بحث:صبر در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

بحث:صبر در قرآن (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۹ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۰۹:۵۵

۲۰٬۸۸۲ بایت اضافه‌شده ، ‏۹ اکتبر ۲۰۲۳

←‏منابع

دیداریویکی‌متن

Jaafari

مدیران

۷۳٬۰۱۷

ویرایش

@@ خط ۳۵۱: / خط ۳۵۱: @@
 # رهایی از آفات: انسان به صبر دست یابد از بسیاری از آفات در [[زندگی]] در [[امان]] خواهد ماند. [[امیرمؤمنان علی]]{{ع}} می‌‌فرماید: اَلحِلمُ حِجابٌ مِنَ الافاتِ؛ [[بردباری]]، مانعی در برابر آفت هاست.<ref>غررالحکم، ح۷۲۰</ref>
 # کمال [[ایمان]]: صبر انسان را به کمال ایمان می‌‌رساند. {{متن حدیث|لا يستَكمِلُ عَبدٌ حقيقةَ الايمانِ حَتَّي تَكونَ فيهِ خِصالُ ثَلاثٍ: اَلتَّفقُّهُ فِي الدّينِ وَحُسنُ التَّقديرِ فِي المَعيشَةِ، وَالصَّبرُ عَلَي الرَّزايا}}؛ هیچ [[بنده]] ای [[حقیقت]] ایمانش را کامل نمی‌کند مگر این که در او سه [[خصلت]] باشد: [[دین‌شناسی]]، [[تدبر]] [[نیکو]] در [[زندگی]]، و [[شکیبایی]] در [[مصیبت‌ها]] و [[بلاها]].<ref>بحار الانوار، ج ۷۸، ص۳۳۹، ح ۱</ref><ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[هفتاد اثر صبر در زندگی (مقاله)|هفتاد اثر صبر در زندگی]].</ref>.
+==[[صبر]] [[ضرورت]] [[زندگی]]==
+تاب آوری و صبر کردن از ضرورات زندگی است؛ زیرا هماره [[انسان‌ها]] گرفتار انواع و اقسام مصیبت‌هایی هستند که یا برخاسته از [[گناهان]] و خطاهای آنان و یا برخاسته از [[سنت الهی]] [[آزمون]] و [[ابتلا]] است.<ref>بقره، آیه ۱۵۵؛ عنکبوت، آیه ۲ و آیات دیگر</ref>
+افزون بر این که تکالیفی بر عهده [[انسان]] است که انجام آنها صبر را می‌‌طلبد. این [[تکالیف]] در دو شکل [[واجبات]] و [[محرمات]] نیازمند آن است که انسان دارای صبر باشد. [[خداوند]] در [[آیه]] ۴۶ [[سوره انفال]] به صراحت بیان می‌‌کند که [[اطاعت الهی]] و [[پیامبر]]{{صل}} نیازمند صبر در [[مکلف]] است. در آیه ۱۳۲ [[سوره طه]] و [[آیات]] ۱۱۴ و ۱۱۵ [[سوره هود]] مراقب و [[مداومت]] بر انجام [[فریضه]] [[نماز]] و امر به [[خانواده]] در این زمینه نیازمند صبر بسیار دانسته شده است. چنان که انجام [[عبادات]]<ref>مریم، آیه ۶۵</ref>، [[برپایی نماز]] شب و [[تهجد]] شبانه<ref>فرقان، آیات ۶۴ تا ۷۵</ref>، [[جهاد]]<ref>بقره، آیات ۱۵۳ تا ۱۵۵</ref>، [[روزه]]<ref>بقره، آیه ۴۵ و روایات تفسیری</ref>، [[رهبری]] [[امت]]<ref>یونس، آیه ۱۰۹</ref> و دیگر [[فرایض]] و واجبات نیازمند صبر و تاب آوری است که در [[آیات قرآنی]] به آن اشاره شده است.
+هم چنان که [[رهایی]] از [[معصیت]] و اجتناب از آن نیز نیازمند صبر است. خداوند در آیات ۶۸ و ۷۵ [[سوره فرقان]] رعایت [[عفّت]] دامن و [[پرهیز]] از [[زنا]] امری نیازمند صبر دانسته است. همچنین اجتناب از [[شرک]]، [[شهادت]] ناحق، [[قتل]]، [[شهوت جنسی]]<ref>نساء، آیه ۲۵</ref> و مانند آنها نیازمند صبر و تاب آوری است.
