اجتهاد: تفاوت میان نسخه‌ها
بدون خلاصۀ ویرایش
جز (جایگزینی متن - '\[\[رده\:(.*)\]\]' به '') |
بدون خلاصۀ ویرایش برچسب: پیوندهای ابهام‌زدایی |
||
| خط ۱: | خط ۱: | ||
اجتهاد | {{مدخل مرتبط | ||
| موضوع مرتبط = اجتهاد | |||
| عنوان مدخل = | |||
| مداخل مرتبط = [[اجتهاد در قرآن]] - [[اجتهاد در فقه اسلامی]] - [[اجتهاد در فقه سیاسی]] - [[اجتهاد در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی]] | |||
| پرسش مرتبط = | |||
}} | |||
'''"اجتهاد"''' به‌معنای سخت‌کوشی و نهايت تلاش در جهت دستيابی به اهداف است که در اصطلاح، کوشش روشمندانه‌ای است در جهت یافتن [[حکم شرعی]] از منابع معتبر [[فقهی]]. اجتهاد از زمان [[پیامبر اکرم]] {{صل}} وجود داشته و تا زمان حال ادامه دارد و وجود آن به دلیل پاسخ‌گویی اسلام به نیازهای [[انسان]] در همه عصرهاست چراکه انجام [[تکالیف]]، جز با [[معرفت]] و شناخت ممکن نیست و یگانه راه شناخت و معرفت تکالیف اجتهاد و [[فقاهت]] است. از منابع اجتهاد، [[قرآن کریم]]؛ [[سنت]]؛ [[اجماع]] و [[عقل]] را می‌توان نام برد. | |||
{{ | == معناشناسی == | ||
این واژه در لغت به‌معنای سخت‌کوشی<ref>التحقیق، ج۲، ص۱۲۸، «جهد».</ref> و به معنای نهايت تلاش در جهت دستيابی به اهداف است<ref>المصباح‌المنير؛ مفردات راغب.</ref> و در اصطلاح از ۲ زاویه به آن نگریسته می‌شود: | |||
# اجتهاد به‌معنای عام، بین فقیهان [[شیعه]] و [[اهل سنت]] که برای آن تعاریف مختلفی شده است؛ برخی آن را به‌کارگیری نهایت کوشش برای تحصیل ظن به حکم شرعی<ref>موسوعة الفقه، ج۳، ص۵؛ المنار، ج۵، ص۲۰۴؛ الاحکام، آمدی، ج۴، ص۱۶۲.</ref> یا تحصیل حجت بر حکم شرعی یا تعیین وظیفه عملی دانسته‌اند<ref>مصباح الاصول، ج۳، ص۴۳۴.</ref>. برخی دیگر اجتهاد را تلاشی علمی و روش‌مند جهت استنباط و استخراج حجت بر وظایف شرعی مربوط به موضوعات و پدیده‌های فرعی، از اصول و قواعد و منابع شرعی و عقلی می‌دانند<ref>آشنایی با علوم اسلامی، ج۳، ص۱۸؛ مجموعه آثار، ج۳، ص۱۹۶، «ختم نبوت».</ref>. | |||
# اجتهاد به‌معنای خاص که تنها در میان فقیهان [[اهل سنت]] مطرح است. این اصطلاح مرادف با رأی و عبارت از نوعی تشریع و جعل قانون از سوی فقیه در موارد فقدان نص و مصداق روشن آن قیاس است<ref>الاصول العامه، ص۳۸۵.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجتهاد - یوسفی مقدم (مقاله)|مقاله «اجتهاد»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۱۲۰-۱۴۷.</ref> | |||
در مجموع اجتهاد در اصطلاح، کوشش روشمندانه‌ای است در جهت یافتن [[حکم شرعی]] از منابع معتبر [[فقهی]]<ref>التنقیح فی شرح العروة الوثقی، رسالة الاجتهاد والتقلید، ص۲۴-۲۰.</ref>. به کسی که دارای ملکه اجتهاد است «[[مجتهد]]» گفته می‌شود<ref>[[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت]] ج۲، صفحه ۲۶۵ -۲۶۸.</ref>. | |||
