خمس در فقه اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

خمس در فقه اسلامی (نمایش مبدأ)

نسخهٔ ‏۱۱ اکتبر ۲۰۲۳، ساعت ۱۱:۴۰

۱۳٬۱۹۵ بایت حذف‌شده ، ‏۱۱ اکتبر ۲۰۲۳

←‏مصرف خمس در دوران خلفا

دیداریویکی‌متن

Bahmani

مدیران

۱۱۲٬۰۹۱

ویرایش

@@ خط ۳۳۹: / خط ۳۳۹: @@
 برابر آنچه [[گذشت]]، [[خمس]] از آن اهل بیت [[رسول]] خداست که [[بنی هاشم]] هستند و [[ذوی القربی]] [[جانشین پیامبر]] است که سهم [[خدا]] و رسول را دریافت می‌کند و خمس به شش بخش تقسیم می‌شود؛ سه بخش دیگر آن به [[یتیمان]]، [[مساکین]] و [[در راه ماندگان]] [[سادات]] داده می‌شود و آنها مورد [[مصرف خمس]] هستند. [[شیعه]]، بر این [[باور]] است که تقسیم به شش سهم در [[دوران پیامبر]]{{صل}} نیز بوده است؛ اما برخی [[فقهای اهل سنت]] بر این نظرند که خمس در دوران [[پیامبران]]{{صل}} به پنج قسمت تقسیم میشده و سهم خدا و رسول، یکی بوده. این از [[ابن عباس]] [[نقل]] شده است و ذوی القربی، [[اهل بیت پیامبر]] معرفی شده‌اند<ref>ابو یوسف، الخراج، ص۱۹.</ref>. روایتی از [[امام صادق‌]]{{ع}} نیز در تقسیم به پنج سهم وارد شده که [[شیخ طوسی]] در توجیه آن گفته است [[پیامبر]] به کمتر از حقش [[قناعت]] میکرده تا سهم بیشتری به دیگر مستحقان برسد<ref>وسائل الشیعه، ج۶، ص۳۵۶.</ref>. [[شیخ صدوق]] در مقنع روایتی از [[امام صادق]]{{ع}} نقل کرده که [[پیامبر اکرم]]{{صل}} سهم خدا را در [[راه خدا]] [[مصرف]] می‌کرد<ref>المقنع و الهدایه، ص۸۷.</ref>. شاید به همین علت گفته شده که [[حضرت]] خمس را به پنج قسم تقسیم میک‌رده است.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 525 - 529.</ref>
-==مصرف خمس در [[دوران خلفا]]==
-با درگذشت [[رسول خدا]]{{صل}}، مسئله مصرف خمس و [[حق]] ذوی القربی یکی از مسائل مهم و قابل توجه مسلمانان بود؛ زیرا [[خلیفۀ اول]]، [[فدک]] را که رسول خدا به عنوان حق [[ذی القربی]] به [[فاطمه]] داده بود، از وی گرفت <ref>صحیح بخاری، «کتاب المغازی»، ج۵، ص۲۵۲، ح۷۰۴.</ref>. [[مسلمانان]] نیز به [[فتوحات]] جدیدی دست یافتند و [[خمس]] [[غنائم]] را نزد [[خلیفه]] فرستادند؛ برای نمونه [[خالد بن ولید]]، [[خمس]] فتوحات خود در [[بصره]]، ثنا<ref>ترجمة نهایة الأرب، ج۴، ص۹۳.</ref>، زمیل<ref>ترجمة نهایة الأرب، ج۴، ص۹۹.</ref> و [[بصری]]<ref>ترجمة نهایة الأرب، ج۴، ص۱۰۳.</ref> در [[شام]] را برای [[ابوبکر]] فرستاد.