+همچنین بر اساس آیات قرآنی سر بلند بیرون آمدن از آزمون‌ها و [[سنت‌های الهی]] در [[امتحان]] و ابتلا نیازمند صبر است.<ref>بقره، آیات ۱۵۵ و ۲۴۹؛ ال عمران، آیه ۱۸۶</ref>
+البته در برخی از موارد فراتر از صبر لازم است که انسان از [[حلم]] برخوردار باشد که اوج و درجه کمالی صبر است. حلم زمانی پدید می‌‌آید که [[عقلانیت]] و جزمیات و ذهنیات و [[حکمت]] [[عقلانی]] با [[حکمت عملی]] و [[عزم]] و [[اراده قوی]] جمع شود. اگر این [[حلم]] با [[علم]] همراه شود می‌‌توان گفت که همه موفقیت‌ها تثیبت شده خواهد بود.
+در [[آیات قرآنی]] بیان شده که [[صبر]] دارای مراتبی است؛ یعنی همانند [[اسلام]] و [[ایمان]] و [[تقوا]] دارای مراتب و درجات شدت و [[ضعف]] است.<ref>انفال، آیات ۶۵ و ۶۶</ref> در [[روایات]] بیان شده که اوج و کمال صبر همان حلم است.
+به هر حال با توجه به شرایط [[زندگی]] [[بشر]] در [[دنیا]]، لازم است که [[انسان]] به مهم‌ترین صفت و [[سلاح]] زندگی یعنی صبر مهجز شود؛ چراکه حتی [[علم‌آموزی]] و [[رفتار]] ساده و طبیعی در زندگی به این عنصر و صفت [[الهی]] متکی و متوقف است.<ref>کهف، آیات ۶۷ و ۷۲ و ۷۵</ref>.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[عوامل و موجبات صبر و حلم (مقاله)|عوامل و موجبات صبر و حلم]].</ref>.
+==عوامل صبر و موجبات آن==
+برای این که صبر در انسان تحقق یابد غیر از منشا و خاستگاه آنکه همان [[خداوند تعالی]] است<ref>صافات، آیات ۱۰۲ و ۱۰۶؛ بقره، آیه ۲۵۰؛ نحل، آیه ۱۲۷</ref> عوامل و موجباتی می‌‌خواهد که در این جا به آنها اشاره می‌‌شود.
+# [[آگاهی]]: آگاهی و [[شناخت]] از [[فلسفه]] حوادث پیش آمده<ref>کهف، ایه ۶۸</ref>، آگاهی از [[سرنوشت]] گذشتگان<ref>هود، آیه ۴۹</ref>، آگاهی از [[جهل]] ریشه دار و انکارهای [[جاهلانه]] [[دشمنان]]<ref>روم،آیات ۵۸ تا ۶۰</ref> و آگاهی از [[قوانین]] و [[سنّتهای الهی]] زمینه‌ساز صبر در [[آدمی]] است. بنابراین، نقش علم و آگاهی و خبر نسبت به مسایل می‌‌توان در ایجاد صبر در شخص موثر باشد.
+# اراده قوی: [[خداوند]] در آیاتی بر [[عزم]] و اراده قوی به عنوان یکی از مهم‌ترین موجبات و عوامل صبر اشاره دارد که از آن جمله می‌‌توان به [[آیه]] ۱۸۶ [[سوره]] [[ال عمران]]، ۱۷ [[سوره لقمان]]، ۴۳ [[سوره شوری]] و ۳۵ [[سوره احقاف]] اشاره کرد.
+# [[استغفار]]: استغفار از [[گناهان]] زمینه‌ساز صبر و [[شکیبایی]] است.<ref>توبه، آیه ۵۵</ref> در [[حقیقت]] کسی که گناهی کرده با استغفار از خداوند این [[فرصت]] را برای خود فراهم می‌‌آورد تا [[بی‌تابی]] و [[جزع]] و فزع نکند و تحت [[رحمت الهی]] قرار گیرد.
