محمد بن ابی‌بکر در تاریخ اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

| مداخل مرتبط = [[محمد بن ابی‌بکر در تراجم و رجال]] - [[محمد بن ابی‌بکر در معارف و سیره علوی]] - [[محمد بن ابی‌بکر در نهج البلاغه]] - [[محمد بن ابی‌بکر در تاریخ اسلامی]]

از [[امام]] [[موسی کاظم]] {{ع}} [[نقل]] شده که در [[روز قیامت]] منادی ندا می‌کند: کجایند [[حواریون]] [[علی بن ابی طالب]]، [[وصی]] [[محمد بن عبدالله]]؟ پس [[عمرو بن حمق خزاعی]]، [[محمد بن ابی‌بکر]] و... بر‌می‌خیزند <ref>رجال الکشی، کشی، ص۹.</ref> و نیز [[امام رضا]] {{ع}} می‌فرماید: «[[امیرالمؤمنین علی]] {{ع}} پیوسته می‌فرمود: "محمدها (محامده) نمی‌پسندند که [[خداوند]] [[معصیت]] شود»<ref>{{متن حدیث| إِنَّ اَلْمَحَامِدَةَ تَأْبَى أَنْ يُعْصَى اَللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ }}</ref>. [[راوی]] می‌گوید: از امام {{ع}} پرسیدم که محامده چه کسانی هستند؟ حضرت فرمودند: "[[محمد بن جعفر]]، محمد بن ابی‌بکر، [[محمد بن ابی حذیفه]] و [[محمد بن امیرالمؤمنین]] ([[محمد بن حنفیه]])<ref>رجال الکشی، کشی شرح حال محمد حنفیه شماره ۲۰.</ref> و نیز نقل شده که محمد بن ابی‌بکر دارای [[عبادت]] ویژه و [[اجتهاد]] بود<ref>بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۴۲، ص۱۶۳.</ref>.

مادرش، [[اسماء بنت عمیس خثعمیه]] ابتدا [[همسر]] [[جعفر طیار]]، [[برادر]] [[امیرمؤمنان]] {{ع}} بود و پس از آنکه جعفر در [[جنگ موته]] [[شهید]] شد، به [[عقد]] [[ابوبکر بن ابی قحافه]] درآمد و از او به محمد باردار شد. هنگامی که [[ابوبکر]] به سفری رفته بود، شبی اسماء در [[خواب]] دید که ابوبکر [[خضاب]] بسته و [[لباس]] سفید پوشیده است. پس نزد [[عایشه]]، [[دختر ابوبکر]] آمد و خواب خود را برای او تعریف کرد، عایشه گریان شد و گفت: "اگر خوابت درست باشد، ابوبکر کشته شده است، چرا که خضاب نشانه [[خون]] است و لباس سفید هم نشانه [[کفن]] اوست". در این هنگام [[پیامبر]] {{صل}} وارد [[خانه]] شد و عایشه را گریان دید، از او پرسید: چرا [[گریه]] می‌کنی؟ عایشه خواب اسماء را شرح داد، پیامبر {{صل}} فرمود: "تعبیرش این نیست که تو [[تصور]] کرده‌ای، بلکه ابوبکر از [[سفر]] می‌آید و اسماء از او باردار می‌شود و پسری به [[دنیا]] می‌آورد، نام او را محمد بگذارید" و همان‌طور شد که [[رسول خدا]] {{صل}} فرموده بود<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲، ص۵۱؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۳۳، ص۵۶۲.</ref>.

بعضی [[نقل]] کرده‌اند که وقتی محمد را به خاطر [[دوستی]] [[علی]] {{ع}} ملامت می‌کردند، محمد در پاسخ، این اشعار را سرود:

با توجه به [[تاریخ]] [[مرگ]] [[ابوبکر]] و [[تولد]] محمد، چنین مطلبی در آن سن بعید به نظر می‌رسد، چنان‌که مرحوم دامغانی می‌نویسد: «ولی این مطلب نمی‌تواند صحت داشته باشد، زیرا محمد هنگام مرگ پدر سه سال بیشتر نداشته است، پس چگونه ممکن است پدری فرزندش را در این سنین از یک چنین موضوعی منع کند و فرزند سه ساله آن چنان پاسخ دهد. لکن از برخی از تواریخ نقل شده که محمد این اشعار را در کنار [[قبر]] پدر سروده است»<ref>پیغمبر {{صل}} و یاران. (شرح حال محمد بن ابوبکر)</ref>.<ref>[[حسین شهسواری|شهسواری، حسین]]، [[محمد بن ابی‌بکر (مقاله)|مقاله «محمد بن ابی‌بکر»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۵۷۷-۵۷۸.</ref>

عثمان پذیرفت و [[فرمان]] [[حکومت مصر]] را برای محمد نوشت؛ [[محمد بن ابی‌بکر]] به همراه [[مصریان]] و جمعی از بزرگان [[مهاجر]] و [[انصار]] که برای بازرسی و داوری میان [[عبدالله بن ابی‌سرح]] و شاکیان [[مصری]] انتخاب شده بودند، به سوی [[مصر]] حرکت کرد<ref>عقد الفرید، ابن عبد ربه، ج۴، ص۲۸۸؛ الامامة و السیاسه، ابن قتیبه دینوری، ج۱، ص۶۶ - ۶۵.</ref>.<ref>[[حسین شهسواری|شهسواری، حسین]]، [[محمد بن ابی‌بکر (مقاله)|مقاله «محمد بن ابی‌بکر»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۵۷۹-۵۸۰.</ref>

امام علی {{ع}} چون دید [[فتنه]] و [[شورشی]] برپا شده و اوضاع [[جامعه]] بسیار ملتهب است و حوادث ناخوشایندی در حال رخ دادن داد است، به سراغ [[طلحه]] و [[زبیر]] و سعد و [[عمار]] و بعضی دیگر از [[یاران پیامبر]] که همه [[اهل بدر]] بودند، فرستاد و به اتفاق نزد عثمان رفتند؛ [[غلام]] و شتر و [[نامه]] را نیز با خود بردند.

[[ابن عبدالبر]] و [[ابن قتیبه]] در ادامه می‌نویسند: این جمعیت با [[خشم]] فراوان از نزد عثمان خارج شدند؛ ایشان [[یقین]] داشتند که [[عثمان]] از [[نامه]] اطلاع ندارد ولی گفتند: عثمان را تبرئه نمی‌کنیم مگر آنکه [[مروان]] را به ما بسپارد تا [[تحقیق]] کنیم چگونه [[فرمان]] داده است که جمعی از [[صحابه رسول خدا]] را بکشند با آنکه گناهی مرتکب نشده‌اند. پس از تحقیق اگر عثمان نویسنده نامه بود او را [[عزل]] می‌کنیم و اگر مروان نوشته بود، آن‌گاه خواهیم اندیشید که چه باید کرد. بالاخره [عثمان] نه مروان را تحویل داد و نه [[[مردم]] از او] پاسخ مثبتی شنیدند. [[ظواهر]] [[امر]] حاکی از آن بود که به [[راستی]] عثمان از نامه و ماجرای پیرامون آن [[آگاه]] نبود و این کار را اطرافیان او همانند [[مروان حکم]] که داماد وی بود و پس از "[[حمران بن ابان]]" مُهر [[خلیفه]] نزد او نگهداری می‌شد، انجام داده‌اند. قرائن و شواهد نیز نشان می‌داد که نامه به خط یا [[دستور]] مروان نوشته شده است. از این رو [[مصریان]] [[اصرار]] داشتند که عثمان، مروان را [[تسلیم]] آنان کند ولی او چنین نکرد و در مقابل خواسته آنها [[مقاومت]] کرد، از این رو حلقه محاصره از طرف [[انقلابیون]] تنگ‌تر شد و از ورود آب به آنجا جلوگیری کردند<ref>فروغ ولایت، سبحانی، ص۳۳۳-۳۳۴.</ref>.<ref>[[حسین شهسواری|شهسواری، حسین]]، [[محمد بن ابی‌بکر (مقاله)|مقاله «محمد بن ابی‌بکر»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۵۸۳-۵۸۵.</ref>

[[شیخ مفید]] به [[نقل]] از [[محمد بن حنفیه]] آورده است: من در [[جنگ جمل]] [[پرچمدار]] بودم و [[قبیله]] بنی ضبّه بیشترین کشته را داده بود. چون مردم از میدان گریختند، علی و [[عمّار بن یاسر]] و [[محمد بن ابی‌بکر]] که با آن حضرت همراه بودند، پیش آمدند تا به هودجی (که [[عائشه]] در آن بود) رسیدند و از بسیاری تیری که به آن خورده بود چون خار پشتی می‌نمود. حضرت با عصائی که به دست داشت بر آن هودج زد و فرمود: حمیراء! بگو ببینم همان طور که ابن عفان را به کشتن دادی، می‌خواستی مرا هم به کشتن دهی؟! این [[دستور خدا]] بود یا سفارش [[پیامبر]]؟" عایشه پاسخ داد: "حال که غالب [[آمدی]] گذشت کن". حضرت به برادرش محمد بن ابی‌بکر فرمود: "بنگر ببین زخمی برداشته؟" او نگاه کرد، دید سالم است و تنها تیری گوشه‌ای از لباسش را دریده و خراش ناچیزی برداشته که قابل توجه نیست. گفت: "یا [[امیرالمؤمنین]]، از ضربه [[سلاح]] سالم مانده، فقط تیر مقداری از پیراهنش را دریده است". حضرت فرمود: "او را بردار و به [[خانه]] [[فرزندان]] "خلف خزاعی" (عبدالله و عثمان) انتقال بده". سپس به جارچی فرمود تا صدا زند: زخمیان را رها کنید و آنان را نکشید، و فراریان را دنبال نکنید، و هر کس به خانه خود [[پناه]] بُرد و در به روی خود بست، در [[امان]] خواهد بود<ref>الامالی (ترجمه: استاد ولی) مجلس، ص۳، ح۸.</ref>.

بیش از یک ماه از ورود [[محمد بن ابی‌بکر]] به [[مصر]] نگذشته بود که او پیکی به سوی افرادی که خود را از [[بیعت با امام]] کنار کشیده، از [[یاری]] [[فرماندار]] قبلی ([[قیس بن سعد بن عباده]]) خودداری کرده بودند و او نیز با ایشان به [[ملاطفت]] [[رفتار]] می‌کرد، فرستاد و از آنها خواست یا [[مطیع]] او شوند و یا از آنجا خارج شوند؛ ایشان مهلت خواستند. پس از آنکه ماجرای [[صفین]] به [[حکمیت]] کشید و [[سرنوشت]] [[جنگ]] به سود [[امام]] رقم نخورد، این افراد [[بی‌باک]] شده، قاصدان محمد را کشتند، به هواداران معاویه پیوسته، با آنها [[بیعت]] کردند و با محمد بن ابی‌بکر وارد جنگ شدند و سرانجام مصر در آستانه [[سقوط]] قرار گرفت. وقتی امیرالمؤمنین علی {{ع}} از این موضوع خبردار شد، فرمود: "مصر را دو نفر می‌توانند سامان دهند، یکی قیس بن سعد بن عباده و دیگری مالک اشتر". مالک اشتر برای سامان دادن [[الجزیره]] به آنجا رفته بود، پس حضرت نامه‌ای به او نوشت و اوضاع مصر را به او اطلاع داد و او را به عنوان [[حاکم]] به مصر فرستاد<ref>بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۳۳، ص۵۵۱-۵۵۲.</ref>.

پس از [[منصوب]] شدن محمد به حکومت مصر، [[معاویه]] برای [[فریب]] وی از طریق نامه‌نگاری وارد شد<ref>انساب الاشراف، بلاذری، ج۲، ص۴۰۶ - ۳۹۳.</ref> و پس از آنکه نامه‌های زیادی رد و بدل گردید و معاویه از [[فریفتن]] محمد [[مأیوس]] شد، [[تصمیم]] گرفت با او بجنگد. پس [[عمروعاص]] را با لشکری به سوی [[مصر]] گسیل داشت. محمد در میان مردم [[سخنرانی]] و آنها را [[دعوت]] به [[مبارزه]] کرد و "[[کنانة بن بشر]]" را با دو هزار نفر به استقبال [[عمرو]] فرستاد. [[کنانه]] مردانه با [[لشکر]] [[شام]] می‌جنگید؛ عمروعاص دسته دسته افراد را به جنگ کنانه می‌فرستاد ولی آنها با حمله شدید او روبه‌رو می‌شدند و به [[اجبار]] فرار را بر قرار ترجیح می‌دادند.

عمرو عاص که چنین دید، [[معاویه بن حدیج]] را که در نزدیکی مصر بود، به کمک ‌طلبید و او با لشکری انبوه از [[قبیله]] خود به کمک عمرو آمد. [[کنانه]] با [[معاویه]] جنگید ولی چون تعداد [[دشمن]] زیاد بود از مرکب پیاده شد و [[لشکریان]] [[مصر]] نیز به [[پیروی]] از او از مرکب‌ها پیاده شدند. پس [[جنگ]] بزرگی کردند تا آنکه کنانه [[شهید]] شد.

با [[شهادت]] کنانه [[مصریان]] فرار کردند. پس معاویه بن حدیج به مرکز [[لشکر]] مصر که [[محمد بن ابی‌بکر]] در آنجا بود، حمله کرد. لشکریان [[محمد]] پراکنده شده و او را تنها گذاشتند و او هم که آماده [[مبارزه]] نبود و [[اسلحه]] به همراه نداشت از راهی ناآشنا به خرابه‌ای رسید و در آنجا پنهان شد؛ معاویه در تعقیب محمد برآمد و او را دستگیر کرد، خواست او را بکشد ولی [[عبدالرحمان بن ابی‌بکر]] که در لشکر [[عمرو عاص]] بود گفت: "نمی‌گذارم برادرم را چنین بکشند".

[[محمد بن ابی‌بکر]] در ماه صفر سال ۳۸ هجری و در ۲۹ سالگی [[شهید]] شد<ref>الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۳۲۸؛ اسدالغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۲۴؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۳۰۰ - ۲۹۸.</ref>. [[شهادت]] او تمام دوستان امام علی{{ع}} را ناراحت کرد، مخصوصاً در آن حضرت به حدی اثر گذاشت که اثر [[اندوه]] از چهره حضرت آشکار بود. پس از آنکه خبر شهادت محمد به [[امام علی]] {{ع}} رسید به [[سخنرانی]] پرداخت و چنین فرمود: "به ما خبر رسید که [[محمد بن ابی‌بکر]] [[شهید]] شده است، شهادت او را به حساب [[خدا]] می‌گذاریم؛ به خدا قسم، محمد، آن طور که من او را می‌شناسم، کسی بود که به [[مقدرات الهی]] [[خرسند]] بود و همواره برای کسب [[پاداش]] [[پروردگار]] وظیفه‌اش را انجام می‌داد، او روش [[گناهکاران]] را [[دشمن]] و [[صفات]] [[مؤمنان]] را [[دوست]] می‌داشت"<ref>انساب الاشراف، بلاذری، ج۲، ص۴۰۳؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲، ص۵۱.</ref>.

