گستره عصمت امام در کلام اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

}}

== معناشناسی عصمت ==

=== در اصطلاح [[متکلمان]] ===

در [[علم کلام]] دست کم دو معنا برای [[عصمت]] ارائه شده است:

#'''عصمت به معنای ملکه''': پس از آنکه شیخ مفید عصمت را به لطف تعریف کرد و دیگران نیز آن را پذیرفتند،  [[خواجه نصیرالدین طوسی]] آن را به نقل از [[فلاسفه]]، ملکه نامید و گفت: عصمت ملکه‌ای است که با وجود آن، از صاحبش گناهان صادر نمی‌شود و این بنا بر [[اندیشه]] حکماست<ref>خواجه نصیرالدین طوسی، تلحیص المحصل، ص۳۶۹؛ عضدالدین ایجی نیز این تعریف را به حکما نسبت می‌دهد. ایجی عضدالدین، شرح المواقف، ج۸، ص۲۸۰ البته خواجه در برخی موارد نیز عصمت را به لطف تعریف کرده است. ر.ک: خواجه نصیرالدین طوسی، تلخیص الحصل، ص۵۲۵.</ref>. پس از خواجه برخی از متکلمان معاصر و متأخر از او نیز این تعریف را در کتاب‌های خود ارائه کردند<ref>میثم بن علی بن میثم بحرانی، النجاة فی یوم القیامة، ص۵۵؛ حسن بن یوسف حلی، کشف المراد، ص۴۹۴.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۳۴ - ۳۵.</ref>

== گستره عصمت امام ==

=== گستره زمانی ===

از کلمات علمای [[امامیه]] به دست می‌آید که [[امامان]] {{عم}} مثل [[انبیا]] از ابتدای تولد، تا انتهای [[عمر]] [[معصوم]] بوده‌اند. متکلمان شیعه در این باره می‌فرمایند: [[عصمت امامان]] از وقت ولادت تا روزی است که [[خدا]] را [[ملاقات]] کنند. این قول از ضروریات [[مذهب]] امامیه بوده و پشتوانه آن، [[نصوص]] متضافر و [[اجماع]] أصحاب امامیه است<ref>بحار الانوار، ج۱۱، ص۹۰-۹۱؛ تنزیه الانبیاء، ص۱۵-۱۶؛ الاعتقادات، ص۹۶؛ عقائد الامامیه، ص۶۷؛ دلائل الصدق، ص۳</ref>.<ref>[[ابراهیم صفرزاده|صفرزاده، ابراهیم]]، [[عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی (کتاب)|عصمت امامان از دیدگاه عقل و وحی]] ص ۷۹.</ref>

یکی از مسائل مورد اتفاق اندیشمندان امامیه در این قرون و حتی امروز، ضرورت عصمت [[امامان معصوم]] از [[گناه]] پس از تصدی منصب امامت است. تصریح به این مسأله دست کم از دوران امامان معصوم{{ع}} مطرح شده و تا به امروز نیز ادامه داشته است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۴۱۲.</ref>. این بخش خود به سه قسم تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از:

# عصمت در تفسیر و تبیین [[وحی]]

# [[عصمت]] از [[گناه]].

اگرچه [[شیخ صدوق]] در آثار خود از واژگان گناه کبیره و صغیره استفاده کرده، هیچ معیاری برای تفکیک میان آن دو ارائه نکرده است. وی درباره اینکه آیا [[امام]] {{ع}} از [[گناهان کبیره]] و صغیره (پیش از تصدی منصب امامت) [[معصوم]] است یا نه، به گونه‌ای سخن گفته که عده‌ای از محققان را بر آن داشته است که او [[معتقد]] به [[عصمت امام]] در این محدوده زمانی نیست<ref>ر.ک: [[مهدی فرمانیان|فرمانیان، مهدی]]، [[عصمت امامان شیعه (مقاله)|عصمت امامان شیعه]]، [[معارف کلامی شیعه (کتاب)|معارف کلامی شیعه]]، ص۱۸.</ref>. از آنجا که شیخ صدوق افزون بر تألیفاتی در حوزه [[کلام]] و [[عقاید]]، آثار فراوانی در حوزه [[حدیث]] نیز دارد، و برخورد و با این [[احادیث]] در برخی از آثارش نشان می‌دهد که مضمون و محتوای آنها را پذیرفته است، برای یافتن دیدگاه او لازم است افزون بر تحقیق در عبارات و کلماتش، سراغ [[روایات]] نقل شده به دست او نیز برویم.