-در فتوحات گسترده [[دوران عمر بن خطاب]]، [[اموال]] زیادی به عنوان خمس غنائم به مرکز [[خلافت]] [[شهر مدینه]] ارسال می‌شد. در [[گشایش]] [[جلولاء]] و [[حلوان]]، پس از گردآوری غنائم، خمس آن را که شش میلیون [[درهم]] بود نزد [[خلیفه دوم]] فرستادند<ref>ترجمة نهایة الأرب، ج۴، ص۲۰۱.</ref>. در [[فتح]] [[مداین]]، سعد وقاص بخش زیاد خمس را نزد خلیفه فرستاد. در این [[جنگ]]، هزار سوار بود که به هر یک معادل [[دوازده]] هزار درهم رسید <ref>ترجمة نهایة الأرب، ج۴، ص۱۹۸.</ref> که حکایت از خمس زیاد آن دارد. [[حذیفة بن یمان]]، خمس [[فتح نهاوند]] را برای خلیفه فرستاد. در این جنگ، سهم هر سوار شش هزار درهم بود<ref>ترجمة نهایة الأرب، ج۴، ص۲۲۴.</ref>. این روش در هر [[جنگی]] تکرار می‌‌شد و خمس غنائم نزد خلیفه ارسال می‌گردید. این موضوع در [[دوران عثمان]] نیز ادامه داشت. وی خمس غنائم [[آفریقا]] را در سال ۲۵ هجری به [[برادر]] رضاعی خود [[عبدالله بن سعد بن ابی سرح]] بخشید که مورد [[اعتراض]] [[مردم]] قرار گرفت<ref>تاریخ طبری (۸ جلدی) ج۳، ص۳۱۲.</ref>. گستردگی فتوحات و درآمد زیاد خمس، باعث شد که [[خلفا]] در [[مصرف خمس]] تغییراتی ایجاد کنند. برابر آنچه گفته شد آنان برای [[خدا]] سهمی در نظر نمی‌گرفتند. سهم [[رسول خدا]]{{صل}} را نیز ساقط کرده بودند. برابر [[نقل]] [[اعمش]] از [[ابراهیم نخعی]]، ابوبکر و [[عمر]] با سهم [[پیامبر]]{{صل}} مرکب و [[سلاح]] برای [[جهاد]] می‌خریدند. اعمش گوید: پرسیدم نظر [[علی]] در این باره چه بود؟ [[پاسخ]] داد: علی{{ع}} در این نظر از دیگران شدید‌تر عمل می‌کرد<ref>جامع البیان، ج۱۰، ص۱۰-۱۱، ح۱۲۵۱۱.</ref>.
-اما چنین به نظر می‌رسد که خلفا سهم [[ذوی القربی]] را ساقط کرده و نمی‌پرداختند. [[ام هانی]] دختر [[ابو طالب]] گوید: [[فاطمه]] [[زهرا]] نزد [[ابوبکر]] آمد و سهم [[ذوی القربی]] را از وی خواست. ابوبکر گفت: از [[رسول خدا]] شنیدم که سهم ذوالقربی در حیاتم برای آنها است. و پس از مرگم نیست<ref>کنز العمال، ج۵، ص۶۲۹، ح۱۴۱۰۸.</ref>.
-[[ابن ابی الحدید]]، روایاتی را [[نقل]] کرده که ابوبکر، فاطمه و [[بنی هاشم]] را از سهم ذوالقربی [[محروم]] کرد و آن را در [[سلاح]] و مرکب قرار داد<ref>شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج۱۶، ص۲۳۱.</ref>. وی با همین [[استدلال]] [[فدک]] را که [[پیامبر]]{{صل}} به فاطمه{{س}} داده بود، از وی گرفت و مدعی شد که [[حضرت]] فرموده: ما چیزی به [[ارث]] نمی‌گذاریم و آنچه به جای می‌گذاریم [[صدقه]] است<ref>شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج۱۶، ص۲۱۸.</ref>. شوکانی گوید: [[احادیث]] [[دلالت]] بر آن دارند، که [[نزدیکان پیامبر]] که، از مصرف‌های [[خمس]] می‌باشند و [[حدیثی]] را آورده که [[ابوداود]] نقل نموده: ابوبکر[[خمس]] را مانند پیامبر{{صل}} تقسیم می‌کرد جز این که سهم نزدیکان پیامبر را نمی‌داد و [[عمر]] از سهم [[ذی القربی]] به آنان می‌داد<ref>المجموع، ج۱۹، ص۳۷۴.