[[علی]] {{ع}} پس از [[مرگ]] محمد مکرر در سخنرانی‌هایش موضوع [[شهادت]] او را مطرح می‌ساخت و این [[مصیبت]] را به [[فرمانداران]] خود می‌نوشت و به آنها گزارش می‌داد، از جمله نامه‌ای به [[عبدالله بن عباس]]، [[حاکم بصره]] نوشت و شهادت محمد را به او خبر داد. [[ابن عباس]] نیز [[نامه]] تسلیتی برای حضرت فرستاد و چون [[احساس]] کرد که مرگ و مصیبت [[محمد بن ابی‌بکر]] علی {{ع}} را سخت ناراحت کرده خود برای عرض [[تسلیت]] از [[بصره]] به [[کوفه]] آمد و به [[امام]] {{ع}} تسلیت گفت<ref>انساب الاشراف، بلاذری، ج۲، ص۴۰۵؛ نهج البلاغه (ترجمه: دشتی): خطبة ۳۵؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲، ص۵۳ - ۵۱؛ بحارالانوار، علامه مجلسی، ج۳۳، ص۵۶۴؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۳۰۴.</ref>.

چون عایشه از شهادت برادر خود [[آگاه]] شد، بسیار [[بی‌تابی]] و [[بی‌قراری]] کرد و در [[تعقیب نمازها]] [[معاویة بن ابی‌سفیان]]، [[عمروعاص]] و [[معاویه بن حدیج]] را [[لعنت]] می‌کرد؛ او [[همسر]] و [[فرزندان]] محمد را نزد خود برد و از آنان نگهداری می‌کرد که از جمله آنها قاسم پسر محمد بود<ref>شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، ج۲، ص۵۱؛ موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۳۰۱.</ref>.

در [[تاریخ]] برای محمد بن ابی‌بکر سه فرزند به نام‌های «ابوطاهر»<ref>الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۲، ص۶۰۴.</ref>، «قاسم»<ref>الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۳، ص۹۶۸ و ۱۲۶۶؛ اسدالغابه، ابن اثیر، ج۴، ص۳۲۴ و ج۶، ص۱۹۲. وقتی عایشه از دفن امام حسن {{ع}} کنار مرقد مطهر رسول خدا {{صل}} جلوگیری کرد، قاسم که پسر برادر عایشه بود، پیشش آمد و خطاب به عایشه گفت: عمه جان، هنوز ماجرای جمل و جنگی که تو باعث آن بودی از ذهن مردم پاک نشده و ما را به خاطر آن سرزنش می‌کنند؛ آیا می‌خواهی ننگ دیگری بر پرونده این خاندان بیفزایی و ماجرای جدیدی در ذهن مردم نقش ببندد و ما را به خاطر استر سواری تو سرزنش کنند؟ (موسوعة التاریخ الاسلامی، یوسفی غروی، ج۵، ص۵۷۶).</ref> و «عبدالله»<ref> الاستیعاب، ابن عبدالبر، ج۴، ص۱۸۸۵.</ref> نام برده شده است.

[[ابن حجر]] می‌نویسد: وی از فقهای سبعه در [[مدینه]] به شمار می‌رفته و در سال ۱۰۶ هجری قمری از [[دنیا]] رفته است<ref>الاصابه، ج۱، ص۵۷ و ج۳، ص۳۰۶.</ref>.<ref>[[حسین شهسواری|شهسواری، حسین]]، [[محمد بن ابی‌بکر (مقاله)|مقاله «محمد بن ابی‌بکر»]]، [[دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم ج۲ (کتاب)|دایرة المعارف صحابه پیامبر اعظم]]، ج۲، ص:۵۹۵.</ref>

[[بندگان خدا]]! از مرگ گریزی نیست، بنابراین پیش از آمدنش در [[فکر]] آن باشید و از آن بهراسید و ساز و برگ آن را فراهم کنید که شما در دسترس شکار مرگ هستید؛ اگر بمانید شما را می‌گیرد و اگر بگریزید به شما می‌رسد، و مرگ از سایه شما به شما نزدیک‌تر و همراه‌تر است. مرگ با زلف شما گره خورده (کنایه از نزدیکی) و [[دنیا]] از پشت پای شما پیچیده می‌شود (و لحظه به لحظه از عمرتان می‌کاهد)؛ پس در هنگامی که نفستان شما را به سوی [[شهوات]] می‌کشاند، بسیار [[یاد مرگ]] کنید، و مرگ برای اندرزگوئی کافی است. و [[رسول خدا]] {{صل}} فراوان [[یاران]] خود را به [[یادآوری]] مرگ سفارش می‌کرد و می‌فرمود: " بسیار یاد مرگ کنید که مرگ شکننده لذّت‌ها و فاصله‌ای میان شما و [[شهوت‌ها]] است. "

شهادت [[کنانه بن بشر]]، [[جرأت]] ارتش شام را افزون کرد و [[تصمیم]] گرفتند در یک [[حمله]] همگانی به سوی اردوگاه [[محمد بن ابی‌بکر]] [[یورش]] برند. وقتی به اردوگاه او رسیدند، [[یاران]] او را متفرق یافتند و او نیز سرگردان بود تا سرانجام به ویرانه‌ای [[پناه]] برد. «[[معاویة بن حدیج]]» از جایگاه محمد [[آگاه]] شد و او را در خرابه دستگیر کرد و از آنجا بیرون آورد و به مرکز سپاه [[عمرو]] برد. فرزند حدیج سخنان [[زشتی]] را نثار محمد کرد و در پایان گفت: من [[جسد]] تو را در شکم این الاغ مرده قرار می‌دهم و با [[آتش]] می‌سوزانم. محمد در پاسخ گفت: شما [[دشمنان خدا]] کراراً با [[اولیای خدا]] چنین معامله‌ای کرده‌اید، من امیدوارم که [[خدا]] این آتش را برای من همچون آتش [[ابراهیم]]، سرد و [[سلامت]] قرار دهد و آن را وبالی بر تو و دوستانت بسازد و [[خدا]] تو و پیشوایت [[معاویة بن ابی‌سفیان]] و [[عمروعاص]] را به آتشی بسوزاند که هرگاه بخواهد خاموش شود، شعله‌ورتر گردد.

 

پس از آن، حضرت خطبه‌ای خواند و فرمود: ای [[مردم]] بدانید که خطه [[مصر]] به دست [[فاجران]] و [[ستمگران]] [[سقوط]] کرد، همان فاجرانی که [[راه خدا]] را بستند و [[اسلام]] را به [[کژی]] و [[کاستی]] کشاندند. ای مردم، بدانید که محمد بن ابی‌بکر، [[شهید]] شد - خدایش [[رحمت]] کند -[[پاداش]] این [[مصیبت]] را از خدا می‌جوییم. به خدا [[سوگند]] - تا آنجا که من می‌دانم - وی از صالحانی بود که مرگ را با آغوش باز می‌پذیرند و برای [[رستاخیز]] و [[پاداش الهی]] راه [[اطاعت]] می‌گیرند. از قیافه فاجران، [[نفرت]] می‌کنند و از سیمای [[مؤمنان]] با مسرت و [[خوشرویی]]، استقبال می‌نمایند.

پنجاه و چند [[روز]] است که شما را به یاری [[مصر]] فراخوانده‌ام و شما مانند شتران [[بیمار]]، ناله سردادید و همانند آهن به [[زمین]] چسبیدید که گویا نه خواهان جهادید و نه جویای [[اجر]] و [[پاداش]]. و بعد از پنجاه و چند روز، سپاهی اندک و بی‌آرایش، [[دعوت]] مرا [[اجابت]] کرد با حالی نزار که گویا به کام [[مرگ]] می‌رود، اف بر شما باد»<ref>{{متن حدیث|أَلَا وَ إِنَّ مِصْرَ قَدِ افْتَتَحَهَا الْفَجَرَةُ أَوْلِيَاءُ الْجَوْرِ وَ الظُّلْمِ الَّذِينَ صَدُّوا عَنْ سَبِيلِ اللَّهِ وَ بَغَوُا الْإِسْلَامَ عِوَجاً أَلَا وَ إِنَّ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ قَدِ اسْتُشْهِدَ رَحِمَهُ اللَّهُ فَعِنْدَ اللَّهِ نَحْتَسِبُهُ أَمَا وَ اللَّهِ لَقَدْ كَانَ...}}؛تاریخ طبری، ج۵، ص۱۰۸؛ ثقفی، الغارات، ص۲۹۶.</ref>.

[[امیرمؤمنان]] {{ع}} در پاسخ او فرمود: «آیا می‌گویید که [[نصرت]] و پیروزی را با [[جور]] و [[ستمگری]] بجویم؟ به [[خدا]] [[سوگند]] که تا شب و روز می‌چرخد و [[ستاره]] در [[آسمان]] می‌درخشد دست به چنین کاری نخواهم زد. به خدا سوگند، اگر این مال از خود من بود همگان را یکسان بهره‌مند می‌نمودم، تا چه رسد که مال از خود آنان است»<ref>{{متن حدیث|أَ تَأْمُرُونِّي أَنْ أَطْلُبَ النَّصْرَ بِالْجَوْرِ فِيمَنْ وُلِّيتُ عَلَيْهِ وَ اللَّهِ لَا أَطُورُ بِهِ مَا سَمَرَ سَمِيرٌ...}}؛نهج البلاغه، خطبه ۱۲۶.</ref>.

آن حضرت، لحظاتی ساکت ماند و سپس فرمود: «این را بدانید که [[بخشش]] [[اموال]] به صورت ناحق در ردیف [[تبذیر]] و [[اسراف]] است، این گونه [[بخشش]] [[آدمی]] را در [[دنیا]] ارجمند می‌سازد و در [[آخرت]]، قدر و [[منزلت]] او را می‌کاهد. اگر کسی [[مال]] خود را به ناحق ببخشد و یا به نا اهلان تقدیم کند، [[خداوند]] از [[شکرگزاری]] [[مردم]]، محرومش می‌سازد و [[محبت]] آنان را به سوی دیگران جلب می‌کند که برای او جز [[تملق]] و [[چاپلوسی]]، ثمری برجا نماند و اگر روزی به [[یاری]] آنان نیازمند شود، همان‌ها بدترین [[دوستان]] و خسیس‌ترین [[یاران]] او خواهند بود».<ref>{{متن حدیث|أَلَا وَ إِنَّ إِعْطَاءَ الْمَالِ فِي غَيْرِ حَقِّهِ تَبْذِيرٌ وَ إِسْرَافٌ وَ هُوَ يَرْفَعُ صَاحِبَهُ فِي الدُّنْيَا وَ يَضَعُهُ فِي الآْخِرَةِ...}}؛</ref>

[[امام علی]] {{ع}} در نامه‌ای به [[ابن عباس]]، جریان [[سقوط مصر]] را این‌گونه شرح می‌دهد: «[[مصر]] به دست [[دشمن]]، گشوده شد و [[محمد بن ابی‌بکر]] - که خدایش [[رحمت]] کند- به [[شهادت]] رسید. من این [[مصیبت]] را به حساب [[خدا]] می‌گذارم و [[پاداش]] آن را از او مسألت دارم؛ مصیبت [[فرزندی]] [[مهربان]] و [[کارگزاری]] پر تلاش، شمشیری برنده و قدرتی بازدارنده. من مردم را به پیوستن به او [[تشویق]] کردم و به آنان [[فرمان]] دادم که پیش از هر رویدادی به فریاد او برسند، من همگان را آشکار و پنهان، برای حرکت به سوی او [[دعوت]] کردم گروهی با [[اکراه]]، [[آمادگی]] خود را اعلام داشتند و گروهی دیگر، خود را به [[بیماری]] زدند و گروه سوم دست از پاری او برداشتند. از خدا در خواست می‌کنم که هر چه زودتر مرا از دست این مردم، [[نجات]] بخشد»<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَإِنَّ مِصْرَ قَدِ افْتُتِحَتْ وَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ رَحِمَهُ اللَّهُ قَدِ اسْتُشْهِدَ فَعِنْدَ اللَّهِ نَحْتَسِبُهُ وَلَداً نَاصِحاً وَ عَامِلًا كَادِحاً... أَسْأَلُ اللَّهَ تَعَالَى أَنْ يَجْعَلَ لِي مِنْهُمْ فَرَجاً عَاجِلًا...}}؛ نهج البلاغه، نامه ۳۵.</ref>.<ref>[[سید اصغر ناظم‌زاده|ناظم‌زاده، سید اصغر]]، [[تجلی امامت (کتاب)|تجلی امامت]] ص ۴۹۹.</ref>

محمد بن ابی بکر در سال [[حجة الوداع]] (دهم [[هجری]]) در [[ذوالحلیفه]]<ref>متقی هندی، کنز العمال، ج۵، ص۲۷۶-۲۷۸.</ref> یا در «[[بیداء]]» چهار [[روز]] مانده از [[ذی قعده]] متولد شد<ref>نوری، مستدرک الوسائل، ج۹، ص۱۹۰. بیداء صحرای بعد از ذوالحلیفه است که در یک میلی آن می‌باشد. (مجمع البحرین، واژه بیداء).</ref> و در [[زمان]] [[خلافت علی]]{{ع}} در سال ۳۸ هجری در مصر به [[شهادت]] رسید. مادر او [[اسماء دختر عمیس]] [[همسر]] جعفر فرزند [[ابو طالب]] بود<ref>قمی، سفینة البحار، ج۱، ص۳۱۲؛ رجال طوسی، ص۳۰؛ ابن اثیر، اسد الغابه، ج۵، ص۱۰۲.</ref>. اسماء بعد از [[ابوبکر]] با علی [[ازدواج]] کرد و محمد در [[خانه علی]] بزرگ شد و تحت [[تربیت]] آن حضرت قرار گرفت. آنقدر محمد در [[عبادت]] تلاش می‌کرد که او را از [[عبادت کنندگان]] [[قریش]] دانسته‌اند و او جد [[مادری]] [[امام صادق]]{{ع}} بود. [[ام فروه]] مادر [[امام ششم]] دختر [[قاسم بن محمد بن ابی بکر]] بود<ref>بحار الأنوار، ج۴۲، ص۱۶۱؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۵۴؛ ابن قتیبه، المعارف، ص۱۷۵.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 205 - 206.</ref>

[[قاضی]] نعمان [[مصری]] از کتاب [[عبیدالله بن ابی رافع]] اسامی شرکت کنندگان در [[جنگ‌های علی]]{{ع}} را ذکر کرده است و بعد از ذکر همراهان حضرت از [[بنی هاشم]] و [[بنی مطلب]] به ذکر اسامی بقیه قریش می‌پردازد و می‌نویسد: [[محمد بن ابی حذیفه]] از [[بنی عبد شمس بن عبد مناف]]، [[هاشم بن عتبه]] و [[عبدالله بن خباب بن ارت]] از [[بنی زهره]]، محمد و عبدالرحمان [[فرزندان]] [[ابوبکر]] از [[بنی تیم]]، [[عمار یاسر]] و [[محمد بن عمار]] و دو فرزند [[ام سلمه]] به نام‌های سلمه و محمد از [[بنی مخزوم]]، [[محمد بن حاطب]] از [[بنی جمع]]؛ [[عبدالله بن ابی‌سبره]] از [[بنی عامر بن لوی]] و [[علی بن ابی رافع]] و [[عبیدالله بن ابی رافع]]<ref>قاضی نعمان، شرح الأخبار، ج۲، ص۱۶، ۲۰. ظاهراً عبدالرحمان بن ابی بکر همراه معاویه بوده است.</ref>. [[قاضی]] نعمان [[مصری]]، از [[عمر بن ابی سلمه]]<ref>ر.ک: سیمای کارگزاران، ج۱، شرح حال عمر بن ابی سلمه والی بحرین.</ref> فرزند [[ام سلمه]]، [[کارگزار علی]]{{ع}} بر [[بحرین]] نام نبرده و به نظر می‌رسد که به جای «محمد» «عمر» صحیح باشد؛ زیرا [[ابن اثیر]] برای ام سلمه چهار فرزند به نام‌های: [[سلمه]]، عمر، دره و [[زینب]] ذکر کرده است<ref>ابن اثیر، اسد الغابه، ج۷، ص۳۴۱.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 206 - 207.</ref>