باید توجه داشت که این [[روایت]] در کتابی مانند [[عیون اخبار الرضا]] {{ع}} است، و برخورد [[شیخ صدوق]] با [[روایات]] این کتاب به گونه‌ای است که اگر روایتی را قبول نداشته، درباره آن اظهارنظر و نپذیرفتن خود را [[اعلان]] کرده است. از این رو، می‌توان این روایت را پذیرفته ایشان دانست. البته عبارات ایشان در این باره با یکدیگر هم‌نوا نیستند؛ به گونه‌ای که برخی مبهم‌اند و خواننده را به نتیجه نمی‌رسانند. برای نمونه می‌توان به عبارت زیر اشاره کرد که ایشان در توصیف [[پیامبران]]، [[رسولان]]، [[امامان]] و ملائکه می‌نویسد: [[اعتقاد]] ما درباره آنان این است که [[معصوم]]، موصوف به کمال و تمام و [[علم]]، از آغاز امورشان تا انجام آن‌اند. در هیچ حالتی از حالاتشان، متصف به نقص و [[گناه]] و [[جهل]] نمی‌شوند»<ref>{{عربی|و اعتقادنا فيهم انهم معصومون موصوفون بالكمال و التمام و العلم من اوائل أمورهم الى اواخرها لا يوصفون في شيء من أحوالهم بنقص و لا عصيان و لا جهل}} محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، الاعتقادات، ص۷۰.</ref>. در این عبارت، به [[درستی]] روشن نیست که مراد او از کلماتی مانند {{عربی|اوائل امورهم يا احوالهم}} چیست. آیا مراد از آنها امر و حال [[نبوت]] و [[امامت]] است یا مطلق ادوار [[زندگی]] ایشان؟

هر دو احتمال، مؤیدهایی دارند. برای نمونه، اینکه مقصود از {{عربی|اوائل امورهم}} را امر امامت و نبوت بدانیم، قرینه‌ای دارد و آن این است که اگر مقصود از آن را همه ادوار زندگی بدانیم، ادامه عبارت، یعنی عدم انتساب نقص و [[عصیان]] و جهل به امامان در همه ادوار زندگی، با نظریات شیخ صدوق در باب [[علم امام]] که در ادامه به آنها خواهیم پرداخت، منافات دارد، و از همین روست که عده‌ای از محققان، با استناد به این عبارت، ایشان را قایل به [[معصوم]] نبودن [[امام]]، پیش از تصدی منصب امامت دانسته‌اند<ref>[[مهدی فرمانیان|فرمانیان، مهدی]]، [[عصمت امامان شیعه (مقاله)|عصمت امامان شیعه]]، [[معارف کلامی شیعه (کتاب)|معارف کلامی شیعه]]، ص۱۸.</ref> و اگر مقصود از {{عربی|اوائل أمورهم}} را همه دوره‌های [[زندگی]] بدانیم، قرینه‌ای برای آن وجود دارد که همان آمدن {{عربی|و اواخرهم}} در ادامه عبارت است؛ بدین معنا که اگر مقصود تنها دوران [[نبوت]] و [[امامت]] بود، نیازی به آوردن {{عربی|اواخرهم}} نبود، و تفکیک میان دوران نبوت و امامت، به معنای [[عصمت]] در بخشی از آن و معصوم نبودن در بخشی دیگر، بی‌معناست.

[[شیخ صدوق]] در برخی دیگر از عبارات خود، بر [[عصمت امامان]] از [[گناه]] (پیش از تصدی منصب امامت) تصریح می‌کند<ref>او ذیل روایتی که در آن آمده است [[امام سجاد]] {{ع}}، [[امام باقر]] {{ع}} را همراه خود به حمام برده بود، می‌گوید: {{متن حدیث|وَ فِي هَذَا الْخَبَرِ إِطْلَاقٌ لِلْإِمَامِ أَنْ يُدْخِلَ وَلَدَهُ مَعَهُ الْحَمَّامَ دُونَ مَنْ لَيْسَ بِإِمَامٍ وَ ذَلِكَ أَنَّ الْإِمَامَ مَعْصُومٌ فِي صِغَرِهِ وَ كِبَرِهِ لَا يَقَعُ مِنْهُ النَّظَرُ إِلَى عَوْرَةٍ فِي الْحَمَّامِ}}محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، من لا یحضره الفقیه، تحقیق علی اکبر غفاری، ج۱، ح۲۵۲، ص۱۱۹.</ref>.

