توحید افعالی: تفاوت میان نسخه‌ها

توحید افعالی بدین معناست که آنچه در هستی انجام می‌گیرد، فعل [[خدا]]ست و آفریدگان همان طور که در ذات خویش مستقل نیستند، در تأثیر و فعل نیز [[استقلال]] ندارند<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۲۰۲.</ref>. توحید افعالی، یعنی [[درک]] و شناختن اینکه [[جهان]] با همه نظامات و سنت‌ها و علل و معلولات و اسباب و مسببات، فعل و کار [[خداوند]] و ناشی از [[اراده]] اوست. موجودات عالم، همچنان که در ذات خود [[استقلال]] ندارند، در [[مقام]] تأثیر و علیت نیز دارای [[استقلال]] نبوده، در نتیجه [[خداوند]] چنان‌که در ذات شریک ندارد، در فاعلیت نیز از شریک مبراست. هر فاعل و سببی، [[حقیقت]] خود و وجود خود و تأثیر و فاعلیت خود را از [[خدا]] دارد و [[قائم]] به اوست. اینکه مؤثر و فاعل [[حقیقی]] در [[نظام]] موجودات، منحصراً ذات خداست، بدان معناست که هر فاعل و مؤثری به خواست و به [[مشیت]] او فاعل و مؤثر است. هیچ موجودی، اعم از مجرد یا مادی با [[اراده]] یا بی‌اراده، از خود [[استقلال]] ندارد. نه تنها همه ذات‌ها، بلکه همه کارها (حتی کارهای [[انسان]]) به [[مشیت]] و [[اراده خداوند]] است و به نحوی خواسته [[ذات مقدس]] اوست<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۸۲.</ref>.

[[فلاسفه]] [[اسلامی]] توحید افعالی را ذیل عنوان «[[توحید]] در [[الاهیت]]»<ref>الحکمة المتعالیة، ج۶ ص۹۲؛ شرح المنظومة، ص۱۴۵.</ref> و «[[ربوبیت]]»<ref> نهایة الحکمة، ص۲۴۶.</ref> مطرح کرده‌اند. [[مذاهب کلامی]] درباره توحید افعالی مواضع متفاوتی اتخاذ کرده‌اند. توحید مورد اهتمام [[معتزله]] [[توحید ذات]] و صفاتی است یعنی بی‌همتایی [[خدا]] در صفت قدم و دیگر صفات ذاتیه<ref>المغنی، ج۴، ص۲۴۱.</ref>. در برخی از آثار متأخرین از اقسام یا مراتب چهارگانه توحید که عبارت‌اند از [[توحید ذاتی]]، [[توحید صفاتی]]، توحید افعالی و توحید آثاری یاد شده است<ref>اسرار الحکم، ص۱۱۳.</ref>. در برخی از آثار [[کلامی]] معاصران، توحید افعالی در کنار توحید ذاتی و صفاتی مطرح شده است<ref>توحید در قرآن، فصل سوم آموزش عقاید، ص۱۳۷.</ref>.<ref>حق الیقین، ج۱، ص۳۶-۳۹؛ الالهیات، ج۱، ص۳۸۷ و ۴۲۸-۴۴۹.</ref>. اشاعره بر [[نفی]] تعدد [[خالق]] [[اصرار]] ورزیده‌اند، چنان که [[معتزله]] بر نفی تعدد قدیم اصرار داشته‌اند<ref>شرح المقاصد، ج۴، ص۴۰.</ref>. توحید افعالی [[عرفانی]]، اولین مرتبه از مراتب سه‌گانه [[توحید]] [[شهودی]] است، یعنی [[حضرت حق]] به تجلی افعالی بر سالک متجلی می‌شود و سالک جمیع [[افعال]] و اشیا را در افعال [[حق]] فانی می‌یابد و در هیچ مرتبه، غیر از [[حق تعالی]] را فاعل ندیده و غیر او را مؤثر نشناسد و این [[مقام]] را «محو» می‌نامند<ref> فرهنگ اصطلاحات و تعبیرات عرفانی، ص۲۶۹.</ref>.  [[عالمان]] [[اخلاق]] از اقسام سه گانه [[توحید ذاتی]]، صفاتی و افعالی یاد کرده و بر توحید افعالی تأکید ورزیده‌اند<ref>نراقی، احمد، معراج السعادة، ص۱۰۳؛ نراقی، محمد مهدی، جامع السعادات، ج۱، ص۱۲۸.</ref>.<ref>[[ربانی گلپایگانی، علی]]، [[توحید افعالی - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «توحید افعالی»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۳ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ج۳]]، ص۵۱.</ref>