زمانی که [[عبدالله بن سعد بن ابی سرح]] [[کارگزار مصر]] بود، [[اعتراضات]] بر ضد وی آغاز شد. محمد بن ابی بکر و [[محمد بن ابی حذیفه]] از [[رهبران]] اعتراض‌کنندگان بودند. [[نارضایتی مردم]] به اندازه‌ای زیاد شد که گروهی از او به عثمان [[شکایت]] کردند. عثمان نامه‌ای به عبدالله نوشت و او را [[تهدید]] کرد و خواست که روشش را [[اصلاح]] کند. اما عبدالله یکی از شاکیان را آن قدر کتک زد که کشته شد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 207.</ref>

با [[کشته شدن عثمان]] مردم از علی{{ع}} خواستند که خلافت را بپذیرد. [[محمد بن ابی بکر]] در مدینه بود و همراه آن حضرت در [[جنگ جمل]] شرکت داشت و زمانی که شتر [[عایشه]] کشته شد، به دستور علی{{ع}} خود را به هودج وی رسانده، او را [[نجات]] داد<ref>دینوری، أخبار الطوال، ص۱۵۱؛ ابن اعثم، الفتوح، مترجم، ص۴۲۶.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 208 - 210.</ref>

'''[[عهدنامه]] محمد بن ابی بکر:''' «به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]]؛ این عهدی (و [[دستوری]]) است که [[بنده خدا]] [[علی]] [[امیرالمؤمنین]] برای [[محمد بن ابی بکر]] نوشته است، زمانی که او را [[کارگزار مصر]] کرد. او را به [[تقوای الهی]] و [[اطاعت از خدا]] در [[نهان]] و آشکار و [[ترس]] از او در پنهان و حضور [[فرمان]] داد. او را فرمان داد به [[نرمش]] با [[مسلمان]] و [[خشونت]] با [[تبهکار]] و [[عدل]] با [[اهل ذمه]] و [[انصاف]] با ستمدیده و [[سختگیری]] بر [[ستمکار]] و گذشت از [[مردم]] و [[احسان]] به آنها به مقدار توان، و [[خداوند]] [[نیکوکاران]] را [[پاداش]] و بدکاران را [[عذاب]] می‌کند. و او را فرمان داد که مردم را به [[طاعت]] و [[اتحاد]] بخواند؛ زیرا در این کار برای آنان [[عاقبت]] ([[نیک]]) و [[ثواب]] زیادی است که اندازه‌اش را ندانند و کنهش را نشناسند. و فرمان داد به مانند گذشته [[خراج]] و [[مالیات]] را جمع آورد و از آن نکاهد و به آن نیفزاید، سپس آن را بین مستحقان برابر آنچه در گذشته تقسیم می‌کردند قسمت نماید. و فرمان داد که بال [[نرمی]] را پهن نموده (و با نرمش [[رفتار]] کند) و در نشستن و نگاه کردن به آنها [[مساوات]] را در نظر بگیرد، و باید افراد دور و ([[خویشاوندان]]) نزدیک، نزد وی در [[حق]] یکسان باشند. و او را فرمان داد که بین مردم به حق، [[حکم]] و [[قضاوت]] نماید و [[عدالت]] را به پا دارد و از [[هوای نفس]] [[متابعت]] ننماید و در راه خداوند از [[سرزنش]] سرزنش کنندگان نهراسد؛ زیرا خداوند همراه کسانی است که تقوای الهی را پیشه نموده و [[پیروی]] از [[خدا]] و فرمانش را بر [[اطاعت]] دیگران برگزیند، و [[السلام]]<ref>{{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ هَذَا مَا عَهِدَ عَبْدُ اللَّهِ عَلِيٌّ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ حِينَ وَلَّاهُ مِصْرَ أَمَرَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي السِّرِّ وَ الْعَلَانِيَةِ وَ خَوْفِ اللَّهِ فِي الْمَغِيبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ بِاللِّينِ لِلْمُسْلِمِ وَ بِالْغِلْظَةِ عَلَى الْفَاجِرِ وَ بِالْعَدْلِ عَلَى أَهْلِ الذِّمَّةِ وَ بِالْإِنْصَافِ لِلْمَظْلُومِ وَ بِالشِّدَّةِ عَلَى الظَّالِمِ وَ بِالْعَفْوِ عَنِ النَّاسِ وَ بِالْإِحْسَانِ مَا اسْتَطَاعَ وَ اللَّهُ يَجْزِي الْمُحْسِنِينَ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَدْعُوَ مَنْ قِبَلَهُ إِلَى الطَّاعَةِ وَ الْجَمَاعَةِ فَإِنَّ لَهُمْ فِي ذَلِكَ مِنَ الْعَاقِبَةِ وَ عَظِيمِ الْمَثُوبَةِ مَا لَا يَقْدِرُونَ قَدْرَهُ وَ لَا يَعْرِفُونَ كُنْهَهُ وَ أَمَرَهُ أَنْ يَجْبِيَ خَرَاجَ الْأَرْضِ عَلَى مَا كَانَتْ تُجْبَى عَلَيْهِ مِنْ قَبْلُ وَ لَا يَنْتَقِصَ وَ لَا يَبْتَدِعَ ثُمَّ يَقْسِمَهُ بَيْنَ أَهْلِهِ كَمَا كَانُوا يَقْسِمُونَهُ عَلَيْهِ مِنْ قَبْلُ. وَ أَمَرَهُ أَنْ يُلِينَ لَهُمْ جَنَاحَهُ وَ أَنْ يُسَاوِيَ بَيْنَهُمْ فِي مَجْلِسِهِ وَ وَجْهِهِ وَ لْيَكُنِ الْقَرِيبُ وَ الْبَعِيدُ عِنْدَهُ فِي الْحَقِّ سَوَاءً وَ أَمَرَهُ أَنْ يَحْكُمَ بَيْنَ النَّاسِ بِالْحَقِّ وَ أَنْ يَقُومَ بِالْقِسْطِ وَ لَا يَتَّبِعَ الْهَوَى وَ لَا يَخَافَ فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ فَإِنَّ اللَّهَ مَعَ مَنِ اتَّقَاهُ وَ آثَرَ طَاعَتَهُ عَلَى مَا سِوَاهُ وَ السَّلَامُ. وَ كَتَبَهُ عُبَيْدُ اللَّهِ بْنُ أَبِي رَافِعٍ مَوْلَى رَسُولِ اللَّهِ{{صل}} لِغُرَّةِ شَهْرِ رَمَضَانَ سَنَةَ سِتٍّ وَ ثَلَاثِينَ}}؛ ثقفی، الغارات، ج۱، ص۲۲۴؛ و یک جلدی، ص۱۴۱؛ حرانی، تحف العقول، ص۱۷۶؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۴۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۶۵؛ تاریخ طبری، هشت جلدی، ج۳، ص۵۵۶؛ زکی صفوت، جمهرة رسائل العرب، ج۱، ص۵۳۱؛ محمودی نهج السعاده، ج۴، ص۹۹.</ref>؛

این [[نامه]] را عبیدالله فرزند [[ابو رافع]] [[غلام رسول خدا]]{{صل}} در ابتدای [[رمضان]] [[سال]] سی و شش<ref>از تاریخ نامه استفاده می‌شود که محمدبن ابی بکر در ماه رمضان سال سی و شش هجری، به مصر آمده و بعد از ورود وی به مصر، قیس مصر را ترک گفته است و در نتیجه اگر ورود قیس را به مصر در ماه صفر همان سال بدانیم، قیس بن سعد متجاوز از شش ماه کارگزار مصر بوده است.</ref> نوشته است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 210 - 212.</ref>

محمد بن ابی بکر پس از [[اشتغال]] در حوزه [[مأموریت]] خود با مشکلاتی روبه رو شد. ولی [[مشکلات]] وی در آغاز ورود به [[مصر]] مشکل [[سیاسی]] نبود؛ زیرا [[تمرکز قدرت]] در مرکز [[خلافت]] مانع از [[شورش]] [[مخالفان]] در مصر و [[لشکرکشی]] [[معاویه]] به این [[دیار]] بود. مشکلی که محمد بن ابی بکر با آن روبه رو بود، مشکل [[علمی]] و [[فقهی]] بود. آنچه وی فرا گرفته بود، برای [[پاسخ گویی]] به نیازهای فقهی [[جامعه]] مصر کافی نبود و [[اجتماع]] مصر از جمعیتی تشکیل می‌شد که دارای [[عقاید]] مختلف و متفاوت بودند، گروهی [[مسلمان]]، عده‌ای [[یهودی]]، جمعی [[نصرانی]] و مردمی [[خورشید]] پرست و... بودند. از این رو محمد بن ابی بکر با پرسش‌های [[شرعی]] جدیدی روبه رو شد و با [[نوشتن]] [[نامه]] به [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} در صدد دریافت پاسخ صحیح پرسش‌های خود برآمد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 212 - 213.</ref>

[[سؤال‌ها]] از [[حکم شرعی]] مسائل فوق و [[اجرای حدود]] است و مسئله سوم مشکلی بوده که باید [[حاکم اسلامی]] پاسخ‌گوی آن باشد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 213.</ref>

نکته مهم‌تر آنکه حضرت مردمی که غیر [[خدا]] را [[پرستش]] می‌کنند، [[آزاد]] دانسته و آنان را مجبور به [[پذیرش اسلام]] یا دیگر [[ادیان آسمانی]] نمی‌داند. کم‌ترین دلالتی که این [[حدیث]] دارد، نشان می‌دهد [[حاکم اسلامی]] از چنین اختیاری برخوردار است که متناسب با نیاز [[اجتماع]] در مواردی اقلیت‌های غیر مذهبی را آزاد بگذارد و این را در [[نامه]] [[مالک اشتر]] بیان فرموده که افراد یا [[برادر دینی]] تو هستند و یا مانند تو در [[آفرینش]] انسانند.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 214 - 216.</ref>

==[[نامه]] محمد بن ابی بکر به علی{{ع}}==

به [[بنده خدا]] [[امیرالمؤمنین]] از محمد بن ابی بکر؛ [[درود]] بر تو! به [[راستی]] [[سپاس]] گویم در بر تو خدایی را که جز او [[شایسته]] [[پرستش]] نیست. اما بعد، اگر امیرالمؤمنین در نظر گیرد... که نامه‌ای برای ما بنویسد درباره [[فرایض]] و [[واجبات]] و مسائلی که مورد ابتلای امثال من است برای [[قضاوت]] بین [[مردم]] [[خدا]] به امیرالمؤمنین [[ثواب]] بزرگ [[عنایت]] نماید و [[ذخیره]] او را [[نیکو]] دارد<ref>ثقفی، الغارات، ص۱۴۳ و دو جلدی، ج۱، ص۲۲۷؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۴۱؛ محمودی، نهج السعاده. ج۴، ص۱۰۴.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 216 - 217.</ref>

==پاسخ امیرالمؤمنین{{ع}} به نامه محمد بن ابی بکر==

از آنجا که این نامه مشتمل بر دستورهای ارزنده و مفید بود، بعدها از اهمیت خاصی برخوردار شد. محمد بن ابی بکر نیز به آن بسیار توجه داشت و مسائل آن را یاد گرفته و برابر آن عمل و قضاوت می‌کرد و آن را همیشه به همراه خود داشت. پس از [[شهادت]] وی [[عمرو عاص]] تمام مدارک و [[اسناد]] و نامه‌های او را گرفته، برای [[معاویه]] فرستاد. معاویه به این نامه نگاه می‌کرد و از مضامین عالی آن [[تعجب]] می‌نمود.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 217.</ref>

باید توجه داشت که نامه حضرت به [[محمد بن ابی بکر]] مفصل بوده و قسمت عمده آن به صورت متفرق به ما رسیده است و در آن موقعیت زمانی، نامه برای معاویه که از [[دانش]] تهی بوده، راه گشا و کارساز بوده است و در [[تاریخ]] نمونه‌های زیادی ذکر شده که معاویه برای حل معضلات [[علمی]] خود از علی و فرزندانش کمک گرفته است چراکه در آن [[زمان]] مسائل [[فقهی]] و [[شرعی]]، مدون و در دسترس نبوده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 217 - 219.</ref>

بحث [[امامت]] به معنای خاص آن (نزد [[شیعه]]) در نامه نیست، مگر اینکه منظور از امامت [[خلافت]] و [[اطاعت از رهبری]] باشد. دربارۀ امر به معروف و نهی از منکر نیز تنها به آیه‌ای از [[قرآن]]، در [[تحف العقول]] اشاره دارد. و مطالب دیگری که در این جا اشاره شده، در نامه موجود است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 219 - 220.</ref>

[[ابن ابی الحدید]] نامه مفصل را از غارات نقل کرده ولی قسمتی از آنچه مربوط به توصیف نعمت‌های بهشتی است، در این [[کتاب ذکر]] نشده است. [[علامه مجلسی]] نیز در [[بحار الأنوار]]، برابر روشی که دارد تمام آنچه در غارات آمده نقل کرده است و نهج السعاده نقل مفید را برگزیده و دو قسمت دیگر را از غارات به عنوان دو نامه مستقل ذکر کرده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 220 - 221.</ref>

عبارات متن نامه در این کتاب، در هر بخشی برگرفته از اولین منبع مذکور در پاورقی است و در موارد [[اختلاف]] جزئی، از مصادر دیگر نیز استفاده شده است. ذکر منابع مختلف در پاورقی نشانه نقل آن قسمت در منابع است، گر چه از نظر عبارت یکسان نباشند. در مواردی به نسخه بدل‌ها اشاره شده که به نظر رسیده معنی تفاوت پیدا کرده است. همچنین برای استفاده بهتر از سخنان حضرت، مطالب نامه عنوان بندی شده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 221 - 222.</ref>

==متن عهد‌نامه [[محمد بن ابی بکر]]==

به [[نام خداوند]] [[بخشاینده]] [[مهربان]] از [[بنده خدا]] [[علی]] [[امیرالمؤمنین]]{{ع}} به محمد بن ابی بکر و [[مردم مصر]]. [[درود]] بر شما، من همگام با شما خدایی را [[ستایش]] می‌کنم که [[معبود]] به حقی جز او نیست. اما بعد، [[نامه]] تو به من رسید، آن را خواندم و از آنچه سؤال کردی [[آگاه]] شدم و از توجه تو به اموری که برایت لازم است و چیزی که جز آن [[مسلمانان]] را [[اصلاح]] نکند، به شگفت آمدم (و [[خشنود]] شدم). [[تصور]] من این است که آنچه باعث [[راهنمایی]] تو بر این امر شد، [[نیت]] [[نیکو]] و نظر مفید و با [[ارزش]] تو بوده است. دستورالعمل جامعی در باب [[قضاوت]] و [[حکم]] در آنچه درخواست کردی به سوی تو فرستادم. هیچ نیرویی نیست جز نشأت گرفته از [[خدا]]. [[خداوند]] ما را کافی است و او بهترین [[وکیل]] است<ref>{{متن حدیث|بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ مِنْ عَبْدِ اللَّهِ أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ عَلِيِّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ إِلَى مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ وَ أَهْلِ مِصْرَ سَلَامٌ عَلَيْكُمْ (نگاه کن: حرانی، تحف العقول، تحقیق علی اکبر غفاری، ص۱۷۶ و مترجم، ص۱۷۲؛ ثقفی، الغارات، ص۱۴۳) فَإِنِّي أَحْمَدُ إِلَيْكُمُ اللَّهَ الَّذِي لَا إِلَهَ إِلَّا هُوَ (نگاه کن: الغارات) أَمَّا بَعْدُ فَقَدْ وَصَلَ إِلَيَ كِتَابُكَ فَقَرَأْتُهُ وَ فَهِمْتُ مَا سَأَلْتَنِي عَنْهُ وَ أَعْجَبَنِي اهْتِمَامُكَ بِمَا لَا بُدَّ مِنْهُ وَ مَا لَا يُصْلِحُ الْمُسْلِمِينَ غَيْرُهُ وَ ظَنَنْتُ أَنَّ الَّذِي دَلَّكَ عَلَيْهِ نِيَّةٌ صَالِحَةٌ وَ رَأْيٌ غَيْرُ مَدْخُولٍ(نگاه کن: الغارات و تحف العقول.) وَ لَا خَسِيسٍ وَ قَدْ بَعَثْتُ إِلَيْكَ أَبْوَابَ الْأَقْضِيَةِ جَامِعاً لَكَ مَا أَرَدْتَ فِيهَا فِيهَا وَ {{متن قرآن|لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ}} وَ {{متن قرآن|حَسْبُنَا اللَّهُ وَنِعْمَ الْوَكِيلُ}}}}؛ تمام آنچه ذکر شد در الغارات مستقل از عهدنامه ذکر شده که با توجه به آنچه در تحف العقول آمده، آن را در آغاز عهدنامه محمد بن ابی بکر ذکر کردیم. ثقفی، الغارات، دو جلدی، ج۱، ص۲۷۷؛ بحار الأنوار، قدیم، ج۸، ص۵۴۶ و جدید، ج۳۳، ص۵۴۲؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۰۳.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 222 - 223.</ref>