== پیشینه == | |||
در زمان [[پیامبر]] {{صل}} نیز [[راهنمایی]] و بیان حقایق [[شرعی]]، توسط افرادی ذی‌صلاح و [[مجتهد]] انجام می‌شد<ref>الفقیه و المتفقه، ج۱، ص۸-۲. راجع به اجتهاد در زمان رسول الله {{صل}} ر. ک: حدیث معاذ از مسند احمد، ج۵، ص۲۳۰.</ref>. [[اهل سنت]] معتقدند، باب [[اجتهاد]] تا زمان مفتیان اربعه، ادامه داشت و بعد ممنوع شد<ref>المبادی العامة للفقه الجعفری، ج۱، ص۳۴۰.</ref>؛ اما بنابر [[اعتقاد]] [[شیعه]]، [[اجتهاد]] در ادوار متعدد از زمان [[ائمه]] برقرار بود؛ چنانکه [[امام صادق]] {{ع}} و [[امام باقر]] {{ع}} مسائل [[شرعی]] را از کتاب امیرالمؤمنین علی {{ع}} [[استنباط]] می‌کردند و همواره این روش را به شاگردان خود می‌آموختند<ref>اصول کافی، ج۱، ص۴۲؛ تاریخ حصر الاجتهاد، ص۴۰.</ref>. [[اجتهاد]] [[شیعی]] به مفهوم امروزی آن تا حدود قرن پنجم مرسوم نبود و با محتوای جدید، از زمان [[شیخ طوسی]] و [[شیخ مفید]] معمول گردید<ref>الذریعه، ج۲، ص۷۹۲؛ الاصول العامه للفقه المقارن، ص۶۰۱؛ معارج الاصول، الباب التاسع، ص۱۷۹.</ref>.<ref>[[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|واژه‌نامه فقه سیاسی]]، ص۲۰.</ref> | |||
== [[اجتهاد]] در [[قرآن]] == | |||
واژه اجتهاد در [[قرآن]] نیامده؛ ولی می‌توان واژه قرآنی "تفقه" را قریب به آن دانست؛ زیرا فقه در لغت به‌معنای فهم<ref>ترتیب العین، ص۶۳۴؛ النهایه، ج۳، ص۴۶۵.</ref> یا فهم دقیق<ref>التحریروالتنویر، ج۱۱، ص۶۱.</ref> است و در اصطلاح، به‌معنای فهم دین و شرع به‌کار می‌رود. فقه اکبر<ref>الفرقان، ج۱۰ـ۱۱، ص۳۴۰.</ref> و تفقّه همان فهم دقیق معارف دینی است، اعم از اصول و فروع<ref>المیزان، ج۹، ص۴۰۴؛ التحریروالتنویر، ج۱۱، ص۶۲.</ref> و سنن یا آنچه به [[قرآن]] و [[علوم قرآن]] مربوط باشد<ref>مجمع‌البیان، ج۵، ص۱۲۶.</ref>؛ ولی امروزه فقه را خصوص علم به احکام عملی براساس ادله تفصیلی می‌دانند<ref>الفصول‌الغرویه، ص۲؛ مصباح‌الاصول، ج۳، ص۴۳۶؛ مفردات، ص۶۴۲.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجتهاد - یوسفی مقدم (مقاله)|مقاله «اجتهاد»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۱۲۰-۱۴۷.</ref> | |||
== اهمیت [[اجتهاد]] == | |||
[[اسلام]] مکتبی جامع و منطبق با سرشت آدمی است که در همه عصرها [[قدرت]] پاسخ‌گویی به نیازهای [[انسان]] را دارد. [[آموزه‌های اسلامی]] در ۳ بُعد [[عقاید]]، [[اخلاق]] و [[احکام]] خلاصه می‌شود. این تعالیم هر کدام در حوزه خود نیازهای انسان را تأمین و [[هدایت]] او را تضمین می‌کنند. [[فقه]] و احکام آن در مقام عمل متکفّل [[شناخت]] راه صحیح از سقیم و تبیین کننده عمل خوب از بد، براساس [[مصالح]] و [[مفاسد]] است. | |||
