قم در فرهنگ و معارف انقلاب اسلامی: تفاوت میان نسخه‌ها

[[شهر]] [[علمی]] و مذهبی [[قم]] در ۱۲۵ کیلومتری جنوب شهر [[تهران]] واقع است.<ref>سازمان جغرافیایی، فرهنگ جغرافیایی، ۴۸/۱۶۱.</ref> گفته شده به دلیل جمع‌شدن آب در گودی [[زمین]]، دامداران و کشاورزان خانه‌هایی به نام کومه و کوم در آن بنا کرده بودند که در برگردان [[عربی]] «قم» خوانده شد. برخی نیز لفظ «قم» را عربی‌شده بخش اولِ واژه کمیدان از توابع قم می‌دانند.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۴۲–۴۳ و ۱۱۱–۱۱۲؛ فیض، گنجینه آثار قم، ۱/۸۴–۸۵.</ref> به گزارشی [[پیامبر]]{{صل}} پیش از [[هجرت به مدینه]] در [[سفر]] به [[معراج]] با دیدن [[شیطان]] در این [[سرزمین]] با خطاب {{عربی|"قم يا ملعون"}} «برخیز ای نفرین‌ شده»، او را از این منطقه دور کرد که پس از آن قم نامیده شده‌ است<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۷/۲۱۷.</ref> و در روایتی دیگر دلیل نام‌گذاری قم [[همراهی]] آنان با [[حضرت قائم]]{{ع}} است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۷/۲۱۶.</ref>

قم پیشینه‌ای طولانی دارد. این شهر در اواخر دوره [[ساسانی]] از شهرهای آباد بوده و در شاهنامه [[فردوسی]] بارها از آن یاد شده است.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۶؛ فیض، گنجینه آثار قم۱/۷۰–۷۱؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۴۳.</ref> قم در گذشته به داشتن بناهای [[تاریخی]]، سرداب‌ها، زعفران، بادام و زیره و صنایعی چون حریربافی، بلورسازی، شیشه‌گری و چینی‌سازی شهره بوده‌است.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۸.</ref> [[جمعیت]] آن در سال ۱۳۳۵، ۹۶۴۹۹ نفر و در سال ۱۳۵۵، ۲۴۷۲۱۹ نفر، در سال ۱۳۶۵، ۵۴۳۱۳۹ نفر،<ref>صابری، تحلیل مهاجرت به شهر قم، ۳۱.</ref> در سال ۱۳۸۵، ۹۵۱۹۱۸ نفر و در سال ۱۳۹۰، ۱۰۷۴۰۳۶ نفر<ref>آمار، پایگاه اطلاع‌رسانی.</ref> بوده است.<ref>[[غلامرضا گلی زواره|گلی زواره، غلامرضا]]، [[قم (مقاله)|مقاله «قم»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۲۲۴-۲۳۵.</ref>