[[تقوای الهی]] را در ایستادن، نشستن، [[نهان]] و آشکارت پیشه ساز؛ و چون در بین [[مردم]] [[قضاوت]] کنی، [[فروتن]] و خوش [[رفتار]] باش و با چهره باز با آنها روبه رو شو و همه را با یک دید و نگاه بنگر تا بزرگان به طرفداری تو، از خود، [[طمع]] نورزند و [[ضعیفان]] و [[ناتوانان]] از [[عدالت]] تو [[نومید]] نگردند. باید از مدعی، [[بینه]] (و [[شاهد]]) بخواهی و بر عهده مدعی علیه (منکر) قسم است. هر کس که با برادرش [[صلح]] کرد، تو صلح او را [[امضا]] کن، مگر صلحی که حلالی را [[حرام]] یا حرامی را [[حلال]] سازد. [[فقها]] و [[راستگویان]] و [[اهل]] [[وفا]] و [[حیا]] و [[ورع]] را همیشه بر [[اهل فجور]] ([[فاسد]]) و [[دروغ]] و [[خیانت]] برگزین و لازم است که [[افراد صالح]] [[نیکوکار]] برادرت باشند و اشخاص نابکار [[حیله]] گر دشمنانت؛ زیرا محبوب‌ترین برادرانم نزد من کسانی هستند که بیشتر به [[یاد خدا]] باشند و سخت‌تر از همه از او ([[خدا]]) بترسند و من امیدوارم که تو از آنان باشی، اگر خدا بخواهد.<ref>{{متن حدیث|أَمَّا بَعْدُ فَعَلَيْكَ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي مَقَامِكَ وَ مَقْعَدِكَ وَ سِرِّكَ وَ عَلَانِيَتِكَ وَ إِذَا قَضَيْتَ بَيْنَ النَّاسِ فَاخْفِضْ لَهُمْ جَنَاحَكَ وَ لَيِّنْ لَهُمْ جَانِبَكَ وَ ابْسُطْ لَهُمْ وَجْهَكَ وَ آسِ بَيْنَهُمْ فِي اللَّحْظِ وَ النَّظْرَةِ حَتَّى لَا يَطْمَعَ الْعُظَمَاءُ فِي حَيْفِكَ لَهُمْ وَ لَا يَيْأَسَ الضُّعَفَاءُ مِنْ عَدْلِكَ عَلَيْهِمْ (نگاه کن: حرانی، تحف العقول، ص۱۷۷؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۸۶؛ نهج البلاغه، نامه ۲۷، با اندک تفاوت در عبارت). وَ أَنْ تَسْأَلَ الْمُدَّعِيَ الْبَيِّنَةَ وَ عَلَى الْمُدَّعَى عَلَيْهِ الْيَمِينُ وَ مَنْ صَالَحَ أَخَاهُ عَلَى صُلْحٍ فَأَجِزْ صُلْحَهُ إِلَّا أَنْ يَكُونَ صُلْحاً يُحَرِّمُ حَلَالًا أَوْ يُحَلِّلُ حَرَاماً وَ آثِرِ الْفُقَهَاءَ وَ أَهْلَ الصِّدْقِ وَ الْوَفَاءِ وَ الْحَيَاءِ وَ الْوَرَعِ عَلَى أَهْلِ الْفُجُورِ وَ الْكَذِبِ وَ الْغَدْرِ وَ لْيَكُنِ الصَّالِحُونَ الْأَبْرَارُ إِخْوَانَكَ وَ الْفَاجِرُونَ الْغَادِرُونَ أَعْدَاءَكَ فَإِنَّ أَحَبَّ إِخْوَانِي إِلَيَّ أَكْثَرُهُمْ لِلَّهِ ذِكْراً وَ أَشَدُّهُمْ مِنْهُ خَوْفاً وَ أَنَا أَرْجُو أَنْ تَكُونَ مِنْهُمْ إِنْ شَاءَ اللَّهُ}}؛ تحف العقول، ص۱۷۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 223 - 224.</ref>

من شما را درباره آنچه از آن بازخواست می‌شوید و از آنچه به سوی آن می‌گرایید، به [[تقوای الهی]] سفارش می‌کنم؛ زیرا [[خداوند]] می‌فرماید: «هر نفسی در گرو چیزی است که کسب کرده است» و می‌فرماید: «و خداوند شما را از خود بر [[حذر]] داشته و بازگشت شما به سوی خداست» و باز می‌فرماید: «پس قسم به پروردگارت از همه آنان سؤال خواهیم کرد از آنچه انجام می‌دادند». ای [[بندگان خدا]] بدانید که خداوند از [[خرد]] و درشت کارهای شما باز پرسی کند و چنانچه [[عذاب]] کند ما ستمکارتریم و اگر ببخشد او [[ارحم الراحمین]] است. ای بندگان خدا نزدیک‌ترین زمانی که [[بنده]] مشمول [[آمرزش]] و [[رحمت]] [[حق تعالی]] می‌شود، هنگامی است که برای [[خدا]] به دستورهایش (خدا) عمل کند و با [[خلوص]] [[توبه]] نماید. تقوای الهی را پیشه کنید؛ زیرا [[تقوا]] به مقداری که خیر و [[نیکی]] گرد می‌آورد، غیر آن، به آن مقدار خیر فراهم نمی‌سازد و به واسطه تقوا به اندازه‌ای از خیر [[دنیا]] و [[آخرت]] دریافت می‌شود که به غیر آن دریافت نمی‌گردد. [[خداوند عزوجل]] می‌فرماید: «و هنگامی که به تقوا پیشگان گفته شد: [[پروردگار]] شما چه چیز نازل فرموده است؟ گفتند: [[خیر]] و نیکی، برای کسانی که [[کار نیک]] انجام دادند، در این [[جهان]] نیکی است و آخرت بهتر است و چه خوب است سرای [[پرهیزگاران]]». ای [[بندگان خدا]] بدانید: [[مؤمن]] کسی است که برای سه جهت عمل می‌کند: یا برای خیر و [[خوشی]] در دنیا، در این صورت [[خدا]] [[پاداش]] عملش را در دنیا می‌دهد. [[خداوند سبحان]] درباره ابراهیم فرمود: «و [[اجر]] و پاداش او را در دنیا دادیم و او در آخرت از [[صالحان]] و [[خوبان]] است»، پس هر کس برای خدا کاری کند [[خداوند]] اجر او را در دنیا و آخرت می‌دهد و امور مهم وی را در هر دو (دنیا و آخرت) کفایت می‌کند و خداوند عزوجل فرموده است: «ای [[بندگان]] من که [[ایمان]] آورده اید، از [[مخالفت]] پروردگارتان بپرهیزید، برای کسانی که در این دنیا نیکی کرده‌اند [[پاداش نیک]] است و [[زمین]] خداوند پهناور است ([[هجرت]] کنید) که [[صابران]] مزد و پاداش خود را بی‌حساب دریافت می‌دارند». پس آنچه خداوند در دنیا به آنها داده، در آخرت به حساب نمی‌آورد. خداوند عزوجل می‌فرماید: «برای کسانی که کار نیک انجام داده‌اند، پاداش نیک و فزون بر آن است». پس خوبی (حسن) تنها [[بهشت]] است و زیاده دنیاست. و یا مؤمن برای خیر آخرت عمل می‌کند<ref>با این که حضرت فرمود مؤمن برای سه چیز عمل می‌کند به حسب ظاهر دو چیز بیشتر ذکر نشده، خیر دنیا و خیر آخرت و ممکن است خیر سومی که مورد نظر حضرت بوده خیر دنیا و آخرت با هم بوده که حضرت امیر{{ع}} آن را در صفات متقین ذکر کرده که هم از نعمت‌های دنیوی استفاده می‌کنند و هم از نعمت‌های الهی در بهشت بهره مند می‌گردند.</ref>؛ از این رو [[خداوند]] - عزوجل - به واسطه هر [[نیکی]] گناهی را از بین می‌برد. خداوند می‌فرماید: «به [[درستی]] که [[نیکی‌ها]] [[بدی‌ها]] را از بین می‌برند این یادی است برای یادآوران» تا این که [[روز قیامت]] برسد. پس [[کارهای نیک]] آنها حساب شده و برای هر یک از آن ده تا هفتصد برابر، [[پاداش]] وجود دارد؛ خداوند - عزوجل - می‌فرماید: «پاداشی است از جانب پروردگارت، بخششی است حساب شده» و فرمود: «پس برایشان [[پاداش]] دو چندان است در مقابل آنچه انجام داده‌اند و آنان در غرفه‌های [[بهشتی]] در [[امنیت]] به سر می‌برند»، پس در این ([[امور خیر]]) [[رغبت]] کنید - خداوند شما را [[رحمت]] کند - و [[مردم]] را بر آن [[تشویق]] نمایید<ref>{{متن حدیث|فَإِنِّي أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ فِيمَا أَنْتُمْ عَنْهُ مَسْئُولُونَ وَ إِلَيْهِ تَصِيرُونَ فَإِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يَقُولُ: {{متن قرآن|كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ}} وَ يَقُولُ {{متن قرآن|وَيُحَذِّرُكُمُ اللَّهُ نَفْسَهُ وَإِلَى اللَّهِ الْمَصِيرُ}} وَ يَقُولُ {{متن قرآن|فَوَرَبِّكَ لَنَسْأَلَنَّهُمْ أَجْمَعِينَ عَمَّا كَانُوا يَعْمَلُونَ}} وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ سَائِلُكُمْ عَنِ الصَّغِيرِ مِنْ عَمَلِكُمْ وَ الْكَبِيرِ فَإِنْ يُعَذِّبْ فَنَحْنُ أَظْلَمُ وَ إِنْ يَعْفُ فَهُوَ أَرْحَمُ الرَّاحِمِينَ. يَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ أَقْرَبَ مَا يَكُونُ الْعَبْدُ إِلَى الْمَغْفِرَةِ وَ الرَّحْمَةِ حِينَ يَعْمَلُ لِلَّهِ بِطَاعَتِهِ وَ يَنْصَحُهُ فِي التَّوْبَةِ عَلَيْكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ فَإِنَّهَا تَجْمَعُ الْخَيْرَ وَ لَا خَيْرَ غَيْرُهَا وَ يُدْرَكُ بِهَا مِنَ الْخَيْرِ مَا لَا يُدْرَكُ بِغَيْرِهَا مِنْ خَيْرِ الدُّنْيَا وَ خَيْرِ الْآخِرَةِ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|وَقِيلَ لِلَّذِينَ اتَّقَوْا مَاذَا أَنْزَلَ رَبُّكُمْ قَالُوا خَيْرًا لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَلَدَارُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ وَلَنِعْمَ دَارُ الْمُتَّقِينَ}} اعْلَمُوا يَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ الْمُؤْمِنَ مَنْ يَعْمَلُ الثَّلَاثَ مِنَ الثَّوَابِ أَمَّا الْخَيْرُ فَإِنَّ اللَّهَ يُثِيبُهُ بِعَمَلِهِ فِي دُنْيَاهُ قَالَ اللَّهُ سُبْحَانَهُ لِإِبْرَاهِيمَ: {{متن قرآن|وَآتَيْنَاهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَإِنَّهُ فِي الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحِينَ}} فَمَنْ عَمِلَ لِلَّهِ تَعَالَى أَعْطَاهُ اللَّهُ أَجْرَهُ فِي الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ وَ كَفَاهُ الْمُهِمَّ فِيهِمَا وَ قَدْ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى {{متن قرآن|يَا عِبَادِ الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا رَبَّكُمْ لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا فِي هَذِهِ الدُّنْيَا حَسَنَةٌ وَأَرْضُ اللَّهِ وَاسِعَةٌ إِنَّمَا يُوَفَّى الصَّابِرُونَ أَجْرَهُمْ بِغَيْرِ حِسَابٍ}} فَمَا أَعْطَاهُمُ اللَّهُ فِي الدُّنْيَا لَمْ يُحَاسِبْهُمْ بِهِ فِي الْآخِرَةِ قَالَ اللَّهُ تَعَالَى: {{متن قرآن|لِلَّذِينَ أَحْسَنُوا الْحُسْنَى وَزِيَادَةٌ}} وَ الْحُسْنَى هِيَ الْجَنَّةُ وَ الزِّيَادَةُ هِيَ الدُّنْيَا. وَ إِنَّ اللَّهَ تَعَالَى يُكَفِّرُ بِكُلِّ حَسَنَةٍ سَيِّئَةً قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ {{متن قرآن|إِنَّ الْحَسَنَاتِ يُذْهِبْنَ السَّيِّئَاتِ ذَلِكَ ذِكْرَى لِلذَّاكِرِينَ}} حَتَّى إِذَا كَانَ يَوْمَ الْقِيَامَةِ حُسِبَتْ لَهُمْ حَسَنَاتُهُمْ ثُمَّ أَعْطَاهُمْ بِكُلِّ وَاحِدَةٍ عَشْرَ أَمْثَالِهَا إِلَى سَبْعِمِائَةِ ضِعْفٍ قَالَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ: {{متن قرآن|جَزَاءً مِنْ رَبِّكَ عَطَاءً حِسَابًا}} وَ قَالَ {{متن قرآن|فَأُولَئِكَ لَهُمْ جَزَاءُ الضِّعْفِ بِمَا عَمِلُوا وَهُمْ فِي الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ}} فَارْغَبُوا فِي هَذَا رَحِمَكُمُ اللَّهُ وَ اعْمَلُوا لَهُ وَ تَحَاضُّوا عَلَيْهِ}}</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 224 - 227.</ref>