یکی از مسائل مورد اتفاق اندیشمندان امامیه در این قرون و حتی امروز، ضرورت عصمت [[امامان معصوم]] از [[گناه]] پس از تصدی منصب امامت است. تصریح به این مسأله دست کم از دوران امامان معصوم{{ع}} مطرح شده و تا به امروز نیز ادامه داشته است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۴۱۲.</ref>. این بخش خود به سه قسم تقسیم می‌شود که عبارت‌اند از:

# عصمت در تفسیر و تبیین وحی؛

# [[عصمت]] از [[گناه]].

[[ابن جریر]] در [[کلام]] خود، علم امام را [[مقید]] به علم [[دین]] نکرده است. از این رو، می‌توان مدعی شد که در اندیشه او امام به همه [[علوم]] عالم است. افزون بر آن، عبارت صریح‌تری از وی وجود دارد که نشان اعتقادش به کامل بودن علم امام حتی در نظریات غیردینی است: {{عربی|ولا يجوز أن يكون محتاجا إلى معلم يعلمه.. و من المحال أن يحتاج إلى من يرشده... فهذه واضحة}}<ref>محمد بن جریر بن رستم طبری، المسترشد، تحقیق احمد محمودی، ص۶۹۶.</ref>؛ «و جایز نیست امام محتاج به معلمی باشد که او را [[تعلیم]] دهد... و محال است که او به کسی محتاج باشد که او را [[ارشاد]] کند.... پس این روشن است». بر اساس این عبارت، امکان ندارد امام {{ع}}، به [[معلم]] یا مرشد نیاز داشته باشد و این مطلب بیانگر [[علم مطلق]] امام {{ع}} به همه مسائل است.

===== [[عصمت از اشتباه]]<ref>عصمت از اشتباه معادل «سهو و نسیان» است که در کلمات بزرگان به وفور یافت می‌شود.</ref> در عمل به [[دین]] =====

# اشتباهی که به وقوع یک عمل قبیح در خارج بینجامد که آن را «گناه سهوی» می‌نامیم<ref>در مقدمه این نوشتار تفاوت این دو مسئله را تبیین کرده‌ایم.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۲۴۱.</ref>

بر اساس عبارات شیخ صدوق، [[عصمت از اشتباه]] در ادای [[واجبات]] [[شرعی]] را می‌توان در دو بخش مطرح کرد: [[اشتباه]] در شرایط [[نماز]]؛ اشتباه در قضا شدن نماز.

با توجه به این مطالب می‌توان این گونه به شیخ مفید نسبت داد که  

# ثانیاً، به حکم عقل، عصمت پیامبر و امام از قضا شدن نماز به دلیل خواب ماندن، لازم نیست؛ ولی چنین امری درباره [[پیامبر اکرم]] {{صل}} واقع نشده است؛ زیرا [[روایت]] مستند طرف مقابل، [[خبر واحد]] است.

اگر چه نظریه‌ای از [[حلبی]] و [[کراجکی]] در این باره نیافتیم، اما  [[شیخ طوسی]] را باید از جمله [[معتقدان]] به [[ضرورت عصمت امام]] از اشتباه در نماز دانست؛ هر چند وی خواب ماندن از نماز را امری ممکن می‌داند<ref>طوسی، محمدبن حسن، تهذیب الاحکام، ج۲، ص۳۴۶، ح۲۶؛ همو، الاستبصار، ج۱، ص۳۶۹، ح۱۶ و ص۳۷۰، ح۴؛ همان، ج۲، ص۳۴۶، ح۵ و ص۳۵۲، ح۴۹ و ص۳۴۹، ح۳۷.</ref>. بدین‌سان باید مدعی شد در اواخر قرن پنجم هجری، عموما نظریه [[سهو النبی]]{{صل}}، نظریه‌ای مردود بوده است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۴۱۳ ۴۱۴.</ref>.