انجام [[تکالیف]]، جز با [[معرفت]] و شناخت ممکن نیست و یگانه راه شناخت و معرفت تکالیف ـ با‌توجه به صعوبت [[احتیاط]] در همه امور ـ اجتهاد و [[فقاهت]] است. اگر [[احکام شرعی]] در همه موضوعات، روشن بود، هر مکلّفی می‌توانست حکم را به سادگی [[شناسایی]] کند و عمل خویش را بر آن منطبق سازد و نیازی به کاوش و تحقیق نداشت؛ ولی عواملی گوناگون از جمله فاصله زمانی ما با [[زمان]] [[تشریع]] و نقش [[علوم]] گوناگون دیگر، سبب ابهام در شناخت احکام شده است و همین امر سبب پیدایش و گسترش علم فقه شده تا با [[استنباط]] و اجتهاد، احکام و [[وظایف]] مکلّفان مشخّص شود و آنان بتوانند [[اعمال]] خود را در [[عبادات]]، معاملات، سیاسات و امور کیفری بر [[شریعت]] منطبق سازند و چون این کار، امری نظری و نیازمند صرف وقت برای [[تعلّم]] است و اگر همه افراد به تحصیل ملکه اجتهاد و فقاهت بپردازند، [[نظام]] معیشتی [[جامعه]] مختل می‌شود، تنها گروهی به آن [[اقدام]] می‌کنند و دیگران به آنان مراجعه و احکام را از آنان فرامی‌گیرند<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجتهاد - یوسفی مقدم (مقاله)|مقاله «اجتهاد»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۱۲۰-۱۴۷.</ref>. | |||
== [[تاریخ]] [[اجتهاد]] == | |||
تاریخ اجتهاد را به ۳ عصر می‌توان تقسیم کرد: عصر [[تشریع]]، عصر حضور [[امامان]] {{عم}} و عصر غیبت. | |||
# '''اجتهاد در عصر تشریع:''' مقصود از عصر تشریع، [[زمان]] [[حیات]] [[پیامبر خاتم|پیغمبر]] {{صل}} و هنگام دریافت [[وحی]] است. در این عصر، [[احکام الهی]] به وسیله [[قرآن]] و [[سنّت]] بیان شده است. آیه {{متن قرآن|وَمَا كَانَ الْمُؤْمِنُونَ لِيَنفِرُواْ كَافَّةً فَلَوْلاَ نَفَرَ مِن كُلِّ فِرْقَةٍ مِّنْهُمْ طَائِفَةٌ لِّيَتَفَقَّهُواْ فِي الدِّينِ وَلِيُنذِرُواْ قَوْمَهُمْ إِذَا رَجَعُواْ إِلَيْهِمْ لَعَلَّهُمْ يَحْذَرُونَ}}<ref> و مؤمنان نباید همگی رهسپار (جهاد یا آموختن دانش) شوند؛ اما چرا از هر گروه ایشان دسته‌ای رهسپار نمی‌گردند تا دین آگاه شوند و چون نزد قوم خود باز آمدند آنها را بیم دهند باشد که بپرهیزند؛ سوره توبه، آیه۱۲۲.</ref> بر جواز و وجود اجتهاد در این عصر دلالت دارد<ref>روح‌المعانی، مج۷، ج۱۱، ص۷۰.</ref>. | |||
# '''اجتهاد در عصر حضور امامان {{عم}}:''' [[عصمت]] امامان {{عم}} [[تبعیت]] از سنّت آنان را [[واجب]] می‌کند و براساس این [[اعتقاد]]، [[فقه]] [[شیعه]] پویا و [[غنی]] است. در این عصر، چنانکه در برخی از [[روایات]] نیز آمده، [[شیعیان]] با [[تشویق]] امامان {{عم}} به اجتهاد صحیح روی آوردند<ref>وسائل‌الشیعه، ج۲۷، ص۶۱ـ۶۲.</ref>. | |||
# '''اجتهاد در عصر غیبت:''' در [[حدیثی]]، [[امام مهدی|امام زمان]] {{ع}} [[مرجع]] دست‌یابی اهل دین به [[احکام]]، در عصر غیبت را [[فقیهان]] می‌داند<ref>وسائل‌الشیعه، ج۲۷، ص۱۴۰.</ref>. با توجّه به این بیان، [[رهبری فکری]] و [[مرجعیت دینی]] در عصر غیبت از [[امامان]] {{عم}} به فقیهان جامع شرایط سپرده شده است<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجتهاد - یوسفی مقدم (مقاله)|مقاله «اجتهاد»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۱۲۰-۱۴۷.</ref>. | |||
== مقدمات اجتهاد == | |||