# [[اشاعره]] بر اساس [[تفسیری]] که از توحید افعالی ارائه کرده‌اند تأثیر [[قدرت]] انسان در [[افعال]] وی را [[انکار]] کرده و معتقدند وقتی انسان قصد انجام کاری را می‌کند، [[خداوند]] آن فعل را پدید می‌آورد و همزمان با پدید آوردن آن فعل، قدرت را نیز در انسان ایجاد می‌کنند، اما قدرت در فعل او هیچ‌گونه تأثیری ندارد و مقارنت قدرت با فعل کافی است که فعل جبری نباشد و نام آن را «کسب» نهاده‌اند، یعنی فعل انسان مخلوق خدا و کسب انسان است<ref> الملل و النحل، ج۱، ص۹۷؛ شرح المواقف، ج۸، ص۱۴۶؛ شرح المقاصد، ج۴، ص۲۲۵-۲۲۶.</ref>.

توحید افعالی استناد [[افعال]] به [[خداوند]]، به معنای نفی [[قانون علیت]] نیست؛ زیرا [[خداوند]] [[اراده]] کرده است که هر کاری از گذر علل و اسباب خود انجام پذیرد هر چند علل و اسباب نیز در تأثیر خویش، مستقل نیستند<ref>الاصول من الکافی‌، ج۱، ص۱۸۳.</ref>. توحید افعالی به معنای سلب [[اراده]] و [[اختیار]] از [[انسان]] نیز نیست. [[خداوند]]، [[انسان]] را مختار آفریده است و [[انسان]] با [[اراده]] خویش و [[یاری]] آنچه [[خداوند]] بدو داده است، منشأ [[افعال]] می‌شود. از [[روایات]] [[امامان معصوم]] {{عم}} بر می‌آید که [[انسان]] نه مجبور است و نه مختار مطلق؛ بلکه در جایگاهی به نام "[[امر بین الامرین]]" قرار دارد<ref>[[فرهنگ شیعه (کتاب)|فرهنگ شیعه]]، ص۲۰۲ ـ ۲۰۳.</ref>. توحید افعالی [[شیعه]]، به معنای این است که [[نظام]] اسباب و مسببات اصالت ندارد. هر اثری در عین اینکه به سبب نزدیک خودش [[قائم]] است، به ذات [[حق]] نیز [[قائم]] است و قائم بودن اثر به این دو در طول یکدیگر است، نه در عرض یکدیگر<ref>مقدمه‌ای بر جهان‌بینی اسلامی، ج۲، ص۴۳ – ۴۰.</ref>. در این راه، [[اشاعره]] به تفریط رفته‌اند و [[مفوضه]] نیز به [[افراط]] کشیده شده‌اند. در [[حقیقت]] [[مفوضه]] عملاً به توحید افعالی [[خدا]] ملتزم نیستند و [[انسان]] را در عمل، مؤثری مستقل می‌‌دانند<ref>[[مسلم محمدی|محمدی، مسلم]]، [[فرهنگ اصطلاحات علم کلام (کتاب)|فرهنگ اصطلاحات علم کلام]]، ص۸۲-۸۳.</ref>.

== [[دلایل]] توحید افعالی ==

== مظاهر توحید افعالی ==

یکی از مظاهر توحید افعالی، توحید در مالکیت است، در [[مالکیت]] [[حقیقی]]، وجود مملوک، وابسته به وجود مالک است . از آنجا که وجود [[عالم ممکنات]] به وجود [[خدای متعال]] وابسته است، مملوک او بوده و [[خدا]] مالک [[حقیقی]] و بالذات آن است و [[مالکیت]] [[انسان]] بر اعضای وجودیش تابع [[مالکیت خدا]] نسبت به آنهاست<ref>سوره یونس، آیه ۳۱.</ref>. هیچ موجودی مالک بالذات و مستقل سود و زیان خود نبوده و نخواهد بود. از آنجا که یکی از انگیزه‌های [[پرستش]] معبودان غیر خدا، [[جلب منفعت]] یا [[دفع ضرر]] و زیان بوده است در [[آیات قرآن]] بر اینکه غیر خدا مالک هیچ‌گونه ضرر و زیانی نیست، تأکید شده است<ref>سوره مائده، آیه ۱۷؛ سوره مائده، آیه ۷۶؛ سوره طه، آیه ۸۹؛ سوره رعد، آیه ۱۶؛  سوره اسراء، آیه ۵۶؛ سوره فرقان، آیه ۳؛ سوره عنکبوت، آیه ۱۷؛ سوره سبأ، آیه ۲۲؛ سوره فاطر، آیه ۱۳.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[توحید افعالی - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «توحید افعالی»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۳ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ج۳]]، ص۵۹.</ref>