[[نزاع]] معروف میان  [[شیخ صدوق]] و  شیخ مفید در مسئله [[سهوالنبی]] {{صل}} مربوط به [[قلمرو عصمت]] است. شیخ صدوق، [[عصمت پیامبران]] را به تبلیغ دین منحصر کرده است و [[پیامبر اکرم]] {{صل}} را از اشتباه و فراموشی در غیر امور مربوط به تبلیغ دین معصوم نمی‌داند، بلکه سهوالنبی {{صل}} را امری ممکن و واقع و همانند استاد خویش، ابن ولید، [[انکار]] آن را از [[عقاید]] [[غالیان]] می‌داند. شیخ مفید در پاسخ به ادعای استاد، رساله مستقلی با عنوان رسالة فی عدم [[سهو النبی]] {{صل}} به رشته تحریر درآورده است<ref>البته باید توجه داشت که این رساله، پاسخ برخی از اهالی حائر است، و شیخ مفید در آنجا هیچ اشاره‌ای به نام استاد خود نمی‌کند؛ ولی کاملاً روشن است که محتوای آن ناظر به سخنان  شیخ صدوق است.</ref>.<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۲۸۳.</ref>

===== [[عصمت از ترک اولی]] و ترک مستحبات =====

گفتنی است که این امر، منافاتی با عصمت یک [[پیامبر]] یا [[امام]] ویژه از ترک مستحبات و ترک اولی ندارد، و آنچه در اینجا می‌توان به  شیخ نسبت داد، این است که متصدی منصب نبوت و امامت، لزوماً چنین عصمتی ندارد<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۳۶۹.</ref>.

==== [[عصمت علمی]] ====

آنچه مورد اتفاق است، عصمت از اشتباه در تبیین دین پس از تصدی منصب نبوت یا امامت است اما درباره [[عصمت پیامبر]] یا امام از اشتباه در تبیین دین پیش از تصدی منصب نبوت یا امامت باید گفت: این مسأله در منابع اندیشمندان [[شیعه]] در پنج قرن نخست هجری مطرح نشده است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۴۱۵.</ref>.

افزون بر آن، از برهان‌هایی که در [[آینده]] از شیخ صدوق درباره عصمت امامان مطرح خواهیم کرد، روشن می‌شود بنا بر نظریه ایشان، [[هدف]] از [[نصب امام]] تبیین دین است، و تجویز اشتباه و نسیان در تبلیغ دین، با این غرض ناسازگار است.

از مجموع این عبارات برمی‌آید که در [[اندیشه]] صاحب المسترشد، [[علوم امام]] [[الهی]]، غیربشری و مطابق با واقع و [[حقیقت]] است، و در اندیشه‌های او [[خطا]] نیست.

شیخ مفید، هم‌نوا با دیگر [[متکلمان]]، امام را مانند [[پیامبران]] از [[اشتباه]] و فراموشی در [[تبلیغ دین]] [[معصوم]] می‌داند: {{عربی|انه لا يجوز منهم سهو في شيء في الدين و لا ينسون شيئاً من الاحكام و على هذا مذهب سائر الامامية الا من شذ منهم}}<ref>{{متن حدیث|أنهم [الانبياء] كانوا معصومين من الخطإ موفقين للصواب صادقين عن الله تعالى في جميع ما أدوه إلى العباد و في كل شي‌ء أخبروا به على جميع الأحوال}}؛ (محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، المقنعه، ص۳۱-۳۲).</ref>. البته درباره اینکه آیا امام {{ع}} پیش از تصدی منصب امامت نیز از اشتباه در تبیین دین معصوم است یا نه،  شیخ نظر ویژه‌ای مطرح نکرده است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۲۸۳.</ref>.

دلیل‌های  سید مرتضی در باب عصمت، خود بهترین [[گواه]] بر نظریه وی در باب عصمت امام از اشتباه و فراموشی در حوزه تبیین دین است. افزون بر آن، او دیدگاه خود را در این زمینه در موارد دیگری نیز بیان کرده است؛ چنان که می‌نویسد: «[[امام]] [[معصوم]]، کسی است که [[خطا]] بر او جایز نیست»<ref>سید مرتضی علم الهدی، الرسائل، ج۲، ص۳۶۶.</ref>.