+# [[اعتقاد به معاد]]: [[باور]] به [[رستاخیز]] و [[اعتقاد به معاد]] و [[روز جزا]] از موجبات [[پایمردی]] در برابر [[سختی]] هاست.<ref>بقره، آیات ۴۵ و ۴۶ و ۲۴۹</ref> کسی که [[ایمان به معاد]] و باور به [[کیفر]] شدن [[کفار]] در [[آخرت]] دارد در برابر فشارهای مخالفان و [[دشمنان]]<ref>معارج، آیات ۱ تا ۵</ref> و در برابر [[عنادورزی]] مخالفان [[صبر]] پیشه می‌‌کند.<ref>غافر، آیات ۷۰ تا ۷۷</ref> چنان که باور به نزدیکی [[معاد]] موجب می‌‌شود که صبر شخص افزایش یابد و در برابر [[مصیبت‌ها]]، [[سختی‌ها]] و فشارهای دشمنان [[شکیبایی]] ورزد.<ref>معارج، ایات ۵ تا ۷</ref>
+# [[اقامه شهادت]]: [[گواهی دادن]] و اقامه شهادت از موجبات شکیبایی در برابر [[شرّ]] و [[بدی]] است که در [[آیات]] ۱۹ تا ۳۳ [[سوره معارج]] به آن اشاره شده است.
+#[[امانتداری]] از موجبات شکیبایی در برابر شرّ و بدی است. به این معنا که [[امین]] با [[امانت داری]] خویش زمینه صبر را در خود ایجاد می‌‌کند و از [[صابران]] می‌‌شود.<ref>معارج، آیات ۱۹ تا ۳۲</ref>
+# [[امتحان]]: شکیباسازی و [[توانمند]] کردن روحیّه [[مردم]] [[فلسفه آزمایش]] آنان از سوی [[خداوند]] است. بنابراین می‌‌توان گفت که [[امتحانات الهی]] در اشکال گوناگون آن موجب توانمندی‌سازی و تاب آوری مردم می‌‌شود و صبر ایشان را ایجاد یا افزایش می‌‌دهد.<ref>بقره، آیه ۱۵۵؛ آل عمران، آیه ۱۸۶؛ هود، آیات ۷ تا ۱۱؛ فرقان، آیه ۲۰</ref>
+# [[امید]] به [[امداد]] [[خدا]]: امید [[انبیا]] و [[مؤمنان]] به [[امداد الهی]] پشتوانه صبر و [[مقاومت]] آنها<ref>بقره، آیه ۲۱۴</ref> و تاب آوری ایشان در برابر [[شداید]]<ref>یوسف، آیه ۸۳</ref> و دست یابی به [[صبر جمیل]] و [[زیبا]] و [[پسندیده]] می‌‌شود.<ref>یوسف، آیه ۸۳</ref>
+# امید به [[بهشت]]: آرزوی ورود به بهشت مقتضی صبر و [[پایداری]] در سختیهاست که خداوند در آیاتی از جمله ۲۱۴ [[سوره بقره]] و ۱۴۲ [[سوره آل عمران]] به آن توجه داده است.
+# [[انفاق]] [[مالی]]: اختصاص دادن سهمی مشخص از [[مال]] خود به [[نیازمندان]] از [[اسباب صبر]] در برابر [[مشکلات]] و مصیبت‌ها و [[تکالیف]] سخت [[الهی]] است.<ref>معارج، آیات ۱۹ تا ۲۵</ref>
+# [[ایمان]]: شکی نیست که ایمان نقش کلیدی در [[زندگی]] [[بشر]] به ویژه در مسأله [[صبر]] در برابر [[مشکلات]]، [[تکالیف]]، [[مصیبت‌ها]]، آزمون‌ها و مانند آن دارد. به عنوان نمونه [[باور]] و ایمان به [[پیروزی]] [[اهل تقوا]] زمینه‌ساز صبر در برابر مشکلات<ref>اعراف، آیه ۱۲۸؛ هود، آیه ۴۹؛ نحل، آیه ۱۲۷ و ۱۲۸</ref>، همچنین باور و توجّه به عالمانه و [[حکیمانه]] بودن [[افعال الهی]]<ref>یوسف، ایه ۸۳</ref>، ویا توجّه و ایمان به رازقیّت [[خداوند]]<ref>طه، آیه ۱۳۲</ref>، و نیز توجه به [[بصیر]] بودن [[خدا]]<ref>فرقان، ایه ۲۰</ref>، یا حتمی بودن [[پاداش الهی]]<ref>یوسف، ایه ۹۰</ref>، توجه به [[توکل]] و نقش آن<ref>مزمل، آیات ۹ و ۱۰</ref> و مانند آنها نقش تعیین کننده ای در ایجاد و افزایش صبر [[انسان]] دارد.