ای [[بندگان خدا]] بدانید که [[پرهیزگاران]] [[نیکی]] نزدیک (دنیا) و [[آینده]] (آخرت) را دریافته‌اند. با [[دنیاداران]] در دنیای آنها شریکند، اما دنیا داران در آخرت [[متقین]] [[شریک]] نیستند. [[خداوند]] برای متقین در دنیا آنچه آنان را کفایت و [[بی‌نیاز]] می‌سازد، [[مباح]] کرده است. خداوند می‌فرماید: «بگو [[زینت الهی]] را که خداوند برای [[بندگان]] پدید آورده و [[رزق]] [[پاک]] را چه کسی [[حرام]] کرده است؟ بگو اینها برای کسانی است که [[ایمان]] آورده‌اند در دنیا و مخصوص آنان است در [[روز رستاخیز]]، این گونه شرح دهیم [[آیات]] را برای مردمی که می‌دانند». پرهیزگاران به بهترین وجه در دنیا [[منزل]] گزیدند و بهترین [[خوراک]] را خوردند. با [[اهل]] دنیا در دنیای آنان شریک شدند. خوردند با آنان از خوراک [[پاکی]] که می‌خوردند و نوشیدند از نوشیدنی‌های پاکی که آنها می‌نوشیدند و پوشیدند از [[برترین]] جامه‌هایی که آنان می‌پوشیدند و منزل گزیدند در برترین مکان‌هایی که آنان منزل می‌گزیدند و [[ازدواج]] کردند با بهترین همسرانی که آنان ازدواج می‌کردند و سوار شدند بر بهترین مرکب‌هایی که آنان سوار می‌شدند. آنان از [[لذت]] دنیا همراه با اهل دنیا بهره جستند (با این تفاوت) که در فردای [[قیامت]] از ([[مقربان]]) و همسایه‌های خدایند. از پیشگاه او هر چه بخواهند به آنها داده می‌شود و درخواست آنان را رد ننماید و هیچ بهره لذتی را از آنان کم ننهد، برای چنین نعمت‌هایی است که [[مشتاق]] او ([[خدا]]) است، کسی که [[عقل]] و [[خرد]] دارد و همراه با [[تقوا]] برای خدا عمل می‌کند و هیچ حرکت و نیرویی نیست مگر به [[خواست خداوند]]<ref>شهید محمد باقر صدر، پس از نقل این فراز از نامه حضرت می‌نویسد: این سند مهم تاریخی سرگذشت مردم پرهیزگار، یا شرح حال ایشان نیست. بلکه جهان بینی مردم پارسا و پرهیزگار را نسبت به زندگی و هدف‌هایی را که باید در پی آن باشند نشان می‌دهد. به این جهت می‌خواهد که مفاد نامه به مورد اجرا گذاشته شود و حاکم مصر سیاست خود را بر اساس آن تنظیم نماید. بنابراین درمی‌یابیم که ایجاد رفاه مادی از راه تولید ثروت و بهره برداری بیشتر از طبیعت، هدفی است که جامعه پارسایان، برای رسیدن به آن تلاش نموده و آن را وظیفه خود می‌دانند. (صدر محمد باقر، اقتصادنا، ص۶۱۷؛ مترجم، ج۲، ص۲۶۱).</ref>. ای [[بندگان خدا]] اگر [[تقوا]] را پیشه ساختید و [[حق]] [[پیغمبر]] خود را درباره خاندانش [[حفظ]] نمودید، او را به بهترین وجه پرستیدید و او را به [[برترین]] وجه یاد کردید و به بهترین وجه [[شکر]] گزاردید و شما بهترین حالت [[صبر]] و شکر را برگزیدید و بالاترین [[کوشش]] را به جا آوردید. اگر چه غیر شما ([[مخالفان]]) [[نماز]] طولانی بخوانند و [[روزه]] بیشتری بگیرند و [[صدقه]] بیشتری بدهند؛ زیرا شما از آنان به [[خدا]] (وفادارتر و) پرهیزگارترید و برای «[[ولی امر]]» [از [[خاندان رسول خدا]]{{صل}}] [[خیرخواه]] ترید<ref>{{متن حدیث|وَ اعْلَمُوا يَا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ الْمُتَّقِينَ حَازُوا عَاجِلَ الْخَيْرِ وَ آجِلَهُ شَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ وَ لَمْ يُشَارِكْهُمْ أَهْلُ الدُّنْيَا فِي آخِرَتِهِمْ أَبَاحَهُمُ اللَّهُ مِنَ الدُّنْيَا مَا كَفَاهُمْ وَ بِهِ أَغْنَاهُمْ قَالَ اللَّهُ عَزَّ اسْمُهُ {{متن قرآن|قُلْ مَنْ حَرَّمَ زِينَةَ اللَّهِ الَّتِي أَخْرَجَ لِعِبَادِهِ وَالطَّيِّبَاتِ مِنَ الرِّزْقِ قُلْ هِيَ لِلَّذِينَ آمَنُوا فِي الْحَيَاةِ الدُّنْيَا خَالِصَةً يَوْمَ الْقِيَامَةِ كَذَلِكَ نُفَصِّلُ الْآيَاتِ لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ}}. سَكَنُوا الدُّنْيَا بِأَفْضَلِ مَا سُكِنَتْ وَ أَكَلُوهَا بِأَفْضَلِ مَا أُكِلَتْ شَارَكُوا أَهْلَ الدُّنْيَا فِي دُنْيَاهُمْ فَأَكَلُوا مَعَهُمْ مِنْ طَيِّبَاتِ مَا يَأْكُلُونَ وَ شَرِبُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا يَشْرَبُونَ وَ لَبِسُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا يَلْبَسُونَ وَ سَكَنُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا يَسْكُنُونَ- وَ تَزَوَّجُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا يَتَزَوَّجُونَ وَ رَكِبُوا مِنْ أَفْضَلِ مَا يَرْكَبُونَ أَصَابُوا لَذَّةَ الدُّنْيَا مَعَ أَهْلِ الدُّنْيَا وَ هُمْ غَداً جِيرَانُ اللَّهِ يَتَمَنَّوْنَ عَلَيْهِ فَيُعْطِيهِمْ مَا تَمَنَّوْهُ وَ لَا يَرُدُّ لَهُمْ دَعْوَةً وَ لَا يَنْقُصُ لَهُمْ نَصِيباً مِنَ اللَّذَّةِ فَإِلَى هَذَا يَا عِبَادَ اللَّهِ يَشْتَاقُ إِلَيْهِ مَنْ كَانَ لَهُ عَقْلٌ وَ يَعْمَلُ لَهُ بِتَقْوَى اللَّهِ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ. يَا عِبَادَ اللَّهِ إِنِ اتَّقَيْتُمُ اللَّهَ وَ حَفِظْتُمْ نَبِيَّكُمْ فِي أَهْلِ بَيْتِهِ فَقَدْ عَبَدْتُمُوهُ- بِأَفْضَلِ مَا عُبِدَ وَ ذَكَرْتُمُوهُ بِأَفْضَلِ مَا ذُكِرَ وَ شَكَرْتُمُوهُ بِأَفْضَلِ مَا شُكِرَ وَ أَخَذْتُمْ بِأَفْضَلِ الصَّبْرِ وَ الشُّكْرِ وَ اجْتَهَدْتُمْ بِأَفْضَلِ الِاجْتِهَادِ وَ إِنْ كَانَ غَيْرُكُمْ أَطْوَلَ مِنْكُمْ صَلَاةً وَ أَكْثَرَ مِنْكُمْ صِيَاماً فَأَنْتُمْ أَتْقَى لِلَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ مِنْهُمْ وَ أَنْصَحُ لِأُولِي الْأَمْرِ  مِنْ آلِ رَسُولِ اَللَّهِ عَلَيْهِمُ اَلصَّلاَةُ وَ اَلسَّلاَمُ }}؛ حرانی، تحف العقول، ص۱۷۸؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۸۷؛ ج۶۳، ص۳۲ و ج۶۷، ص۶۶.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 227 - 230.</ref>

ای [[بندگان خدا]] از مرگ و نزدیکی و [[گرفتاری]] آن و [[دشواری]] هایش بر [[حذر]] باشید و برای آن آماده شوید؛ زیرا که مرگ وضع ناگهانی مهمی، پیش می‌آورد، خیری که هرگز شری همراه ندارد و یا شری که هرگز خیری همراه ندارد. چه کسی به [[بهشت]] نزدیک‌تر از عامل برای آن است؟ و چه کسی به [[دوزخ]] نزدیک‌تر از عامل برای آن است؟ [[حقیقت]] این است که هیچ کس [[جان]] از تنش برنیاید، تا بداند به کدام یک از دو [[منزل]] می‌رسد: به بهشت می‌رود یا به دوزخ؟ آیا [[دشمن]] خداست، یا [[دوست]] [[خدا]]؟ پس اگر دوست خداست، درهای بهشت برای او گشوده شود و راه هایش برای او هموار گردد و ببیند آنچه [[خدا]] در [[بهشت]] برای او آماده کرده است؛ و از هر [[دلهره]] و [[نگرانی]] [[آسوده]] شود و هر بار گرانی از دوشش برداشته شود؛ و اگر [[دشمن]] خداست، درهای [[دوزخ]] به روی او باز شود و راه هایش بر وی هموار گردد و بنگرد به آنچه خدا برایش در آن آماده کرده است. پس با هر [[ناگواری]] رو به رو شود و هر [[شادی]] را از دست بدهد، همۀ اینها در هنگام [[مرگ]] است و به هنگام مرگ [[یقین]] حاصل شود. [[خداوند]] - عزوجل – فرموده: «آنان که [[فرشتگان]] جان‌هایشان را در حال [[پاکی]] و [[قداست]] بگیرند به آنان می‌گویند: [[درود]] بر شما به بهشت در آیید به [[پاداش]] آنچه انجام می‌دادید». و می‌فرماید: «آنان که فرشتگان جان‌هایشان را در حالی که به خودشان [[ظلم]] می‌کنند، بستانند پس به حال [[سازش]] و [[تسلیم]] در افتند که ما کار [[بدی]] نکرده ایم، به یقین خداوند به آنچه می‌کردید [[آگاه]] است از این رو به درهای [[جهنم]] در آیید [[جاودانه]] در آن می‌مانید، چه بد جایگاهی است جایگاه [[متکبران]]». [[بندگان خدا]]، بدانید چاره‌ای جز مرگ نیست. پیش از آمدنش از آن [[حذر]] کنید و برای آن آماده شوید؛ زیرا شما رانده‌های مرگید، اگر آماده باشید شما را بگیرد و اگر از آن بگریزید شما را دریابد. مرگ از [[سایه]] شما به شما پیوسته‌تر است، آویزه کاگل شماست، و [[دنیا]] از پس شما نوردیده شود. پس زیاد به [[یاد مرگ]] باشید آن گاه که [[شهوت‌ها]] شما را می‌کشانند و مرگ بس است برای [[اندرز]] دادن. [[رسول خدا]]{{صل}} همیشه [[یاران]] خود را به یاد مرگ سفارش می‌کرد و می‌فرمود: «بسیار به یاد مرگ باشید؛ زیرا مرگ شکننده و نابود کننده لذت‌هاست، و مانعی است میان شما و [[شهوات]]»<ref>{{عربی|وَ احْذَرُوا عِبَادَ اللَّهِ الْمَوْتَ وَ قُرْبَهُ وَ كَرْبَهُ وَ سَكَرَاتِهِ‌، و أعدوا له عدته، فإنه یفاجئکم بأمر عظیم؛ بخیر لا یکون معه شر أبدا، أو بشر لا یکون معه خیر أبدا. فمن أقرب إلی الجنة من عاملها؟ و من أقرب إلی النار من عاملها؟ إنه لیس أحد من الناس تفارق روحه جسده حتی یعلم إلی أی المنزلتین یصل [یصیر]، إلی الجنة أم إلی النار؟ أعدو هو لله أم هو ولی له؟ فإن کان ولیا لله فتحت له أبواب الجنة و شرعت له طرقها، و رأی ما أعد الله له فیها، ففرغ من کل شغل و وضع عنه کل نقل، و إن کان عدوا لله فتحت له أبواب النار و شرعت له طرقها، و نظر إلی ما أعد الله له فیها، فاستقبل کل مکروه و ترک کل سرور. کل هذا یکون عند الموت، و عنده یکون الیقین. قال الله عز أسمه: {{متن قرآن|الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ طَيِّبِينَ يَقُولُونَ سَلَامٌ عَلَيْكُمُ ادْخُلُوا الْجَنَّةَ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ}}، و یقول: {{متن قرآن|الَّذِينَ تَتَوَفَّاهُمُ الْمَلَائِكَةُ ظَالِمِي أَنْفُسِهِمْ فَأَلْقَوُا السَّلَمَ مَا كُنَّا نَعْمَلُ مِنْ سُوءٍ بَلَى إِنَّ اللَّهَ عَلِيمٌ بِمَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ * فَادْخُلُوا أَبْوَابَ جَهَنَّمَ خَالِدِينَ فِيهَا فَلَبِئْسَ مَثْوَى الْمُتَكَبِّرِينَ}}. يَا عِبَادَ اَللَّهِ، إِنَّ اَلْمَوْتَ لَيْسَ مِنْهُ فَوْتٌ، فَاحْذَرُوهُ قَبْلَ وُقُوعِهِ، وَ أَعِدُّوا لَهُ عُدَّتَهُ، فَإِنَّكُمْ طَرْدُ اَلْمَوْتِ، إِنْ أَقَمْتُمْ لَهُ أَخَذَكُمْ، وَ إِنْ فَرَرْتُمْ مِنْهُ أَدْرَكَكُمْ، وَ هُوَ أَلْزَمُ لَكُمْ مِنْ ظِلِّكُمْ، اَلْمَوْتُ مَعْقُودٌ بِنَوَاصِيكُمْ، وَ اَلدُّنْيَا تُطْوَى خَلْفَكُمْ، فَأَكْثِرُوا ذِكْرَ اَلْمَوْتِ عِنْدَ مَا تُنَازِعُكُمْ إِلَيْهِ أَنْفُسُكُمْ مِنَ اَلشَّهَوَاتِ، وَ كَفَى بِالْمَوْتِ وَاعِظاً، وَ كَانَ رَسُولُ اَللَّهِ (صَلَّى اَللَّهُ عَلَيْهِ وَ آلِهِ) كَثِيراً مَا يُوصِي أَصْحَابَهُ بِذِكْرِ اَلْمَوْتِ، فَيَقُولُ: أَكْثِرُوا ذِكْرَ اَلْمَوْتِ، فَإِنَّهُ هَادِمُ اَللَّذَّاتِ، حَائِلٌ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ اَلشَّهَوَاتِ}}</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 230 - 232.</ref>