اجتهاد در عصر حضور، بر استفاده حکم از کلام [[پیامبر]] {{صل}} و [[امامان]] {{عم}} اطلاق می‌شد؛ ازاین‌رو بر فراگیری علوم پیش‌نیاز متوقف نبود؛ ولی در عصر غیبت، بر شناخت مجموعه‌ای از علوم، مانند: صرف، نحو، لغت، منطق، رجال، اصول و آشنایی با کتاب و سنّت و محاورات عرفی و... موقوف است. در مقدار لازم هر یک از این علوم پیش‌نیاز بحث است<ref>نهایة الافکار، ق ۲، ج۴، ص۲۲۷؛ مصباح الاصول، ج۳، ص۴۴۳ـ۴۴۴؛ الاجتهاد والتقلید، امام خمینی، ص۱۰ـ۱۷.</ref>؛ ولی در حقیقت اجتهاد، که همان ردّ فرع به اصل است، تفاوتی میان عصر حضور و عصر غیبت نیست<ref>الاجتهاد والتقلید، امام خمینی، ص۷۱ـ۷۲.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجتهاد - یوسفی مقدم (مقاله)|مقاله «اجتهاد»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۱۲۰-۱۴۷.</ref> | |||
== منابع اجتهاد == | |||
# '''[[قرآن کریم]]:''' از مهم‌ترین منابع استنباط که به‌سبب صدور قطعی آن از ناحیه خدا و اعجاز جاوید آن در میان منابع ویژگی خاصی دارد، [[قرآن کریم]] است. تحدّی [[قرآن]]<ref>سوره اسراء، آیه۸۸؛ سوره هود، آیه ۱۳- ۱۴؛ سوره یونس، آیه۳۸.</ref>، اهمّیت مسلمانان به حفظ آیات [[قرآن]]، وجود نویسندگان [[وحی]] که آیات را بدون فزونی و کاستی می‌نوشتند و اهمّیت تلاوت قرآن میان مسلمانان، همه بر غیرقابل تردید بودن [[قرآن]] مهر تأیید می‌زند و آن را حجّتی قطعی حتّی برای آیندگان تا دامنه قیامت قرار می‌دهد<ref>المیزان، ج۱، ص۵۷؛ احسن الحدیث، ج۱، ص۷۲ و ج۲، ص۳۸۶؛ علم‌اصول‌الفقه، ص۳۴ـ۳۵؛ الاصول‌العامه، ص۱۰۰ـ۱۰۱.</ref>. نصوص [[قرآن]]، حجتی قطعی است؛ زیرا احتمال خلاف در آن وجود ندارد. ظواهر آن نیز برای همه حجّت است و به مخاطب یا زمانی خاص اختصاص ندارد. | |||
# '''سنّت "قول، فعل یا تقریر معصوم {{ع}}:''' دلیل اعتبار سنّت نبوی آیاتی است که در آن به تبعیت از [[پیامبر خاتم|رسول الله]] {{صل}} امر شده {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُواْ أَطِيعُواْ اللَّهَ وَأَطِيعُواْ الرَّسُولَ وَأُولِي الأَمْرِ مِنكُمْ}}<ref>ای مؤمنان، از خداوند فرمان برید و از پیامبر و زمامدارانی که از شمایند فرمانبرداری کنید؛ سوره نساء، آیه ۵۹.</ref> و نیز اجماعی که همه مسلمانان بر عمل به سنّت نبوی {{صل}} دارند<ref>علم اصول الفقه، ص۳۷ـ۳۸.</ref>. درباره سنّت [[اهل بیت]] {{عم}} بحث است که آیا مانند سنّت [[پیامبر خاتم|رسول الله]] {{صل}} حجّت است یا نه. [[امامیه]] معتقدند سنّت بر حسب اصطلاح، توسعه داشته فعل، قول و تقریر [[امامان]] {{عم}} را شامل می‌شود. بر این مطلب به آیاتی نیز استدلال می‌کنند؛ از جمله، [[آیه تطهیر]]<ref>سوره احزاب، آیه۳۳.