+# [[بصیرت]]: بصیرت و [[درک عمیق]] از عوامل صبر و [[شکیبایی]] است که خداوند در [[آیات]] ۶۵ و ۶۶ [[سوره انفال]] و ۱۹ و ۲۰ [[سوره رعد]] به آن توجه داده است.
+# [[بینش توحیدی]]: [[جهان بینی توحیدی]] [[مؤمنان]]<ref>از خدا بودن و به سوی او بازگشتن</ref> دلیل صبر آنان در برابر سختیهاست. این بدان معناست که [[توحید]] به ویژه توحید فعل نقش تعیین کننده در ایجاد و تقویت صبر در بشر دارد.<ref>بقره، آیات ۱۵۵و۱۵۶</ref>
+# [[پاکدامنی]] و [[عفت]]: پاکدامنی از موجبات شکیبایی در برابر [[شرور]] و [[بدی‌ها]] و [[بدکاری]] هاست که خداوند در آیات ۱۹ تا ۳۱ [[سوره معارج]] به آن اشاره کرده است.
+#[[تدبر]] در سرگذشت ها: تدبر و تامل در سرگذشت‌ها به ویژه پیامبرانی چون ایوب{{ع}} و [[موسی]]{{ع}} و یوسف{{ع}} و [[یعقوب]]{{ع}} و مانند آنها می‌‌تواند در ایجاد وافزایش صبر مفید و سازنده باشد.<ref>ص، آیات ۴۱ تا ۴۴؛ غافر، آیه ۵۵</ref>
+# [[ترس]] از [[عذاب]] و [[کیفر]]: ترس از عذاب خداوند از عوامل شکیبایی در سختیهاست که از آیات ۱۹ تا ۲۸ سوره معارج این معنا به دست می‌‌آید.
+# [[تسبیح خدا]]: [[تسبیح]] و [[ستایش پروردگار]] در [[صبح و شام]] زمینه [[استواری]] [[روح]] و دستیابی به صبر در برابر ناگواریهاست.<ref>طه، آیه ۱۳۰؛ غافر، آیه ۵۵؛ ق، آیه ۳۹</ref>
+# [[تواضع]]: [[فروتنی]] و [[اخبات]] و تواضع از عوامل دستیابی به [[صبر]] است که در [[آیات]] ۳۴ و۳۵ [[سوره حج]] به آن اشاره شده است.
+#توجه به اسوه‌های صبر: توجّه به اسوه‌های صبر تقویت کننده روحیّه [[شکیبایی]] در [[انسان]] است. از این روست که [[خداوند]] بارها در [[قرآن]] به [[مشکلات]] و فشارهایی که [[پیامبران]] [[تحمل]] کرده اشاره نموده تا صبر [[پیامبر]]{{صل}} و [[مؤمنان]] افزایش یابد.<ref>آل عمران، آیه ۱۶۴؛ انعام، آیه ۳۴؛ انبیاء، آیات ۸۳ و۸۵؛ ص،آیات۱۷ و ۴۱ و ۴۴</ref>
+#توجه به [[برتری]] [[نیکی]]: توجّه به اصل بدیهی برتری نیکی بر [[بدی]] زمینه‌ساز صبر در برابر بدی دیگران خواهد بود.<ref>فصلت، آیات ۳۴ و ۳۵</ref>
+#توجه به بی‌منطقی [[دشمن]]: توجّه به بی‌پایگی و بی‌منطقی [[دشمنان]] زمینه‌ساز صبر در برابر آنان که در آیات ۵۵ و ۵۶ [[سوره غافر]] به آن اشاره شده است.