</ref>. آنچه از [[علی]]{{ع}} نقل شده گویای همین نظر است که ابوبکر سهم ذی القربی را نمی‌داد؛ اما عمر گاهی آنان را از این سهم بهره‌مند می‌کرد تا این که وی نیز آن را قطع کرد. [[عبدالرحمان بن ابی لیلی]] گوید: از علی{{ع}} پرسیدم که چگونه ابوبکر و عمر درباره سهم شما از خمس عمل می‌کردند؟ [[پاسخ]] داد: اما ابوبکر در دوران حکومتش خمس نبود و آنچه بود می‌داد؛ اما عمر در هر خمس، نصیبم را می‌داد تا هنگامی که خمس «[[شوش]]» و «جندیشاپور» رسید. من نزد او بودم. گفت: این نصیب شما [[اهل بیت]] از خمس است و این باعث اختلال در [[زندگی]] برخی [[مسلمانان]] شده و آنان، نیاز شدید دارند. سپس گفت: اگر [[دوست]] داشتید [[حق]] خود را ترک کنید تا آن را در نیازهای مسلمانان قرار دهیم تا هنگامی که [[مالی]] به ما برسد آنگاه [[حق]] شما را ادا کنیم. گفتم باشد. [[عباس]] به [[سخن]] من [[اعتراض]] کرد و [[عمر]] [[مال]] را گرفت. [[علی]]{{ع}} در ادامه فرمود: «به [[درستی]] که [[خداوند]] [[زکات]] را بر پیامبرش [[حرام]] کرد، پس به جای آنچه بر وی حرام کرده سهمی از [[خمس]] قرار داد و آن ([[زکات]]) را به ویژه بر [[اهل بیت]] وی حرام کرده نه امتش. پس برای آنان (اهل بیت) با [[رسول خدا]]{{صل}} سهمی به جای آنچه بر آنان حرام کرده قرار داد»<ref>{{متن حدیث|إن الله حرم الصدقة علی رسوله فعوضه سهما من الخمس عوضا مما حرم علیه، و حرمها علی أهل بیته خاصة دون أمته، فضرب لهم مع رسول الله،{{صل}}، سهما عوضا مما حرم علیهم}}؛ المیزان، ج۹، ص۱۰۷؛ کنز العمّال، ج۴، ص۵۱۹، ش۱۱۵۳۳-۱۱۵۳۴؛ درّ المنثور، ج۳، ص۱۸۶.</ref>؛
-آنچه دربارۀ سیرۀ [[ابوبکر]] [[نقل]] شده، درست به نظر نمی‌رسد؛ زیرا وی [[فدک]] را که سهم ذوالقربی بود و [[پیامبر]] بخشیده بود گرفت. [[بدیهی]] است که وی برای [[اثبات]] ادعای خود، سهمی به اهل بیت ندهد گرچه از خمس باشد؛ اما بخش [[سیره]] [[خلیفه دوم]] در [[نامه]] مفصلی که راجع به خمس از [[امام صادق]]{{ع}} نقل شده مورد [[تأیید]] قرار گرفته است؛ زیرا [[حضرت]] اشاره می‌کند که ما سهم خود را برابر [[آیه قرآن]] می‌گرفتیم تا این که خمس [[شوش]] و [[جندی شاپور]] آمد و عمر خواست که ما سهم خود را در [[اختیار]] وی قرار دهیم<ref>تحف العقول، ص۳۴۷.</ref>. [[فتح]] شوش را در [[سال ۱۷ هجری]] دانسته‌اند<ref>تاریخ طبری، ج۳، ص۱۷۹.</ref> در نتیجه می‌‌توان گفت: اهل بیت در [[دوران عمر]]، مدت زیادی از خمس [[محروم]] بودند. شاید پس از این بوده که عمر پیشنهاد می‌کند که بخشی از خمس را برای [[ازدواج]] بی‌همسران از [[بنی هاشم]] بپردازد و آنان نمی‌پذیرند جز این که همه آن را بدهد و عمر خودداری می‌کند<ref>شواهد التنزیل، ج۱، ص۲۸۵، «حاشیه»؛ سرخسی، المبسوط، ج۱۰، ص۱۱.</ref>. محروم ساختن اهل بیت از حق خود و [[مصرف]] کردن سهم پیامبر{{صل}} در [[راه خدا]] و [[جهاد]]، باعث شده که این نظریه قوت بگیرد که [[خلفای چهارگانه]]، [[خمس]] را به سه قسمت تقسیم نموده و سهم [[پیامبر]] و ذوالقربی را ساقط نموده‌اند.