</ref>. | |||
# '''اجماع:''' [[امامیه]]، حجّیت اجماع را تبعی و آن را به اعتبار کاشف بودن آن از رأی معصوم، حجّت می‌دانند و [[اهل سنت]]، اجماع را حجّتی مستقل می‌شمرند<ref>معالم الاصول، ص۱۷۴ـ۱۷۵؛ فرائد الاصول، ص۱۲۷؛ المستصفی، ج۱، ص۱۷۳؛ موسوعة طبقات الفقهاء (مقدمه)، ق ۱، ص۱۳۴ـ۱۶۱.</ref>. | |||
# '''عقل:''' بعضی گفته‌اند: مدرکات عقل نظری دو قسم است: یکی آنچه عقل، در ادراک آن استقلال دارد، مانند ادراک حُسن و قُبح برخی از اشیا و دیگری مدرکاتی که عقل در ادراک آن استقلال ندارد. مقصود ما از عقل، عقل نظری است که پس از انضمام بیان شارع به حکم ثابت عقلی یا شرعی و ملازمه میان آن دو حاصل می‌شود<ref>اصول الفقه، مظفر، ج۳ـ۴، ص۱۲۱ و ۱۲۷.</ref>.<ref>[[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجتهاد - یوسفی مقدم (مقاله)|مقاله «اجتهاد»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)| دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲]]، ص۱۲۰-۱۴۷.</ref> | |||
== اجتهاد و [[خاتمیت]] == | |||
به‌دلیل آنکه اجتهاد مفهومی نسبی و متکامل است و در هر عصر و زمانی [[بینش]] و [[درک]] مخصوصی ایجاب می‌کند که البته این نسبیّت از دو چیز ناشی می‌شود: قابلیت و استعداد پایان‌ناپذیر منابع اسلامی برای [[کشف]] و تحقیق و [[تکامل]] طبیعی علوم و [[افکار]] بشری؛ لذا می‌توان آن را یکی از دلایل خاتمیت دانست<ref>[[مرتضی مطهری]]، مجموعه آثار، ج۳، ص۲۰۲.</ref>. علمای [[امّت]] در عصر خاتمیّت که عصر [[علم]] است، قادرند با [[معرفت]] به اصول کلی اسلام و [[شناخت]] شرایط [[زمان]] و مکان، کلیّات را با شرایط و مقتضیّات زمانی و مکانی تطبیق دهند و حکم الهی را استخراج و [[استنباط]] نمایند<ref>مجموعه آثار، ج۲، ص۱۸۵.</ref>.<ref>[[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|فرهنگ مطهر]]، ص ۵۹.</ref> | |||
== منابع == | |||
{{منابع}} | |||
# [[پرونده:1368945.jpg|22px]] [[سید محمود هاشمی شاهرودی|هاشمی شاهرودی، سید محمود]]، [[فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت (کتاب)|'''فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت''']] | |||
# [[پرونده:000055.jpg|22px]] [[محمد صادق یوسفی مقدم|یوسفی مقدم، محمد صادق]]، [[اجتهاد - یوسفی مقدم (مقاله)|مقاله «اجتهاد»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲ (کتاب)|'''دائرةالمعارف قرآن کریم ج۲''']] | |||
# [[پرونده:11677.jpg|22px]] [[اباصلت فروتن|فروتن، اباصلت]]، [[علی اصغر مرادی|مرادی، علی اصغر]]، [[واژه‌نامه فقه سیاسی (کتاب)|'''واژه‌نامه فقه سیاسی''']] | |||
# [[پرونده:1100662.jpg|22px]] [[محمد علی زکریایی|زکریایی، محمد علی]]، [[فرهنگ مطهر (کتاب)|'''فرهنگ مطهر''']] | |||
{{پایان منابع}} | |||
== پانویس == | |||
{{پانویس}} | |||
[[رده:اجتهاد]] | |||