اما آیا نظریات [[دینی]] امام {{ع}}، پیش از تصدی منصب امامت نیز عاری از اشتباه است، و او در آن دوره نیز از اشتباه معصوم است؟ همان‌گونه که پیش‌تر نیز بیان شد، ثمره این بحث زمانی روشن می‌شود که روایتی از امام، پیش از تصدی منصب امامت به ما برسد. آیا می‌توان آن را [[حجت]] و مطابق با واقع تلقی کرد یا نه؟

===== عصمت از اشتباه در نظریات [[علمی]] غیر [[دینی]] =====

# ممکن است مقتضای [[منصب امامت]] چیزی باشد و آنچه درباره [[امامان]] [[پاک]] {{عم}} در خارج اتفاق افتاده است، چیز دیگری. به دیگر بیان، ممکن است متکلمی بر این [[باور]] باشد که لازمه منصب امامت، [[عصمت امام]] از [[اشتباه]] در [[علوم عادی]] نیست؛ در عین حال بر این نظریه نیز تأکید داشته باشد که امامان پاک {{عم}} به دلیل تفضل الهی از اشتباه در علوم عادی غیردینی معصوم‌اند؛

# علومی که از امامان {{عم}} به ما رسیده است، به دو دسته کلی بخش پذیرند:

# محل [[نزاع]] اینجاست که آیا [[امام]] {{ع}} تنها دسته اول از [[علوم]] خود را از ناحیه [[خداوند]] دریافت کرده است یا همه آن را؟ اگر بگوییم امام {{ع}} همه علوم خود را از خداوند دریافت کرده است، می‌توانیم نظریات [[علمی]] ایشان را نیز مطابق با واقع و مصون از [[اشتباه]] قلمداد کنیم؛ در غیر این صورت باید بگوییم که به مقتضای حکم عقل، امکان اشتباه در نظریات علمی امام هست.

# شرط و لازمه [[منصب امامت]]، علم به دین و [[احکام الهی]] است: «...امر [[امامت]] تمام نمی‌شود مگر با علم به دین و [[معرفت]] به [[احکام]] خداوند و [[تأویل]] [[کتاب خدا]]»<ref>{{متن حدیث|و الإمامة لا يتم امرها الا بالعلم بالدين و المعرفة باحكام رب العالمين و بتأويل كتابه...}}؛ محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۱، ص۹۹.</ref>؛

# [[شیخ صدوق]] در مواردی که در مقام بیان عظمت [[علمی]] [[امامان]] است، تنها از [[لزوم]] واقف بودن امامان به [[احکام الهی]] و [[تفسیر]]، [[تأویل]]، [[ناسخ]]، [[منسوخ]]، [[محکم و متشابه]] [[قرآن]] سخن به میان آورده است<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، عیون اخبار الرضا {{ع}}، ج۲، ص۶۶۰۰، ذیل ح۳.</ref>؛

# امام {{ع}} از ارتکاب همه [[گناهان]] صغیره پیش از تصدی منصب امامت، ضرورتاً معصوم نیست؛

# امام {{ع}} از ارتکاب گناه کبیره و صغیره پس از تصدی منصب امامت، ضرورتاً معصوم است؛

# امام {{ع}} از سهو و نسیان در امور غیر مربوط به تبلیغ دین، مانند سهو در [[نماز]]، قضا شدن نماز و نیز امور عادی [[زندگی]]، ضرورتاً معصوم نیست.

در پایان می‌توان نظریات  سید مرتضی را در مبحث [[قلمرو عصمت]] چنین خلاصه کرد:

# امام {{ع}}، ضرورتاً پیش و پس از تصدی منصب امامت از [[گناهان کبیره]] و [[صغیره]] [[معصوم]] است؛

# امام {{ع}}، ضرورتاً از [[گناهان]] سهوی‌ای که به [[تنفر]] [[مردم]] از وی نینجامد، معصوم نیست؛

# امام {{ع}}، ضرورتاً از ترک [[مستحبات]] معصوم نیست؛

# امام {{ع}}، ضرورتاً از هرگونه اشتباه در [[بیان احکام شریعت]] معصوم است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۳۲۲.</ref>.