ای [[بندگان خدا]]، دوران پس از [[مرگ]] برای کسی که آمرزیده نشده، از مرگ سخت‌تر است. از قبر، تنگی، فشار، [[تاریکی]] و [[غربت]] آن برحذر باشید؛ زیرا به [[یقین]] هر [[روز]]، قبر فریاد می‌زند و می‌گوید: من [[خانه]] غربت و تنهایی‌ام، من خانه خاکی هستم، من خانه وحشتم، من خانه کرم‌ها و خزنده‌هایم. قبر [[باغی]] از باغ‌های [[بهشت]] یا گودالی از گودال‌های [[آتش]] است؛ زمانی که [[بنده]] مؤمنی [[دفن]] شود به او گوید: خوش آمدی (مرحباً و أهلاً)، تو از افرادی بودی که [[دوست]] داشتم بر پشتم راه بروی. پس چون تو را دریابم به زودی خواهی دانست که با تو چگونه [[رفتار]] می‌کنم، پس قبر به اندازه چشم انداز وسعت یابد. و چون [[کافر]] به [[گور]] رود، [[زمین]] به او گوید: خوش نیامدی ({{عربی|لا مرحباً و لا أهلاً}})، مبغوض‌ترین افراد بودی که بر پشتم گام می‌زدی، چون تو را دریابم به زودی خواهی دانست که با تو چه می‌کنم. پس به هم بچسبد تا دنده‌های دو پهلویش به هم رسد. به [[یقین]] [[زندگی]] در تنگی و فشار که [[خداوند]] دشمنش را از آن بر [[حذر]] داشته، [[عذاب قبر]] است، به تحقیق [[خدا]] در [[قبر]] بر [[کافران]] نود و نه اژدها می‌گمارد که گوشت او را با نیش می‌گزند (و کم کم می‌خورند) و استخوان‌های او را می‌شکنند و تا [[روز قیامت]] این گونه با او [[رفتار]] می‌کنند. اگر یکی از آنها (اژدها) بر [[زمین]] دمد هرگز کشت و گیاهی در زمین نروید. ای [[بندگان خدا]]، بدانید که جان‌های شما [[ضعیف]] و تن‌های شما نازک و نرمند؛ به گونه‌ای که اندکی از [[عذاب]]، آنها را بس است و از [[تحمل]] چنین عذابی ناتوانند. اگر می‌توانید جسم‌ها و جان‌هایتان را جدا کنید از آنچه تاب و [[طاقت]] تحمل آن را نداشته و توان [[صبر]] بر آن را ندارید؛ پس عمل کنید به آنچه خدا [[دوست]] دارد و وانهید، آنچه را که او بد دارد. <ref>{{متن حدیث|يَا عِبَادَ اللَّهِ مَا بَعْدَ الْمَوْتِ لِمَنْ لَمْ يُغْفَرْ لَهُ أَشَدُّ مِنَ الْمَوْتِ الْقَبْرَ فَاحْذَرُوا ضِيقَهُ وَ ضَنْكَهُ وَ ظُلْمَتَهُ وَ غُرْبَتَهُ إِنَّ الْقَبْرَ يَقُولُ كُلَّ يَوْمٍ أَنَا بَيْتُ الْغُرْبَةِ أَنَا بَيْتُ التُّرَابِ أَنَا بَيْتُ الْوَحْشَةِ أَنَا بَيْتُ الدُّودِ وَ الْهَوَامِّ. وَ الْقَبْرُ رَوْضَةٌ مِنْ رِيَاضِ الْجَنَّةِ أَوْ حُفْرَةٌ مِنْ حُفَرِ النَّارِ إِنَّ الْعَبْدَ الْمُؤْمِنَ إِذَا دُفِنَ قَالَتِ الْأَرْضُ لَهُ مَرْحَباً وَ أَهْلًا قَدْ كُنْتَ مِمَّنْ أُحِبُّ أَنْ يَمْشِيَ عَلَى ظَهْرِي فَإِذَا تَوَلَّيْتُكَ فَسَتَعْلَمُ كَيْفَ صُنْعِي بِكَ فَتَتَّسِعُ لَهُ مَدَّ الْبَصَرِ وَ إِنَّ الْكَافِرَ إِذَا دُفِنَ قَالَتِ الْأَرْضُ لَهُ لَا مَرْحَباً وَ لَا أَهْلًا قَدْ كُنْتَ مِنْ أَبْغَضِ مَنْ يَمْشِي عَلَى ظَهْرِي فَإِذَا تَوَلَّيْتُكَ فَسَتَعْلَمُ كَيْفَ صُنْعِي بِكَ فَتَضُمُّهُ حَتَّى تَلْتَقِيَ أَضْلَاعُهُ- وَ إِنَّ الْمَعِيشَةَ الضَّنْكَ الَّتِي حَذَّرَ اللَّهُ مِنْهَا عَدُوَّهُ عَذَابُ الْقَبْرِ أَنْ يُسَلِّطَ اللَّهُ عَلَى الْكَافِرِ فِي قَبْرِهِ تِسْعَةً وَ تِسْعِينَ تِنِّيناً فَيَنْهَشْنَ لَحْمَهُ وَ يَكْسِرْنَ عَظْمَهُ- يَتَرَدَّدْنَ عَلَيْهِ كَذَلِكَ إِلَى يَوْمِ يُبْعَثُ لَوْ أَنَّ تِنِّيناً مِنْهَا نَفَخَ فِي الْأَرْضِ لَمْ تُنْبِتْ زَرْعاً أَبَداً. اعْلَمُوا يَا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ أَنْفُسَكُمُ الضَّعِيفَةَ وَ أَجْسَادَكُمُ النَّاعِمَةَ الرَّقِيقَةَ الَّتِي يَكْفِيهَا الْيَسِيرُ مِنَ الْعِقَابِ تَضْعُفُ عَنْ هَذَا فَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ أَنْ تَجْزَعُوا لِأَجْسَادِكُمْ وَ أَنْفُسِكُمْ مِمَّا لَا طَاقَةَ لَكُمْ بِهِ وَ لَا صَبْرَ لَكُمْ عَلَيْهِ فَاعْمَلُوا بِمَا أَحَبَّ اللَّهُ- وَ اتْرُكُوا مَا كَرِهَ اللَّهُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ‌}}</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 233 - 234.</ref>

ای بندگان خدا، وضع بعد از رستاخیز ([[قیامت]]) از قبر بدتر است؛ آنجا روزی است که خردسال در آن پیر شود و سالمند در آن مست (و از خود بی‌خود) گردد و جنین در آن سقط شود و هر دایه‌ای [[کودک شیرخوار]] خود را رها نماید و از او [[دل]] برگیرد. روزی است [[عبوس]] و سخت، روزی که شرش (عذابش) گسترده است. به یقین [[هراس]] آن [[روز]]، [[فرشتگان]] بی‌گناه را نگران می‌سازد و [[هفت آسمان]] بلند و کوه‌های مستحکم و زمین پهناور از آن بلرزند، [[آسمان]] شکافته شود و در آن روز، [[سست]] باشد و مانند گل سرخ دگرگون گردد، و [[کوه‌ها]] سراب شده، به مانند کوت شن نرم درآیند، پس از آنکه سخت و آهنین بودند و دمیده شود در [[صور]]؛ پس هر کسی که در [[آسمان‌ها]] و [[زمین]] است به فزع درآید (و بیهوش گردد) جز کسی که [[خدا]] بخواهد<ref>تمام این توصیف‌ها برگرفته از آیات قرآن است.</ref>. پس چگونه باشد حال کسی که با گوش، [[چشم]]، [[زبان]]، [[دست]]، پا، شرمگاه و شکم، خدا را [[نافرمانی]] کرده، در صورتی که [[خداوند]] او را نبخشد و در آن [[روز]] به او رحم نکرده باشد؟ چراکه سرانجامش به جای دیگری است؛ سرانجام وی به آتشی است که گودی آن زیاد است و سوزش آن سخت و [[آشامیدنی]] آن چرک و [[خون]] و عذابش تازه و گرزهایش آهنین، عذابش قطع نگردد و ساکن آن نمیرد، خانه‌ای است که در آن رحمتی نباشد و در آن دعای ساکنانش شنیده نشود و [[اجابت]] نگردد.<ref>{{متن حدیث|يَا عِبَادَ اللَّهِ إِنَّ بَعْدَ الْبَعْثِ مَا هُوَ أَشَدُّ مِنَ الْقَبْرِ يَوْمٌ يَشِيبُ فِيهِ الصَّغِيرُ- وَ يَسْكَرُ فِيهِ الْكَبِيرُ وَ يَسْقُطُ فِيهِ الْجَنِينُ وَ {{متن قرآن|تَذْهَلُ كُلُّ مُرْضِعَةٍ عَمَّا أَرْضَعَتْ}} يَوْمٌ عَبُوسٌ قَمْطَرِيرٌ يَوْمٌ {{متن قرآن|كَانَ شَرُّهُ مُسْتَطِيرًا}} إِنَّ فَزَعَ ذَلِكَ الْيَوْمِ لَيُرْهِبُ الْمَلَائِكَةَ- الَّذِينَ لَا ذَنْبَ لَهُمْ وَ تَرْعُدُ مِنْهُ السَّبْعُ الشِّدَادُ وَ الْجِبَالُ الْأَوْتَادُ وَ الْأَرْضُ الْمِهَادُ وَ تَنْشَقُ {{متن قرآن|السَّمَاءُ فَهِيَ يَوْمَئِذٍ وَاهِيَةٌ}} وَ تَصِيرُ {{متن قرآن|وَرْدَةً كَالدِّهَانِ}} وَ تَكُونُ {{متن قرآن|الْجِبَالُ كَثِيبًا مَهِيلًا}} بَعْدَ مَا كَانَتْ صُمّاً صِلَاباً وَ {{متن قرآن|يُنْفَخُ فِي الصُّورِ}} فَيَفْزَعُ {{متن قرآن|مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَمَنْ فِي الْأَرْضِ إِلَّا مَنْ شَاءَ اللَّهُ}} فَكَيْفَ مَنْ عَصَى بِالسَّمْعِ وَ الْبَصَرِ- وَ اللِّسَانِ وَ الْيَدِ وَ الرِّجْلِ وَ الْفَرْجِ وَ الْبَطْنِ إِنْ لَمْ يَغْفِرِ اللَّهُ لَهُ وَ يَرْحَمْهُ مِنْ ذَلِكَ الْيَوْمِ لِأَنَّهُ يَقْضِي وَ يَصِيرُ إِلَى غَيْرِهِ إِلَى نَارٍ قَعْرُهَا بَعِيدٌ وَ حَرُّهَا شَدِيدٌ وَ شَرَابُهَا صَدِيدٌ وَ عَذَابُهَا جَدِيدٌ وَ مَقَامِعُهَا حَدِيدٌ لَا يَفْتُرُ عَذَابُهَا وَ لَا يَمُوتُ سُكَّانُهَا دَارٌ لَيْسَ فِيهَا رَحْمَةٌ وَ لَا يُسْمَعُ لِأَهْلِهَا دَعْوَةٌ}}</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 234 - 235.</ref>