از دیگر مظاهر توحید افعالی، توحید ربوبی است. [[حقیقت]] [[ربوبیت]] و [[تدبیر]] عالم، تنظیم اسباب و مسببات به گونه‌ای است که موجودات در یکدیگر تأثیر می‌کنند و در نتیجه هر موجودی به کمال مناسب و [[هدف]] مطلوب خود می‌رسد و این در حقیقت [[آفریدن]] هدفمند و نظام‌مند است، یعنی در عالم [[تکوین]]، تدبیر، مستلزم [[خالقیت]] است<ref>ربانی گلپایگانی، علی، محاضرات، ص۶۸.</ref>. در باب [[ربوبیت]] از [[نظم]] و [[هماهنگی]] [[حاکم]] بر [[جهان]] نیز می‌توان بر [[یگانگی]] مدیر جهان [[استدلال]] کرد و این یکی از تقریرهای [[برهان تمانع]] است<ref>ر.ک: دانشنامه کلام اسلامی، ج۲، مدخل برهان تمانع.</ref>. در [[آیات قرآن کریم]] [[ربوبیت الهی]] به [[خالقیت]] [[خداوند]] تعلیل شده است<ref>سوره یونس، آیه ۳؛ سوره بقره، آیه ۲۱.</ref>.

یکی از مظاهر توحید افعالی، توحید در ولایت است. «ولی» یکی از [[اسمای حسنای الهی]] است. [[ولایت]] دارای معانی یا کاربردهای متعدد است، آنچه در اینجا مقصود است، داشتن [[حق سرپرستی]] و [[تدبیر امور]] است. ولایت یا تکوینی است یا [[تشریعی]]. [[ولایت تکوینی]] مربوط به [[نظام تکوینی]] عالم است و [[ولایت تشریعی]] مربوط به نظام تشریعی است که به [[انسان]] و موجودات همانند او اختصاص دارد و به حوزه بایدها و نبایدهای [[اخلاقی]]، [[حقوقی]] و [[عبادی]] باز می‌گردد. ولایت تکوینی و تشریعی به صورت بالذات به [[خدای سبحان]] اختصاص دارد؛ زیرا او [[خالق]] و مالک انسان و جهان است.

توحید در شفاعت و مغفرت از دیگر اقسام توحید افعالی است. از آنجا که [[مشرکان]] در این باره به شرک گراییده بودند، قرآن کریم بر اختصاص [[شفاعت]] و مغفرت به خدا تأکید کرده است<ref>سوره انعام، آیه ۵۱،  سوره آل عمران، آیه ۱۳۵.</ref> و به [[پیامبران]] و [[اولیای الهی]] از جانب [[خداوند متعال]] [[حق]] [[شفاعت]] و حق [[استغفار]] برای دیگران اعطا شده است<ref>سوره طه، آیه ۱۰۹؛ سوره نساء، آیه ۶۴.</ref>. یکی از مسایل دیرینه در باب توحید افعالی، مسأله [[شرور]] است که عده‌ای را به دوگانه‌گرایی در [[آفریدگار]] و مدیر [[جهان]] سوق داده است. [[متکلمان]] و [[فلاسفه]] [[اسلامی]] به گونه‌های مختلف به آن پاسخ داده‌اند<ref>ر.ک: مدخل ثنویت و شرور.</ref>.<ref>[[علی ربانی گلپایگانی|ربانی گلپایگانی، علی]]، [[توحید افعالی - ربانی گلپایگانی (مقاله)|مقاله «توحید افعالی»]]، [[دانشنامه کلام اسلامی ج۳ (کتاب)|دانشنامه کلام اسلامی، ج۳]]، ص۶۱.</ref>