===== عصمت از اشتباه در امور عادی [[زندگی]] =====

[[ابوالصلاح حلبی]] درباره این مسأله نظریه‌ای را ابراز نکرده و لازمه [[کلام]]  [[کراجکی]]<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۳۵۷.</ref> و تصریح کلام  [[شیخ طوسی]]<ref>ر.ک: طوسی، محمدبن حسن، تلخیص الشافی، ج۱، ص۲۵۲؛ همو، التبیان، ج۴، ص۱۶۶-۱۶۵.</ref>، قول به [[ضرورت]] نداشتن [[عصمت]] از چنین اشتباهاتی است. با این حال اطلاق کلام  سدآبادی موجب می‌شود وی را تنها کسی بدانیم که در حوزه پنج قرن نخست هجری [[قمری]]، [[عصمت امام]] از [[اشتباه]] در امور عادی را [[باور]] داشته است<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص۳۶۳.</ref>.

در ادامه با تفصیل بیشتری به بررسی دیدگاه متکلمان در این خصوص می‌پردازیم

[[شیخ صدوق]] روایتی را از دسته اول نقل می‌کند که [[پیامبر اکرم]] {{صل}} با دادن چند درهم به [[امیرالمؤمنین]] {{ع}} از وی خواست به بازار برود و لباسی برای وی خریداری کند. [[امیرمؤمنان]] {{ع}} لباسی را خرید و به [[پیامبر]] تقدیم کرد. چشمان پیامبر اکرم {{صل}} [[تمایل]] نداشتن وی به آن [[لباس]] را نشان می‌داد، و فرمود: آیا [[گمان]] می‌کنی فروشنده، آن را از ما پس بگیرد؟ [[حضرت علی]] {{ع}} ابراز بی‌اطلاعی کرد<ref>محمد بن علی بن حسین (شیخ صدوق)، الامالی، ص۲۳۸ و ۲۳۹؛ همو، الخصال، ج۲، ص۴۹۱.</ref>.

بر اساس این عبارت،  [[ابن قبه]]، امام را کسی می‌داند که از همه [[روایات]] جعلی مطلع نیست و [[غیب]] نمی‌داند و [[علم]] او درباره مسائل جاری [[زندگی]] و به طور کلی آنچه مربوط به [[تبلیغ]] و [[تبیین دین]] نیست، [[علمی]] بشری است.

[[شیخ مفید]] در هیچ یک از آثار خود نه به طور مستقل و نه حتی به طور استطراد، به این بحث رسیدگی نکرده است؛ با این وجود در آثار به جای مانده از ایشان، عباراتی هست که ممکن است کسی در صدد [[اثبات]] نظریه‌ای و انتساب آن به ایشان باشد. از این رو، بحث درباره آنها ضروری به نظر می‌رسد. شیخ مفید در جایی می‌گوید: «وقتی که [[عصمت امام علی]] {{ع}} از [[خطا]] ثابت شد، ثابت می‌شود که او در هرچه انجام می‌دهد و می‌گوید، [[معصوم]] است»<ref>{{عربی|و اذا ثبتت عصمة علي {{ع}} من الخطأ... ثبت انه {{ع}} كان مصيبا في كل ما فعل و قال}}؛ (محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، وقعة الجمل، ص۷۵).</ref>.

ایشان در جای دیگری می‌گوید: «[[عصمت]] اقتضا می‌کند که همه گفته‌ها و [[افعال]] شخصی که عصمت برای او ضروری است، صحیح باشد»<ref>{{عربی|و العصمة تقتضي فيمن وجبت له بالصواب بالاقوال و الافعال}}؛ (محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، وقعة الجمل، ص۷۷ و ۸۵).</ref>. شیخ در موضعی دیگر بر این باور است که امام {{ع}} از [[گناه]]، اشتباه و فراموشی معصوم است<ref>{{عربی|ان الامام معصوم من العصيان مأمون عليه السهو و النسیان}}؛ محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، المسائل الجارودیة، ص۴۵؛ همو، رسائل فی الغیبة، ج۲، ص۱۶.</ref>.

