛ رسائل الشریف المرتضی، ج۱، ص۱۶۵.</ref>؛ یا بدون [[علم]] و [[آگاهی]] [[فتوا]] دادن<ref>طباطبایی، محمد بن علی، مفاتیح الاصول، ج۱، ص۶۱۲؛ آخوند خراسانی، محمد کاظم، کفایة الاصول‌، ج۱، ص۲۳۰- ۲۳۱.</ref>. گاهی هم اغراء به جهل جایز و غیرمرجوح است؛ مانند اینکه به خاطر دفع [[ظلم]] سخن خلاف واقع بگوید که از آن تعبیر به توریه می‌شود<ref>[[مرتضی متقی‌نژاد|متقی‌نژاد، مرتضی]]، [[قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام (مقاله)|قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام]]، ص۱۳۸.</ref>.

# '''منع لطف‌، اغراء به جهل است''': [[لطف]]، عبارت است از آنچه که [[مکلف]] با آن‌، به [[فرمانبری]] نزدیک و از [[گناه]] دور می‌شود و در اصل توان مکلف بر انجام تکلیف‌، مؤثر نبوده و به حد [[اجبار]] نرسیده باشد<ref>اوایل المقالات‌، ص۵۹.</ref>. چنین کاری بر [[خداوند]] ضروری و حتمی است<ref> الذخیرة فی علم الکلام، ص۱۹۱؛ شفا، ص۴۴۱ و ۵۵۶.</ref>‌ و گرنه اغراء به جهل لازم می‌آید و اغراء به جهل بر خداوند قبیح است<ref> جواهر الکلام فی معرفة الإمامة و الإمام‌، ص۴۰۱.</ref>.

## [[علم تجربی]] و [[عقل]] به [[تنهایی]] برای [[شناسایی]] همه جنبه‌های مادی و [[معنوی]] زندگی کافی نیست. بر خداوند لازم است از مسیر دیگری غیر از [[حس]] و عقل، راه را به انسان نشان دهد. همه انسان‌ها امکان [[ارتباط]] [[وحیانی]] با [[عالم غیب]] را ندارند، از این روی لازم است خداوند افرادی که [[آمادگی]] این ارتباط را دارند [[انتخاب]] نموده و از طریق آنها هدف و مسیر درست زندگی را برای [[بشر]] بیان کند<ref>شفا، ص۴۴۱ و ۵۵۶؛ آموزش عقاید، ص۱۷۷-۱۷۸؛ راه و راهنما‌شناسی، ص۱۶.</ref>. بیان مسیر درست زندگی و رسیدن به کمال که مصداق بارز لطف است، بر [[خداوند متعال]] واجب است و گرنه اغراء به جهل لازم می‌آید و آن هم بر خداوند قبیح است<ref>جواهر الفقه، ص۲۴۷.</ref>.

# '''اغراء به جهل و [[نصب امام]] ''': امامت، [[زمامداری]] و [[ریاست عامه]] بر [[امت اسلامی]] در امور [[دین]] و [[دنیا]] به [[نیابت]] از [[پیامبر اکرم]]{{صل}} است<ref>مجموعه آثار، ج۴، ص۷۱۷‌-۷۲۰.</ref>. نصب امام از طرف خداوند [[لطف]] در [[حق]] عباد است و لطف بر خداوند [[واجب]] است‌. پس نصب امام بر خداوند واجب است. وگر نه اغراء به جهل لازم می‌آید وآن هم بر خداوند [[قبیح]] است<ref>جواهر الکلام فی معرفة الإمامة والإمام‌، ج۱، ص۳۸؛ جواهر الفقه، ص۳۹.</ref>.