+#توجه به [[پاداش]] [[جاودانه]]: توجّه به زوال نعمت‌های [[دنیوی]] و جاودانه بودن پاداشهای [[الهی]] از عوامل شکیبایی در [[وفای به عهد الهی]] است.<ref>نحل، آیات ۹۵ و ۹۶</ref>
+#توجه به [[حقانیت]] [[وعده خدا]]: توجّه به [[حقانیّت]] [[وعده‌های خدا]] از عوامل صبر و شکیبایی است که در آیات ۶۰ [[سوره روم]] و ۵۵ و ۷۷ سوره غافر مطرح شده است.
+#توجه به [[عنایت خاص]] [[خدا]]: توجّه به [[عنایت]] خاصّ خدا به پیامبر{{صل}} و نیز مؤمنان از عوامل صبر او در برابر [[مشرکان]] تکذیبگر است.<ref>طور، آیه ۴۸ و آیات دیگر</ref>
+#توجه به فواید صبر: توجّه به [[منفعت]] و فواید صبر از عوامل شکیبایی در برابر بدیهای دیگران<ref>نحل، آیه ۱۲۶</ref> و در امور جنسی<ref>نساء، ایه ۲۵</ref> و امور دیگر خواهد بود.
+#توجه به عواقب [[بی‌تابی]]: توجّه به عواقب ناخوشایند بی‌صبری از عوامل [[صبرپیشگی]] است که خداوند در آیات ۴۸ و ۴۹ [[سوره قلم]] به آن توجه می‌‌دهد.
+#توجه به [[قدرت خدا]]: توجّه و [[باور]] به قدرت خدا در [[نابودی دشمنان]] و [[آفرینش]] هستی مقتضی صبر در برابر دشمنان است.<ref>ق، آیات ۳۶ تا ۳۹</ref>
+#توجه به ناکامی [[دشمن]]: توجّه به ناکامی دشمن در اهداف خود از عوامل [[شکیبایی]] در برابر آنها است.<ref>غافر، آیات ۵۵ و ۵۶</ref>
+#همچنین [[خشوع]]<ref>بقره، آیه ۴۵</ref>، [[خردمندی]] و [[تعقل]]<ref>رعد، آیات ۱۹ و ۲۲</ref>، داشتن خصلت‌های [[نیک]]<ref>فصلت، آیات ۳۴ و ۳۵</ref>، [[سجده]]<ref>انسان، آیات ۲۴ و ۲۶</ref>، [[شب زنده داری]]<ref>طه، آیه ۱۳۰</ref>، [[نماز]] و [[مداومت]] بر آن<ref>معارج، ایات ۱۹ تا ۲۳</ref>، [[وفای به عهد]]<ref>معارج، آیات ۱۹ تا ۳۲</ref>، [[یاد خدا]]<ref>انسان، آیات ۲۴ و ۲۵</ref>، [[یقین]] به [[آیات الهی]]<ref>سجده، ایه ۲۴</ref> و مانند آنها از موجبات ایجاد یا تقویت [[صبر]] و [[حلم]] و [[بردباری]] و شکیبایی است.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[عوامل و موجبات صبر و حلم (مقاله)|عوامل و موجبات صبر و حلم]].</ref>.
+==عوامل و آثار بی‌صبری==
+برای این که علت و عامل بی‌بصیر دانسته شود می‌‌توان به همین امور که گفته شد توجه داد؛ چراکه فقدان آنها موجب بی‌صبری و [[بی‌تابی]] می‌‌شود.
+اما برخی از عوامل بی‌تابی که [[قرآن]] بیان کرده و آثار آن می‌‌تواند به ما کمک کند تا [[درک]] [[درستی]] از بی‌تابی و فقدان صبر داشته باشیم.
+# [[حرص]] و [[آز]]: حرص و [[آزمندی]] [[انسان]] عامل بی‌صبری او به هنگام [[ابتلا]] به [[شداید]] است که [[خداوند]] در [[آیات]] ۱۹ و ۲۰ [[سوره معارج]] به آن توجه داده است.
+#خردناباوری: عدم [[تعقّل]]، از عوامل [[ناشکیبایی]] است که خداوند در آیات ۴ و ۵ [[سوره حجرات]] بدان اشاره می‌‌کند و می‌‌گوید که چگونه عدم تعقّل، نداکنندگان [[پیامبر]]{{صل}} از بیرون حجره‌های آن حضرت{{صل}} از عوامل ناشکیبایی آنان بوده است.