-از [[عبدالله بن عباس]] [[نقل]] شده که [[خمس]] در [[دوران رسول خدا]]{{صل}} به پنج بخشر تقسیم می‌شد: سهم پیامبر، ذوالقربی، [[یتیمان]]، [[مساکین]] و [[در راه ماندگان]]؛ اما [[ابوبکر]]، [[عمر]] و [[عثمان]] آن را به سه قسم تقسیم نموده و سهم پیامبر و ذوالقربی را ساقط دانسته و بر دیگران تقسیم می‌کردند. [[علی]]{{ع}} نیز برابر نظر [[خلفا]] عمل میکرد؛ اما گاهی عمر پیشنهاد می‌کرد که از خمس بابت [[ازدواج]] بی‌همسران [[بنی هاشم]] بدهد که آنان نپذیرفتند<ref>ابویوسف، الخراج، ص۱۹؛ بیهقی، سنن الکبری، ج۶، ص۳۴۵.</ref>.
-چنین به نظر می‌رسد که آنچه علی{{ع}} انجام داده نوعی [[مصلحت اندیشی]] بوده که مبادا بگویند: وی [[بیت المال]] را برای [[خویشان]] خود ویژه ساخته؛ زیرا همان‌گونه که در گذشته اشاره شد، [[حضرت]] خمس را به شش قسمت قابل تقسیم می‌دانست و آن را از آن [[اهل بیت]] دانست: {{عربی|"لنا خاصه"}}.
-[[محمد بن اسحاق]] از [[امام باقر]]{{ع}} می‌پرسد، نظر علی{{ع}} درباره خمس چیست؟ می‌گوید: نظر وی همان نظر [[اهل]] بیتش بود؛ [[ولی]] [[دوست]] نداشت که با ابوبکر و عمر [[مخالفت]] نماید<ref>ابویوسف، الخراج، ص۲۰؛ شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید، ج۱۶، ص۲۳۱.</ref>. علت آن را [[حضرت علی]]{{ع}} در خطبه‌ای بیان نموده که در صدد [[اصلاح]] بیش از ۳۰ مورد از کارهای خلفای گذشته بود؛ اما مخالفت یارانش او را مجبور به پذیرش وضع گذشته نموده است. از جمله آن موارد، باز گرداندن [[فدک]]، سهم [[رسول خدا]]{{صل}} در خمس و سهم [[ذوی القربی]] است<ref> کافی، ج۸، ص۶۰-۶۳؛ سیمای کارگزاران، ج۱، ص۲، «پیشگفتار».</ref>.
-[[شافعی]] بر اساس آنچه از علی{{ع}} نقل شده، [[اجماع امت]] را بر تقسیم خمس به سه قسمت، پس از پیامبر نمی‌پذیرد و [[دلیل]] آن را [[حدیث]] امام باقر [[محمد بن علی]] دانسته که [[رأی]] علی{{ع}} موافق نظر اهل بیت او بوده که خمس را به شش یا پنج سهم تقسیم می‌کردند و نظر آن [[حضرت]]، [[مخالف]] [[رأی]] [[ابوبکر]] و [[عمر]] بوده است و می‌افزاید: «و [[اجماع]] [[مسلمانان]] بدون نظر [[اهل بیت]] منعقد نمی‌شود و به تحقیق، نظر [[علی]]{{ع}} موافق نظر اهل بیت بوده است»<ref>{{متن حدیث|والإجماع بدون أهل البیت لا ینعقد وقد کان رأی علی معهم}}؛ سرخسی، المبسوط، ج۱۸، ص۱۰.</ref>
-متأسفانه روشی را که ابوبکر پایه‌گذاری کرد، باعث [[اختلاف]] در [[مصرف]] [[خمس]] در [[فقه اسلامی]] شد.<ref>[[علی اکبر ذاکری|ذاکری، علی اکبر]]، [[سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین (کتاب)|سیمای کارگزاران علی بن ابی طالب امیرالمؤمنین]]، ج3، ص 529 - 533.</ref>
 == منابع ==