# '''[[عصمت اهل‌بیت]] و اغراء به جهل'''‌: [[حدیث ثقلین]] [[حدیثی]] مشهور و [[متواتر]] از [[پیامبر]] اسلام‌{{صل}} درباره لزوم [[پیروی]] از [[قرآن کریم]] و [[اهل بیت پیامبر]]{{صل}} است<ref>سنن الترمذی، ج۵، ص۶۶۳‌-۶۶۲ و ۳۲‌۸ به نقل از بیش از ۳۰ نفر از اصحاب؛ المستدرک علی الصحیحین، ج۳، ص۱۰۹، ۱۱۰، ۱۴۸ و۵۳۳؛ بحارالانوار، ج۲۳، ص۱۳۱، ح۶۴.</ref>. [[قرآن مجید]] به مفاد [[آیه]] {{متن قرآن|وَإِنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ * لَا يَأْتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَلَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ}}<ref>«و به راستی آن کتابی است ارجمند * در حال و آینده آن، باطل راه ندارد، فرو فرستاده (خداوند) فرزانه ستوده‌ای است» سوره فصلت، آیه ۴۱-۴۲.</ref>، از هر [[باطل]] و [[خطا]] معرا و مبراست، پس قرین و سهیم او در [[وجوب]] [[اتباع]] و [[پیروی]] کردن مثل [[قرآن]] باید [[منزه]] و [[معصوم]] بوده باشد. چنان که به [[اجماع]] همه [[مسلمانان]] هیچ اشتباهی در قرآن راه ندارد‌، پس در ثِقل دیگر نیز نباید اشتباهی وجود داشته باشد وگرنه اغراء به جهل لازم می‌آید و آن هم [[قبیح]] است<ref>[[مرتضی متقی‌نژاد|متقی‌نژاد، مرتضی]]، [[قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام (مقاله)|قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام]]، ص۱۳۹ ـ ۱۴۳.</ref>.

== مستندات [[عقلی]] قاعده ==

=== نقض غرض ===

نقض غرض؛ یعنی انجام کاری یا ترک عملی که شخص را از رسیدن به [[هدف]] باز دارد. و همه صاحب‌نظران [[اتفاق نظر]] دارند به این که «نقض غرض [[قبیح]] است»؛ زیرا منجر به [[اجتماع]] خواستن و نخواستن فعل واحد می‌شود که محال است. قاعده قباحت نقض غرض در [[کلام]] عقلی کاربرد زیادی دارد؛ از جمله کاربردها‌، [[قبح]] اغراء به جهل است. چون اغراء به جهل به معنی [[فریفتن]] به [[جهل]] و [[امیدوار]] نمودن به [[باطل]] است و این وسیله است برای تحقق نقض غرض؛ چه اینکه نقض غرض به معنی ابطال هدف است و از جمله راه‌های ابطال هدف همین اغراء به جهل کردن است و نقض غرض هم چون قبیح است محال است از [[حکیم]] صادر شود<ref>ر.ک: البیان‌، ص۳۵ ـ ۳۶.</ref>.<ref>[[مصداق اهل بیت (مقاله)|مقاله «مصداق اهل بیت»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۷ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۷]]، ص۱۴۴.</ref>

اغراء به جهل وقتی قبیح و محال است که غیری در کار باشد و [[حق]] او رعایت نشود؛ یعنی به نوعی به او ظلم شود، بر این اساس باید گفت: [[ادله]] قبح اغراء به جهل بر خداوند همان ادله [[پیراستگی]] خداوند از ظلم است‌؛ بر این اساس باید گفت: هم از طریق قاعده [[حسن و قبح عقلی]] و هم از طریق غیر این قاعده می‌توان بر قبح اغراء به جهل [[استدلال]] کرد.

اغراء به جهل که نوعی ظلم و قبیح است از خداوند سر نمی‌زند. البته باید توجه داشت [[افعال]] نسبت به [[حسن و قبح]] سه قسم هستند‌:

# برخی افعال علت تامه برای حسن و قبح هستند که به آنها ذاتی می‌گویند.

# برخی [[افعال]] مقتضای حسن یا قبح را دارند که به آنها عرضی گویند؛ یعنی فعل بدون اینکه به مانعی برخورد کند [[حکم]] [[صدق]] یا [[کذب]] بر او بار می‌شود وگرنه حکم عوض می‌شود.  

# بعضی افعال نه علت [[حسن و قبح]] هستند و نه اقتضای حسن و قبح را دارند بلکه لااقتضاء و بدون جهت هستند؛ اگر تحت عنوان عدل قرار گیرند حسن و اگر تحت عنوان ظلم قرار گیرند قبیح می‌شوند.