+# [[شرور]]: شرور از عوامل بی‌صبری انسان‌های [[حریص]] است که خداوند در آیات ۱۹ و ۲۰ سوره معارج به آن اشاره کرده است.
+#یکنواختی: گاه برخی از امور مانند یکنواختی موجب بی‌تابی افراد می‌‌شود، چنان که یکنواختی غذای [[بنی اسرائیل]] سبب بی‌صبری و [[اعتراض]] آنان به [[موسی]]{{ع}} شده بود.<ref>بقره، آیه ۶۱</ref>
+اما آثار این بی‌تابی را می‌‌توان در [[زندگی]] این افراد به [[سادگی]] ردگیری کرد. از جمله این اثار که برای بی‌تابی و بی‌صبری در قرآن اشاره شده می‌‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
+# [[حزن]] و [[اندوه]]: [[مبتلا]] شدن [[یونس]]{{ع}} به [[غم]] و [[اندوه]] در اثر بی‌صبری در برابر [[تکذیب]] قومش نمونه ای از گزارش [[قرآن]] درباره آثار [[بی‌تابی]] است.<ref>قلم، آیه ۴۸</ref>
+# [[خواری]] و [[ذلت]]: [[ناشکیبایی]] و بی‌تابی در برابر [[دشمن]] زمینه [[خفت]] و خواری [[انسان]] است که در [[آیات]] ۵۸ و۶۰ [[سوره روم]] به آن اشاره شده است.
+# [[سرزنش]]: بی‌تابی موجب سرزنش دیگران می‌‌شود. [[انسانی]] که بی‌تابی می‌‌کند از سوی دیگران سرزنش و [[توبیخ]] خواهد شد. در قرآن بیان شده که بی‌صبری [[بنی اسرائیل]] در مورد غذای خود سبب سرزنش آنان از سوی [[خدا]] شده است.<ref>بقره، آیه ۶۱</ref>
+# [[شکست]] و ناکامی: ناشکیبایی در برابر [[هجوم]] حوادث از عوامل شکست انسان‌هاست که [[آیه]] ۱۶۴ [[سوره آل عمران]] به آن پرداخته است.
+# [[محرومیت]]: بی‌صبری درپی دارنده از دست دادن امکانات بهتر و [[محروم]] شدن از آن است که [[خداوند]] در آیه ۶۱ [[سوره بقره]] با اشاره به داستان [[یهود]] بر آن تاکید دارد.
+اینها تنها نمونه‌ای از آثار بی‌تابی و بی‌صبری است. اگر به [[آثار صبر]] توجه شود معلوم می‌‌گردد که بی‌صبری چه تاثیر شگرف و منفی در [[زندگی]] [[بشر]] به جا می‌‌گذارد؛ زیرا در [[آیات قرآنی]] بیش از شصت مورد برای [[صبر]] و [[حلم]] به عنوان آثار بیان شده است. این خود نشان می‌‌دهد که بی‌صبری و بی‌تابی تا چه اندازه می‌‌تواند آثار [[سوء]] در زندگی بشر داشته باشد؛ چراکه فقدان هفتاد [[نعمت]] که از آثار صبر و آثار فقدان آن است به معنای [[تحول]] جدی و منفی در زندگی بشر است.<ref>[[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[عوامل و موجبات صبر و حلم (مقاله)|عوامل و موجبات صبر و حلم]].</ref>.
 == منابع ==
@@ خط ۳۵۹: / خط ۴۱۷: @@
 # [[پرونده:11790.jpg|22px]] [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[صبر ویژگی‌ها و آثار آن (مقاله)|'''صبر ویژگی‌ها و آثار آن''']]
 # [[پرونده:11790.jpg|22px]] [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[هفتاد اثر صبر در زندگی (مقاله)|'''هفتاد اثر صبر در زندگی''']]
+# [[پرونده:11790.jpg|22px]] [[خلیل منصوری|منصوری، خلیل]]، [[عوامل و موجبات صبر و حلم (مقاله)|'''عوامل و موجبات صبر و حلم''']]
 {{پایان منابع}}
+== پانویس ==
+{{پانویس}}