ای [[بندگان خدا]]، بدانید با این که [[رحمت خدا]] از فراگیری [[بندگان]] در نماند، بهشت پهناوری دارد به مانند پهنای [[آسمان]] و [[زمین]] که برای [[پرهیزگاران]] آماده شده است، خوبی است که در آن هرگز [[بدی]] نیست. لذت‌های آن از بین نرود، و [[اجتماع]] آن دچار [[تفرقه]] نگردد، و ساکنان آن در [[پناه]] [[خدای رحمان]] است و در [[خدمت]] آنها غلامانی است با سینی‌هایی طلایی که در آنها میوه و گل است. [آنگاه مردی گفت: ای [[رسول خدا]]، من اسب دوست دارم، آیا در [[بهشت]] اسب هم هست؟ فرمود: «آری [[سوگند]] به آنکه جانم در دست اوست، در آن اسب‌هایی باشد از یاقوت سرخ، دارای زین‌های زرین، بر آن سوار شوند و آنها را به گردش درآورند در میان برگ درختان بهشت». مردی گفت: ای رسول خدا من آواز خوش را می‌پسندم، آیا در بهشت آواز خوش هست؟ فرمود: «آری! سوگند به آنکه جانم در دست اوست، [[خدا]] - برای آنان که خوش دارند آن را - به درختی [[فرمان]] دهد که چنان آواز به [[تسبیح]] برآورد، که هرگز گوشی بهتر از آن را نشنیده باشد». مردی گفت: ای رسول خدا، راستش من شتر را دوست دارم، آیا در بهشت شتر هم هست؟ فرمود: «آری سوگند به آنکه جانم در دست اوست که در آن شتران نجیبی از یاقوت سرخ باشد و بر پشت آنها زین‌های طلاست که روکش [[ابریشم]] دارند. بر آنها سوار شوند آنها را در میان برگ درخت‌های بهشت بکشانند». و به [[راستی]] در آن (بهشت) صورت‌هایی باشد از مردان و [[زنان]] که بر مرکب‌های [[بهشتی]] سوار شوند و چون یکی از [[بهشتیان]] از صورتی خوشش آید، گوید: خدایا مرا به مانند این صورت گردان! و او را به مانند آن سازد و چون صورت زنی را پسندد گوید: پروردگارا [[همسر]] مرا بدان صورت درآور! وقتی به [[منزل]] خود برگردد، چهره همسرش را به همان صورتی که خواسته بیابد. راستی که [[اهل بهشت]] در هر [[جمعه]] [[خداوند]] [[جبار]] را [[زیارت]] کنند. نزدیک‌ترین و مقرب‌ترین افراد به خدا، بر منبرهایی از [[نور]] و رتبه بعد از آنها بر منبرهایی از یاقوت و رتبه بعد از آنها بر منبرهایی از زبرجد و رتبه بعد از آنها بر منبرهایی از [[مشک]] برآیند. در این موقعیت باشند که به نور ([[عظمت]]) خدا بنگرند و خدا نیز به چهره آنان (از روی [[لطف]] و [[مرحمت]]) نظر کند و در آن هنگام ابری آنها را فرا گیرد و آن [[قدر نعمت]]، [[لذت]]، [[شادی]] و بهجت به آنها ببارد که جز [[خدای سبحان]] کسی مقدار آن را نداند. با این همه رضای بزرگ [[حق]] ([[رضوان]] اکبر) از آن بهتر است. به [[یقین]] ما اگر ترسانده نشده بودیم مگر به برخی از آنچه ما را به آن ترسانده است. سزاوار بود که [[ترس]] ما زیاد شود بر آنچه بر آن [[طاقت]] نداشته و بر آن [[شکیبایی]] نداریم و به آن چه [[بی‌نیاز]] از آن نیستیم و از آن چاره‌ای نیست شیفته‌تر باشیم. ای [[بندگان خدا]]، اگر توانستید با وجود ترس از پروردگارتان، به او [[خوش‌بین]] باشید، چنین کنید؛ زیرا جز این نیست که [[طاعت]] [[بنده]] به اندازۀ ترس او از خداست. بهترین [[مردم]] از جهت طاعت [[خداوند]] کسی است که بیشتر از او می‌ترسد.<ref>{{متن حدیث|وَ اعْلَمُوا يَا عِبَادَ اللَّهِ أَنَّ مَعَ هَذَا رَحْمَةَ اللَّهِ الَّتِي لَا تَعْجِزُ عَنِ الْعِبَادِ جَنَّةٌ {{متن قرآن|عَرْضُهَا كَعَرْضِ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ}} أُعِدَّتْ لِلْمُتَّقِينَ خَيْرٌ لَا يَكُونُ مَعَهَا شَرٌّ أَبَداً لَذَّاتُهَا لَا تُمِلُّ وَ مُجْتَمَعُهَا لَا يَتَفَرَّقُ سُكَّانُهَا قَدْ جَاوَرُوا الرَّحْمَنَ وَ قَامَ بَيْنَ أَيْدِيهِمُ الْغِلْمَانُ بِصِحَافٍ مِنَ الذَّهَبِ فِيهَا الْفَاكِهَةُ وَ الرَّيْحَانُ (از جمله {{متن حدیث|إِنِّي أُوصِيكُمْ بِتَقْوَى اللَّهِ}} تا «و الریحان» در این منابع با اختلافی اندک موجود است: مفید، امالی، ص۲۶۱-۲۶۶؛ طوسی، امالی، ص۲۶-۲۹؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۰۶-۱۱۸، به نقل از امالی مفید؛ الغارات، ص۱۴۶-۱۵۲ و دو جلدی، ص۲۳۳-۲۴۲؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۶۷-۷۰؛ حرانی، تحف العقول، ص۱۷۷-۱۷۸؛ بحار الأنوار، قدیم، ج۸، ص۵۴۶-۵۴۷؛ چاپ جدید، ج۳۳، ص۵۴۳-۵۴۷ و ج۷۴، ص۳۹۰؛ نهج البلاغه، صبحی صالحی، نامه ۲۷، ص۳۸۳.) فَقَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّي أُحِبُّ الْخَيْلَ أَ فِي الْجَنَّةِ خَيْلٌ؟ قَالَ: نَعَمْ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّ فِيهَا خَيْلًا مِنْ يَاقُوتٍ أَحْمَرَ عَلَيْهَا سُرُوجُ الذَّهَبِ يَرْكَبُونَ فَتَدِفُّ بِهِمْ خِلَالَ وَرَقِ الْجَنَّةِ. قَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّي يُعْجِبُنِي الصَّوْتُ الْحَسَنُ أَ فِي الْجَنَّةِ الصَّوْتُ الْحَسَنُ؟ قَالَ: نَعَمْ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّ اللَّهَ لَيَأْمُرُ لِمَنْ يُحِبُّ ذَلِكَ مِنْهُمْ بِشَجَرٍ يُسْمِعُهُ صَوْتاً بِالتَّسْبِيحِ مَا سَمِعَتِ الْآذَانُ بِأَحْسَنَ مِنْهُ قَطُّ. قَالَ رَجُلٌ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنِّي أُحِبُّ الْإِبِلَ أَ فِي الْجَنَّةِ إِبِلٌ؟ قَالَ: نَعَمْ وَ الَّذِي نَفْسِي بِيَدِهِ إِنَّ فِيهَا بَخَاتٍ مِنْ يَاقُوتٍ أَحْمَرَ عَلَيْهَا رِحَالُ الذَّهَبِ قَدْ ألحقت [أُلْحِفَتْ‌] بِنَمَارِقِ الدِّيبَاجِ يَرْكَبُونَ فَتَزِفُ بِهِمْ خِلَالَ وَرَقِ الْجَنَّةِ وَ إِنَّ فِيهَا صُوَرَ رِجَالٍ وَ نِسَاءٍ يَرْكَبُونَ مَرَاكِبَ أَهْلِ الْجَنَّةِ فَإِذَا أَعْجَبَ أَحَدَهُمُ الصُّورَةُ قَالَ: اجْعَلْ صُورَتِي مِثْلَ هَذِهِ الصُّورَةِ فَيَجْعَلُ صُورَتَهُ عَلَيْهَا وَ إِذَا أَعْجَبَتْهُ صُورَةُ الْمَرْأَةِ قَالَ: رَبِّ اجْعَلْ صُورَةَ فُلَانَةَ زَوْجَتِهِ مِثْلَ هَذِهِ الصُّورَةِ فَيَرْجِعُ وَ قَدْ صَارَتْ صُورَةُ زَوْجَتِهِ عَلَى مَا اشْتَهَى (از {{عربی|فَقَالَ رَجُلٌ}} تا {{عربی|اشْتَهَى"}} تنها در الغارات آمده و حتی ابن ابی الحدید نیز این قسمت را نقل نکرده است که شاید علت آن ناهماهنگی آن بوده؛ چون در قبل یادی از پیامبر به میان نیامده که حالا مردی از او سؤال کند. ما این قسمت را همچون بحار الأنوار از الغارات نقل کرده ایم. (ر.ک: ثقفی، الغارات، ص۱۵۲، ۱۵۳ و دو جلدی، ج۱، ص۲۴۲-۲۴۳؛ بحار الأنوار، چاپ قدیم، ج۸، ص۵۴۷، ۵۴۸ و چاپ جدید، ج۳۳، ص۵۴۷).) وَ إِنَّ أَهْلَ الْجَنَّةِ يَزُورُونَ الْجَبَّارَ كُلَّ جُمُعَةٍ فَيَكُونُ أَقْرَبُهُمْ مِنْهُ عَلَى مَنَابِرَ مِنْ نُورٍ وَ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ عَلَى مَنَابِرَ مِنْ يَاقُوتٍ وَ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ عَلَى مَنَابِرَ مِنْ زَبَرْجَدٍ وَ الَّذِينَ يَلُونَهُمْ عَلَى مَنَابِرَ مِنْ مِسْكٍ فَبَيْنَا هُمْ كَذَلِكَ يَنْظُرُونَ إِلَى نُورِ اللَّهِ جَلَّ جَلَالُهُ وَ يَنْظُرُ اللَّهُ إِلَى وُجُوهِهِمْ إِذْ أَقْبَلَتْ سَحَابَةٌ تَغْشَاهُمْ فَتَمْطُرُ عَلَيْهِمْ مِنَ النِّعْمَةِ وَ اللَّذَّةِ وَ السُّرُورِ وَ الْبَهْجَةِ مَا لَا يَعْلَمُهُ إِلَّا اللَّهُ سُبْحَانَه‌. ثُمَّ قَالَ: بَلَى إِنَّ مَعَ هَذَا مَا هُوَ أَفْضَلُ مِنْهُ رِضْوَانُ اللَّهِ الْأَكْبَرُ. فَلَوْ أَنَّنَا لَمْ يُخَوِّفْنَا إِلَّا بِبَعْضِ مَا خَوَّفَنَا لَكِنَّا مَحْقُوقِينَ أَنْ يَشْتَدَّ خَوْفُنَا مِمَّا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ لَا صَبْرَ لَنَا عَلَيْهِ وَ أَنْ يَشْتَدَّ شَوْقُنَا إِلَى مَا لَا غِنَى لَنَا عَنْهُ وَ لَا بُدَّ لَنَا مِنْهُ فَإِنِ اسْتَطَعْتُمْ عِبَادَ اللَّهِ أَنْ يَشْتَدَّ خَوْفُكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ وَ يَحْسُنَ بِهِ ظَنُّكُمْ فَافْعَلُوا فَإِنَّ الْعَبْدَ إِنَّمَا تَكُونُ طَاعَتُهُ عَلَى قَدْرِ خَوْفِهِ إِنَّ أَحْسَنَ النَّاسِ طَاعَةً لِلَّهِ أَشَدُّهُمْ لَهُ خَوْفاً}}ثقفی، الغارات، ص۱۵۳-۱۵۴؛ دو جلدی، ج۱، ص۲۴۳؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۷۰؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۴۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 235 - 237.</ref>

پس ای محمد، فرزند [[ابوبکر]] بدان که من تو را [[سرپرست]] و [[فرمانده]] مهم‌ترین [[نیروی نظامی]] خود، که [[اهل]] مصرند، قرار دادم. زمانی که تو را [[ولایت]] دادم به دستور [[مردم]] نبود (و خود [[تصمیم]] گرفتم) پس تو سزاواری که از ([[وسوسه]] [[مقام]]) بر خود بترسی و برای دینت از آن در [[حذر]] باشی. و اگر برای یک [[ساعت]] [[روز]] هم باشد؛ که پروردگارت را به خاطر رضای یکی از خلقش از خود [[خشمناک]] نسازی، همان کن؛ زیرا [[خدا]] به جای دیگران است و کسی و چیزی به جای خدا نیست. بر [[ستمکار]] سخت گیر و دست ([[ظلم]]) او را ببند و خیرمندان را مورد [[لطف]] قرار ده و به خود نزدیک گردان و آنان را [[محرم]] ([[راز]]) و [[برادران]] خود قرار ده<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ اعْلَمْ يَا مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ أَنِّي قَدْ وَلَّيْتُكَ أَعْظَمَ أَجْنَادِي فِي نَفْسِي أَهْلَ مِصْرَ فَإِذَا وَلَّيْتُكَ مَا وَلَّيْتُكَ مِنْ أَمْرِ النَّاسِ فَأَنْتَ حَقِيقٌ أَنْ تَخَافَ مِنْهُ عَلَى نَفْسِكَ وَ أَنْ تَحْذَرَ مِنْهُ عَلَى دِينِكَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ لَا تُسْخِطَ رَبَّكَ عَزَّ وَ جَلَّ- بِرِضَا أَحَدٍ مِنْ خَلْقِهِ فَافْعَلْ فَإِنَّ فِي اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَفاً مِنْ غَيْرِهِ وَ لَيْسَ فِي شَيْ‌ءٍ سِوَاهُ خَلَفٌ مِنْهُ اشْتَدَّ عَلَى الظَّالِمِ وَ خُذْ عَلَيْهِ وَ لِنْ لِأَهْلِ الْخَيْرِ وَ قَرِّبْهُمْ- وَ اجْعَلْهُمْ بِطَانَتَكَ وَ إِخْوَانَكَ}}مفید، امالی، ص۲۶۶؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۱۸؛ تحف العقول، ص۱۷۸ این قسمت در الغارات و منابعی که از آن نقل کرده‌اند، ذیل نامه مستقل دیگری آمده است؛ ثقفی، الغارات، ص۱۴۵، و دو جلدی، ج۱، ص۲۳۰؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۶۷؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۰۲؛ بحارالانوار، قدیم، ج۸، ص۵۴۶ و چاپ جدید، ج۳۳، ص۵۴۳ و ۵۸۷؛ ج۷۴، ص۳۹۰؛ طوسی، امالی، ص۲۹، نهج البلاغه، ذیل نامه ۲۷.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 239 - 240.</ref>

و ای محمد، به نمازت توجه کن که چگونه است؛ همانا تو پیش‌نماز [[مردم]] هستی. سزاوار است که آن را کامل، سریع و سبک (با آرامی و [[اعتدال]] بدون اینکه طول دهی) و در وقتش بخوانی؛ زیرا [[امام]] جماعتی نیست که در [[نماز]] وی و مردم [[نقص]] باشد، جز این که [[گناه]] آن (نقص و اشکال) بر اوست، و از نماز مأمومین چیزی کاسته نشود نماز را کامل به جای آور و (شرایط لازم) آن را مراعات کن. در این صورت تو به اندازه آنها [[پاداش]] داری بدون این که از [[اجر]] آنها چیزی کاسته شود<ref>در بعضی نسخه‌ها [و لا تخففها] آمده، یعنی نماز را سبک نشمارید و به آن بی‌توجه نباشید.</ref>. در وضوی خود بنگر؛ زیرا [[وضو]] باعث کمال و تمامیت نماز است. سه مرتبه مضمضه کن (آب در دهان بگردان و دهان را بشوی) و سه مرتبه استنشاق نما (با آب بینی خود را بشوی)، در ابتدا، صورت خود را بشوی، آن گاه دست راست و سپس دست چپ را (از آرنج) بشوی، بعد از آن سر و دو پایت را مسح کن؛ زیرا من، [[رسول خدا]]{{صل}} را دیدم که چنین وضو می‌ساخت؛ و بدان که وضو نیمی از [[ایمان]] است<ref>{{متن حدیث|وَ انْظُرْ إِلَى صَلَاتِكَ كَيْفَ هِيَ فَإِنَّكَ إِمَامُ الْقَوْمِ يَنْبَغِي لَكَ أَنْ تُتِمَّهَا وَ لَا تُخَفِّفَهَا فَلَيْسَ مِنْ إِمَامٍ يُصَلِّي بِقَوْمٍ يَكُونُ فِي صَلَاتِهِمْ نُقْصَانٌ إِلَّا كَانَ إِثْمُ ذَلِكَ عَلَيْهِ وَ لَا يَنْقُصُ مِنْ صَلَاتِهِمْ شَيْ‌ءٌ وَ تَمِّمْهَا وَ تَحَفَّظْ فِيهَا يَكُنْ لَكَ مِثْلُ أُجُورِهِمْ وَ لَا يَنْقُصُ ذَلِكَ مِنْ أَجْرِهِمْ شَيْئاً (این قسمت در مصادر یاد شده با تفاوت در عبارت آمده است: امالی مفید؛ تحف العقول؛ بحار الأنوار، ج۷۴؛ امالی طوسی؛ الغارات؛ نهج البلاغه؛ شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید؛ نهج السعاده.) ثُمَّ انْظُرْ إِلَى الْوُضُوءِ فَإِنَّهُ مِنْ تَمَامِ الصَّلَاةِ وَ تَمَضْمَضْ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ اسْتَنْشِقْ ثَلَاثاً وَ اغْسِلْ وَجْهَكَ- ثُمَّ يَدَكَ الْيُمْنَى ثُمَّ يَدَكَ الْيُسْرَى ثُمَّ امْسَحْ رَأْسَكَ وَ رِجْلَيْكَ فَإِنِّي رَأَيْتُ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} يَصْنَعُ ذَلِكَ وَ اعْلَمْ أَنَّ الْوُضُوءَ نِصْفُ الْإِيمَانِ}}آنچه مربوط به وضو است از امالی شیخ مفید نقل شد، و نقل غارات در این قسمت تحریف شده و برخلاف روش پیامبر و شیعه است و حتی ابن ابی الحدید آن گونه که در غارات آمده، ذکر نکرده و در آنجا درباره وضو دارد {{متن حدیث|فأت به علی وجهه، فالوضوء نصف الایمان}} و مجلسی در بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۴۸، با اینکه از غارات این قسمت را نقل کرده مانند آنچه در شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، آمده ذکر نموده است. اما در جلد ۷۷، ص۲۶۶ و ۳۳۴ از امالی طوسی صفحه ۲۹، مشابه متن آورده است و در جلد ۷۴، ص۳۹۰، به نقل از امالی مفید؛ نوری، مستدرک الوسائل، ج۱، ص۳۰۵؛ حر عاملی، وسائل الشیعه، ج۱، ص۲۷۹. در تحف العقول در این قسمت آمده {{متن حدیث|وَ لَا صَلَاةَ لِمَنْ لَا وُضُوءَ لَهُ}}.</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 240.</ref>