در مورد نخست که از ایشان نقل شد، در [[مقام]] [[عصمت امام علی]] {{ع}} در نبردهای خود و اشتباه [[محاربان]] ایشان است که می‌تواند ما را به این [[عقیده]] نزدیک کند که مقصود  شیخ از این عبارت‌ها [[اثبات عصمت]] مطلق امام {{ع}} نیست، بلکه مقصود همه اموری است که مربوط به حوزه [[امامت]] اوست، و [[خلافت]] و [[نبرد]] با [[مخالفان]] نیز در این محدوده است.

در پایان این بحث، می‌توان نظریات [[شیخ مفید]] را در چند جمله مختصر کرد:

# امام {{ع}}، از [[گناهان کبیره]] و صغیره پس از تصدی منصب امامت [[معصوم]] است؛ اما امکان صدور برخی [[گناهان]] صغیره [[سهوی]] که در صورت صدور، موجب [[استخفاف]] نشود، وجود دارد؛

# امام {{ع}}، ضرورتاً از اشتباه و فراموشی در عمل به [[دین]] پیش و پس از تصدی منصب امامت معصوم است؛

# امام {{ع}}، از [[خواب]] ماندن و فوت شدن [[نماز]]، معصوم نیست؛ اما دلیلی بر خواب ماندن [[امامان شیعه]] و قضا شدن نماز آنان در دست نیست؛

سید مرتضی ـ همان‌گونه که در [[آینده]] خواهد آمد ـ [[علم امام]] را به حرفه‌ها و لغات و به طور کلی هر آنچه به [[دین]] و حوزه [[امامت]] امام مربوط نمی‌شود، غیر ضروری دانسته است و در این موارد بر این [[عقیده]] است که امام باید به کارشناس و متخصص مراجعه کند<ref>{{عربی|و إنما تكليفهم المتعلق بالشريعة في ذلك أن يرجعوا إلى أهل القيم و المعرفة بالصناعات، لا أن يقوموا ذلك بأنفسهم}}؛ (سید مرتضی علم الهدی، الشافی فی الامامة، ج۳، ص۱۶۵).</ref>. روشن است که لازمه [[عرفی]] چنین دیدگاهی امکان صدور [[اشتباه]] در امور عادی [[زندگی]] است.

حال با توجه به اینکه  [[سید مرتضی]]، [[پیامبر]] و [[امام]] را در بحث [[عصمت]] همچون یکدیگر می‌داند، می‌توان وی را بر این [[باور]] دانست که [[عصمت امام]] از فراموشی در امور عادی زندگی، ضروری نیست<ref>[[محمد حسین فاریاب|فاریاب، محمد حسین]]، [[عصمت امام (کتاب)|عصمت امام]]، ص ۳۲۰.</ref>.

از جمله این عبارات، عبارتی است که ایشان در کتاب تمهید الاصول آورده و در کتاب تلخیص [[الشافی]] نیز آن را تثبیت کرده است. وی در آنجا پس از اینکه [[علم امام]] به غیر [[احکام دین]] را لازم ندانسته، [[تکلیف]] وی را در این موارد، مراجعه به کارشناس دانسته است، که در صورت [[اختلاف]] در دیدگاه کارشناسان، لازم است امام به نظریه عادل‌ترین آنها [[رجوع]] کند، و اگر در این زمینه نیز مساوی بودند، او مخیر است یکی از این نظریه‌ها را برگزیند<ref>{{عربی|فان الامام یرجع الی اهل الخبره فیما یصح عنده من قول اهله حکم ما فیه بما هو عالم به من الحکم من جهة الله تعالی فان اختلف اهل الصنایع رجع الی قول اعدلهم فان تساووا کان مخیرا فی جمیعه و یکون ذلک تکلیفه}}؛ محمد بن حسن شیخ طوسی، تمهید الاصول، تصحیح عبدالحسین مشکوة الدینی، ص۳۶۶. نیز ر.ک: همو، تلخیص الشافی، ج۱، ص۲۵۲.</ref>.

== جمع بندی دیدگاه [[متکلمان]] پیرامون [[گستره عصمت]] ==

== پرسش مستقیم ==

{{پرسش‌های وابسته}}

{{پایان پرسش‌های وابسته}}