برخی بر این باورند که اغراء به جهل از قسم سوم است‌؛ یعنی اغراء به جهل نسبت به [[خداوند]] بدون اینکه متصف به [[مصلحت]] یا [[مفسده]] شود حکمی بر او بار نمی‌شود. ولی به نظر می‌رسد مسئله اغراء به جهل نسبت به خداوند از قسم دوم باشد؛ به این بیان [[افعال الهی]] از دو نوع امکان اتصاف خارج نیستند؛ یا می‌توان آنها را متصف به [[مصلحت]] کرد و یا متصف به [[مفسده]] که اغراء به جهل هم از این قاعده مستثنی نیست. بنابراین اغراء به جهلی که هیچ حکمی بر او حمل نشود نه مصلحت داشته باشد و نه مفسده، این [[لهو و لعب]] است که چنیین کاری از [[خداوند]] صادر نمی‌شود. بنابراین اغراء به جهل یا از مصادیق [[عدل]] است که حسن است یا از مصادیق [[ظلم]] است که [[قبیح]] می‌باشد و [[شق]] سومی در‌باره خداوند در کار نیست<ref>[[مصداق اهل بیت (مقاله)|مقاله «مصداق اهل بیت»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۷ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۷]]، ص۱۴۵.</ref>.

سنخیت در لغت برگرفته از سنخ به معنای اصل و ریشه چیزی است<ref> مجمع البحرین، ج۲، ص۴۳۵؛ لسان العرب، ج‌۳، ص۲۶.</ref>. قاعده سنخیت یعنی: [[لزوم]] تناسب میان علت و معلول به حکم [[ضرورت]] طبیعی و منطقی<ref>فرهنگ معارف اسلامی، ج۲، ص۱۰۱۸.</ref>. [[خداوند]] از صفت [[قدرت]]، [[علم]]، [[غنا]]، [[عدل]] و [[حکمت]] که از [[صفات کمالیه]] [[الهی]] هستند برخوردار است، از این روی اغراء به جهل که نوعی [[ظلم]] است با چنین علتی هیچ سنخیتی ندارد<ref>[[مصداق اهل بیت (مقاله)|مقاله «مصداق اهل بیت»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۷ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۷]]، ص۱۴۷.</ref>.

قاعده قبح اغراء به جهل از جمله قواعدی است که نقش اساسی در [[اثبات]] بسیاری از مسایل [[کلامی]] دارد؛ چه اینکه از کاربردهای قاعده قبح اغراء به جهل در مسایل کلامی به روشنی به دست می‌آید که نقش این قاعده در اثبات مسایل [[اعتقادی]] نقشی بی‌بدیل است. نتیجه آنکه پیش فرض وجوب لطف بر خداوند قاعده قبح اغراء به جهل است‌. افزون بر این، اغراء به جهل، ظلم در [[حق]] [[بشریت]] است و غرض از [[خلقت]] بشریت که رسیدن به [[کمال]] است نقض خواهد شد و بر اساس قاعده [[حسن و قبح عقلی]] و قاعده سنخیت بین علت و معلول چنین کاری با [[ذات الهی]] هیچ سنخیتی ندارد و [[خداوند]] از چنین خصوصیتی پیراسته است<ref>[[مصداق اهل بیت (مقاله)|مقاله «مصداق اهل بیت»]]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۷ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۷]]، ص۱۴۸.</ref>.

# [[پرونده:21254.jpg|22px]] [[مرتضی متقی‌نژاد|متقی‌نژاد، مرتضی]]، [[قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام (مقاله)|'''قاعده قبح اغراء به جهل و کاربست آن در علم کلام''']]، [[پژوهش‌های اعتقادی کلامی (نشریه)|فصلنامه پژوهش‌های اعتقادی کلامی]]

# [[پرونده:IM009896.jpg|22px]] [[رحمت‌الله ضیایی|ضیایی، رحمت‌الله]]، [[مصداق اهل بیت (مقاله)|'''مصداق اهل بیت''']]، [[موسوعه رد شبهات ج۱۷ (کتاب)|موسوعه رد شبهات ج۱۷]]