مردی از رسول خدا{{صل}} وقت [[نمازها]] را سؤال کرد. در پاسخش فرمود: [[جبرئیل]] نزد من آمد و وقت نماز را به من اعلام کرد؛ پس ظهر را هنگام زوال [[خورشید]] خواند در حالی که خورشید بر طرف راست او می‌تابید؛ بعد [[زمان]] [[نماز عصر]] را به من نشان داد؛ و آن در موقعی است که [[سایه]] هر چیز به مانندش برسد؛ سپس نماز [[مغرب]] را خواند، هنگامی که خورشید غروب کرد و [[نهان]] شد؛ سپس [[نماز]] عشا را خواند هنگامی که شفق (روشنی طرف [[آفتاب]] غروب) [[نهان]] شده بود؛ آن گاه نماز بامداد را در [[تاریکی]] خواند که هنوز ستاره‌ها در [[آسمان]] پراکنده بودند. آری [[پیامبر]]{{صل}} پیش از تو چنین نماز خواند، بنابراین اگر توانستی - و نیست نیرویی مگر از [[خدا]] - که ملتزم به [[سنت]] معروف و راه روشنی که [[انتخاب]] کرده‌اند باشی، چنین کن، شاید فردا بر آنان وارد شوی. در مرحله بعد، متوجه [[رکوع]] و سجودت باش؛ زیرا [[رسول خدا]]{{صل}} نمازش را از همه کامل‌تر می‌خواند و [[آداب]] و شرایط آن را بیشتر از همه رعایت می‌کرد [و سبک‌ترین افراد در عمل، نسبت به نماز بود] و زمانی که وارد رکوع می‌شد سه بار می‌فرمود: «[[پروردگار]] من [[عظیم]] و از هر عیبی [[منزه]] است و من به [[ستایش]] او مشغولم» و چون راست می‌شد، می‌فرمود: «[[خداوند]]، [[حمد]] ستایشگر را می‌شنود، بارالها [[حمد]] و ستایش از آن توست به مقدار ظرفیت [[آسمان‌ها]] و زمینت و به مقدار ظرفیت آنچه می‌خواهی» و زمانی که به [[سجده]] می‌رفت سه بار می‌گفت: «منزه است پروردگار من که از همه والاتر است و من به ستایش او مشغولم». ای محمد، بدان که هر عمل تو پیرو نماز توست، پس هر کس نماز را ضایع کند، غیر آن را بیشتر ضایع نماید. از خداوندی که ببیند و دیده نشود و او در [[برترین]] دیدگاه است، می‌خواهیم که ما و تو را از آنها که [[دوست]] دارد و از ایشان [[راضی]] است، قرار دهد و تا ما و شما را بر [[شکر]]، ذکر، [[پرستش]] [[نیک]] و ادای حقش [[یاری]] کند و همچنین بر هر چه برای ما، در [[دنیا]] و [[دین]] ما، اول و آخر ما، برگزیده است. خداوند ما و شما را از [[پرهیزگاران]] قرار دهد؛ آنها که نه بیمی بر آنان است و نه [[اندوه]] می‌خورند.<ref>{{متن حدیث|ثُمَّ ارْتَقِبْ وَقْتَ الصَّلَاةِ فَصَلِّهَا لِوَقْتِهَا وَ لَا تَعْجَلْ بِهَا قَبْلَهُ لِفَرَاغٍ وَ لَا تُؤَخِّرْهَا عَنْهُ لِشُغُلٍ فَإِنَّ رَجُلًا سَأَلَ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} عَنْ أَوْقَاتِ الصَّلَاةِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ{{صل}} أَتَانِي جَبْرَئِيلُ{{ع}} فَأَرَانِي وَقْتَ الصَّلَاةِ فَصَلَّى الظُّهْرَ حِينَ زَالَتِ الشَّمْسُ فَكَانَتْ عَلَى حَاجِبِهِ الْأَيْمَنِ ثُمَّ أَرَانِي وَقْتَ الْعَصْرِ فَكَانَ ظِلُّ كُلِّ شَيْ‌ءٍ مِثْلَهُ ثُمَّ صَلَّى الْمَغْرِبَ حِينَ غَرَبَتِ الشَّمْسُ ثُمَّ صَلَّى الْعِشَاءَ الْآخِرَةَ حِينَ غَابَ الشَّفَقُ ثُمَّ صَلَّى الصُّبْحَ فَغَلَّسَ بِهَا وَ النُّجُومُ مُشْتَبِكَةٌ (مفید، امالی، ص۲۶۷؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۱۹؛ ثقفی، الغارات، ص۱۵۵؛ بحا الأنوار، ج۸۰، ص۷۰۹؛ مستدرک الوسائل، ج۳، ص۱۲۰.) كَانَ النَّبِيُّ{{صل}} كَذَا يُصَلِّي قَبْلَكَ فَإِنِ اسْتَطَعْتَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ أَنْ تَلْتَزِمَ السُّنَّةَ الْمَعْرُوفَةَ وَ تَسْلُكَ الطَّرِيقَ الْوَاضِحَ الَّذِي أَخَذُوا فَافْعَلْ لَعَلَّكَ تَقْدَمُ عَلَيْهِمْ غَداً. ثُمَّ انْظُرْ رُكُوعَكَ وَ سُجُودَكَ فَإِنَّ النَّبِيَّ صكَانَ أَتَمَّ النَّاسِ صَلَاةً وَ أَحْفَظَهُمْ لَهَا [وَ أَخَفَّهُمْ عَمَلًا فِيهَا (نسخ بدل از امالی مفید و نهج السعاده است.) وَ كَانَ إِذَا رَكَعَ قَالَ: سُبْحَانَ رَبِّيَ الْعَظِيمِ وَ بِحَمْدِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ وَ إِذَا رَفَعَ صُلْبَهُ قَالَ: سَمِعَ اللَّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ اللَّهُمَّ لَكَ الْحَمْدُ مِلْ‌ءَ سَمَاوَاتِكَ وَ مِلْ‌ءَ أَرْضِكَ وَ مِلْ‌ءَ مَا شِئْتَ مِنْ شَيْ‌ءٍ فَإِذَا سَجَدَ قَالَ: سُبْحَانَ رَبِّيَ الْأَعْلَى وَ بِحَمْدِهِ ثَلَاثَ مَرَّاتٍ (ثقفی، الغارات، ص۱۵۶؛ بحار الأنوار، (چاپ قدیم)، ج۸، ص۵۴۸ و جدید، ج۳۳، ص۵۴۹؛ ج۸۰، ص۲۳؛ ذکر رکوع و سجود در امالی مفید نقل نشده است، همچنین در بحار الانوار، ج۸۰، ص۲۳.) وَ اعْلَمْ أَنَّ كُلَّ شَيْ‌ءٍ مِنْ عَمَلِكَ تَبَعٌ لِصَلَاتِكَ فَمَنْ ضَيَّعَ الصَّلَاةَ فَإِنَّهُ لِغَيْرِهَا أَضْيَعُ أَسْأَلُ اللَّهَ الَّذِي يَرَى وَ لَا يُرَى وَ هُوَ بِالْمَنْظَرِ الْأَعْلَى أَنْ يَجْعَلَنَا وَ إِيَّاكَ مِمَّنْ يُحِبُّ وَ يَرْضَى حَتَّى يُعِينَنَا وَ إِيَّاكَ عَلَى شُكْرِهِ وَ ذِكْرِهِ وَ حُسْنِ عِبَادَتِهِ وَ أَدَاءِ حَقِّهِ وَ عَلَى كُلِّ شَيْ‌ءٍ اخْتَارَ لَنَا (مفید، امالی، ص۲۶۸؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۲۰؛ ثقفی، الغارات، ص۱۵۶؛ تحف العقول، به طور مختصر، ص۱۷۹، و نهج البلاغه، خطبه ۲۷، فیض الاسلام، ص۸۸۸.) فِي دُنْيَانَا وَ دِينِنَا وَ أُولَانَا وَ أُخْرَانَا وَ أَنْ يَجْعَلَنَا مِنَ الْمُتَّقِينَ الَّذِينَ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ‌}}(این قسمت کوتاه در بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۴۹؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۷۱ و الغارات آمده است).</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 242 - 243.</ref>

#«و [[امر به معروف و نهی از منکر]] کن و بدانچه تو را رسد، [[صبر]] کن که این از کارهای [[استوار]] است»<ref>{{متن حدیث|وَ إِنِ اسْتَطَعْتُمْ يَا أَهْلَ مِصْرَ أَنْ يُصَدِّقَ قَوْلَكُمْ فِعْلُكُمْ وَ سِرَّكُمْ عَلَانِيَتُكُمْ وَ لَا تُخَالِفَ أَلْسِنَتُكُمْ قُلُوبَكُمْ فَافْعَلُوا عَصَمَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ بِالْهُدَى وَ سَلَكَ بِنَا وَ بِكُمُ الْمَحَجَّةَ الْوُسْطَى. وَ إِيَّاكُمْ وَ دَعْوَةَ الْكَذَّابِ ابْنِ هِنْدٍ وَ تَأَمَّلُوا وَ اعْلَمُوا أَنَّهُ لَا سَوَاءٌ إِمَامُ الْهُدَى وَ إِمَامُ الرَّدَى وَ وَصِيُّ النَّبِيِّ وَ عَدُوُّ النَّبِيِّ جَعَلَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكُمْ مِمَّنْ يُحِبُّ وَ يَرْضَى وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ{{صل}} إِنِّي لَا أَخَافُ عَلَى أُمَّتِي مُؤْمِناً وَ لَا مُشْرِكاً أَمَّا الْمُؤْمِنُ فَيَمْنَعُهُ اللَّهُ بِإِيمَانِهِ وَ أَمَّا الْمُشْرِكُ فَيُخْزِيهِ اللَّهُ [فَيَحْجُزُهُ اللَّهُ عَنْكُمْ] بِشِرْكِهِ وَ لَكِنِّي أَخَافُ عَلَيْكُمْ كُلَّ مُنَافِقٍ عَالِمِ اللِّسَانِ يَقُولُ مَا تَعْرِفُونَ وَ يَعْمَلُ مَا تُنْكِرُونَ لَيْسَ بِهِ خَفَاءٌ (ر.ک: بحار الأنوار، ج۳۳؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه؛ تقفی، الغارات؛ تحف العقول؛ نهج البلاغه و امالی مفید و نهج السعاده با تفاوت در عبارات). وَ قَدْ قَالَ النَّبِيُّ{{صل}}: مَنْ سَرَّتْهُ حَسَنَاتُهُ وَ سَاءَتْهُ سَيِّئَاتُهُ فَذَلِكَ الْمُؤْمِنُ حَقّاً وَ قَدْ كَانَ يَقُولُ: خَصْلَتَانِ لَا تَجْتَمِعَانِ فِي مُنَافِقٍ حُسْنُ سَمْتٍ وَ فِقْهٌ فِي سُنَّةٍ. وَ اعْلَمْ يَا مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ أَنَّ أَفْضَلَ الْفِقْهِ الْوَرَعُ فِي دِينِ اللَّهِ وَ الْعَمَلُ بِطَاعَةِ اللَّهِ أَعَانَنَا اللَّهُ وَ إِيَّاكَ عَلَى شُكْرِهِ وَ ذِكْرِهِ وَ أَدَاءِ حَقِّهِ وَ الْعَمَلِ بِطَاعَتِهِ إِنَّهُ سَمِيعٌ عَلِی (ر.ک: بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۴۹ و جلد ۷۴، ص۳۹۲؛ ثقفی، الغارات، ص۱۵۸؛ حرانی، تحف العقول، ص۱۷۹، دو حدیث نبوی در مصادر دیگر نیست). وَ إِنِّي أُوصِيكَ بِتَقْوَى اللَّهِ فِي سِرِّ أَمْرِكَ وَ عَلَانِيَتِكَ وَ عَلَى أَيِّ حَالٍ كُنْتَ عَلَيْهِ‌، فَإِنَّ الدُّنْيَا دَارُ بَلَاءٍ وَ دَارُ فَنَاءٌ وَ الْآخِرَةُ دَارُ الْجَزَاءِ وَ دَارُ الْبَقَاءِ فَاعْمَلْ لِمَا يَبْقَى وَ اعْدِلْ عَمَّا يَفْنَى {{متن قرآن|وَلَا تَنْسَ نَصِيبَكَ مِنَ الدُّنْيَا}} (ر.ک: مفید، امالی، ص۲۶۸؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۲۱ و با اختلافاتی در مصادر دیگر). فَإِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُزَيِّنَ مَا يَبْقَى عَلَى مَا يَفْنَى فَافْعَلْ رَزَقَنَا اللَّهُ بَصَرَ مَا بَصَّرَنَا وَ فَهْمَ مَا فَهَّمَنَا حَتَّى لَا نُقَصِّرَ عَمَّا أَمَرَنَا وَ لَا نَتَعَدَّى إِلَى مَا نَهَانَا عَنْهُ فَإِنَّهُ لَا بُدَّ لَكَ مِنْ نَصِيبِكَ مِنَ الدُّنْيَا وَ أَنْتَ إِلَى نَصِيبِكَ مِنَ الْآخِرَةِ أَحْوَجُ. فَإِنْ عَرَضَ لَكَ أَمْرَانِ أَحَدُهُمَا لِلْآخِرَةِ وَ الْآخَرُ لِلدُّنْيَا فَابْدَأْ بِأَمْرِ الْآخِرَةِ وَ إِنِ اسْتَطَعْتَ أَنْ تُعْظِمَ رَغْبَتَكَ فِي الْخَيْرِ وَ تُحْسِنَ فِيهِ نِيَّتَكَ فَافْعَلْ فَإِنَّ اللَّهَ يُعْطِي الْعَبْدَ عَلَى قَدْرِ نِيَّتِهِ إِذَا أَحَبَّ الْخَيْرَ وَ أَهْلَهُ وَ إِنْ لَمْ يَفْعَلْهُ كَانَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ كَمَنْ فَعَلَهُ (این قسمت از «فان استطعت» تا «فعله» از تحف العقول است، ص۱۷۹-۱۸۰ و در غارات و کتاب‌های دیگری که از آن نقل شده، ضمن نامه‌ای مستقل مشابه آنچه نقل شد، آمده است. ثقفی، الغارات، ص۱۴۵؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۶۶؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۰۲؛ بحار الأنوار، (چاپ قدیم)، ج۸، ص۵۴۶؛ (جدید)، ج۳۳، ص۵۴۲)، فَإِنَّ رَسُولَ اللَّهِ{{صل}} قَالَ حِينَ رَجَعَ مِنْ تَبُوكَ‌: لَقَدْ كَانَ بِالْمَدِينَةِ أَقْوَامٌ مَا سِرْتُمْ مِنْ مَسِيرٍ وَ لَا هَبَطْتُمْ مِنْ وَادٍ إِلَّا كَانُوا مَعَكُمْ مَا حَبَسَهُمْ إِلَّا الْمَرَضُ يَقُولُ كَانَتْ لَهُمْ نِيَّةٌ (ر.ک: همان مدارک ذیل نامه‌ای مستقل، به جز تحف العقول. این روایت را انس بن مالک از رسول خدا{{صل}} با تفاوت اندک نقل کرده است، (بحار الأنوار، ج۲۱، ص۲۴۸)). إِنِّی أُوصِيكَ بِسَبْعٍ هُنَّ جَوَامِعُ الْإِسْلَامِ اخْشَ اللَّهَ وَ لَا تَخْشَ النَّاسَ فِي اللَّهِ وَ خَيْرُ الْقَوْلِ مَا صَدَّقَهُ الْعَمَلُ وَ لَا تَقْضِ فِي أَمْرٍ وَاحِدٍ بِقَضَاءَيْنِ مُخْتَلِفَيْنِ فَيَتَنَاقَضَ أَمْرُكَ وَ يَزِيغَ عَنِ الْحَقِّ. وَ أَحِبَّ لِعَامَّةِ رَعِيَّتِكَ مَا تُحِبُّ لِنَفْسِكَ وَ أَهْلِ بَيْتِكَ فَإِنَّ ذَلِكَ أَوْجَبُ لِلْحُجَّةِ وَ أَصْلَحُ لِلرَّعِيَّةِ وَ خُضِ الْغَمَرَاتِ إِلَى الْحَقِّ وَ لَا تَخَفْ فِي اللَّهِ لَوْمَةَ لَائِمٍ وَ انْصَحِ الْمَرْءَ إِذَا اسْتَشَارَكَ- وَ اجْعَلْ نَفْسَكَ أُسْوَةً لِقَرِيبِ الْمُسْلِمِينَ وَ بَعِيدِهِمْ (ر.ک: مفید، امالی، ص۲۶۹؛ محمودی، نهج السعاده، ج۴، ص۱۲۲؛ حرانی، تحف العقول، ص١٨٠؛ ثقفی، الغارات، ص۱۵۸؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه، ج۶، ص۷۱؛ بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۵۰، ۵۸۸ و ج۷۴، ص۳۹۲). {{متن قرآن|وَأْمُرْ بِالْمَعْرُوفِ وَانْهَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَاصْبِرْ عَلَى مَا أَصَابَكَ إِنَّ ذَلِكَ مِنْ عَزْمِ الْأُمُورِ}} (آیه تنها در تحف العقول و بحار الأنوار، ج۳۳، ص۵۸۹، ذکر شده است).</ref>.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج۲، ص 244 - 248.</ref>

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

# [[پرونده:1100830.jpg|22px]] [[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲ (کتاب)|'''سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین ج۲''']]

[[رده:اصحاب امام علی]]

[[رده:مدخل‌های در انتظار تلخیص]]