[[رسول خدا]]{{صل}} قم را مرکز [[اجتماع]] [[بندگان]] [[مؤمن]] [[خدا]] و [[منتظران]] [[شفاعت پیامبر]] خدا{{صل}} خوانده<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۱۸/۳۱۱.</ref> و [[امام‌علی]]{{ع}} [[سلام]] و [[رحمت]] و [[برکات]] [[خداوند]] را [[شایسته]] [[مردم قم]] دانسته‌است.<ref>قزوینی رازی، النقض، ۱۹۷.</ref> [[امام صادق]]{{ع}} [[قم]] را [[سرزمین]] نجیبان و نمونه و [[حجت]] بر دیگر [[شهرها]]، مرکز [[علم]] و [[دانش]] و فضل و علاقه‌مند به امام مهدی{{ع}} و دری از درهای [[بهشت]] و [[شهر مقدس]] و [[حرم]] [[اهل بیت]]{{ع}} دانسته<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۷/۲۱۱–۲۱۷.</ref> و [[مردم قم]] را [[اهل]] [[روایت]] و [[درایت]] و [[عبادت]]<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۷/۲۱۷.</ref> و [[یاوران]] اهل بیت{{ع}}<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۷/۲۱۴.</ref> معرفی کرده‌ است. امام کاظم{{ع}} نیز آن را [[آشیانه]] و مأمن [[خاندان پیامبر]]{{صل}}<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۷/۲۱۴ و ۲۱۶–۲۱۷.</ref> و [[امام حسن عسکری]]{{ع}} قمیان را از [[منتظران فرج]] [[ولی‌عصر]]{{ع}} شمرده‌است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۱۸/۳۱۱.</ref> [[امامان]]{{ع}} این [[شهر]] را به منزله [[پناهگاه]] اهل بیت{{ع}} و [[خانه]] [[آل محمد]]{{صل}} ستوده‌اند و از [[شیعیان]] خواسته‌اند در وقت [[بلا]] در قم ساکن شوند؛<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۷/۲۱۴.</ref> چنان‌که امام کاظم{{ع}} از [[قیام]] [[مردی از قم]] با [[همراهی]] یارانی [[استوار]] و [[مقاوم]] خبر داده که در راه [[حق]] قیام کرده و از [[جنگ]] و [[دشواری]] نمی‌هراسند.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۷/۲۱۶.</ref> با حضور [[فرزندان]] اهل بیت{{ع}} و [[علویان]] ازجمله [[فاطمه معصومه]]{{س}} در قم، این شهر پایگاه اهل بیت{{ع}} و مرکز علم و دانش و [[عالمان]] و [[راویان]] بزرگ [[شیعه]] شد. [[مردم ایران]] نیز به این شهر توجه ویژه داشته و افزون بر [[سفر]] به قم برای [[زیارت]] و تحصیل [[علوم دینی]]، بزرگان خود را در آن، به [[خاک]] می‌سپرده‌اند.<ref>دهخدا، لغتنامه دهخدا، ۱۱/۱۵۶۴۷؛ شاردن، سفرنامه شاردن، ۹/۱۲۸؛ شیل، خاطرات لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، ۱۵۳.</ref>.<ref>[[غلامرضا گلی زواره|گلی زواره، غلامرضا]]، [[قم (مقاله)|مقاله «قم»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۲۲۴-۲۳۵.</ref>

قم در دوره‌های مختلف [[تاریخ]]، فراز و نشیب‌های زیادی را به خود دیده‌است. این [[شهر]] در سال ۲۳ق به دست [[ابوموسی اشعری]] فتح شد.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۵؛ ابن‌کثیر، البدایة و النهایه، ۷/۱۱۲.</ref> در آغاز زیر نظر ااصفهان بود و در [[زمان]] [[هارون الرشید]] از [[اصفهان]] مستقل شد.<ref>قمی، تاریخ قم، ۱۰۴؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۳۷؛ خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگی‌های شهر قم، ۱۶۳.</ref>

[[موسی‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ سعد اشعری]] نخستین کسی بود که در [[قم]] آشکارا به [[ترویج]] [[تشیع]] پرداخت.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۷۸؛ سمعانی، الانساب، ۱۰/۴۸۵.</ref> تشیع در اواخر [[قرن اول هجری]] در قم گسترش یافت و به‌تدریج مرکزی بسیار مهم برای [[اهل بیت]]{{ع}} شد. با فشار [[بنی‌امیه]] و [[بنی‌عباس]] بر [[شیعیان]] [[مهاجرت]] [[پیروان اهل بیت]]{{ع}} به این شهر شدت گرفت. به‌ویژه تشدید فشارهای [[حجاج‌ بن‌ یوسف]] [[کارگزار]] [[امویان]] به پیروان اهل بیت{{ع}}<ref>مسعودی، مروج الذهب و معادن الجواهر، ۳/۱۲۵ و ۱۶۴؛ قمی، تاریخ قم، ۳۸ و ۱۵۸؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج البلاغه، ۱۱/۴۳–۴۴.</ref> موجب شد شیعیان از [[عراق]] به مناطق امن‌تری ازجمله قم [[هجرت]] کنند. پس از [[شکست]] [[جنبش]] [[عبدالرحمن بن محمد بن اشعث]] علیه [[بنی‌مروان]] در [[سال ۹۴ق]] گروهی از [[سپاهیان]] وی از [[فرزندان]] مالک‌بن‌سائب اشعری ([[رئیس]] پلیس مختار ثقفی) از عراق به قم کوچ کردند و در این شهر ساکن شدند.<ref>ابوالفداء، تقویم البلدان، ۴۷۰؛ سمعانی، الانساب، ۱۰/۴۸۴–۴۸۵.</ref> هم‌زمان با این رویداد، گروهی از [[قبیله بنی‌اسد]] به قم آمدند و در روستای [[جمکران]] ساکن شدند و نخستین [[مسجد]] را در آن بنا کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، ۳۷–۳۸؛ خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگی‌های شهر قم، ۱۶۲–۱۶۳.</ref> با [[کوشش]] [[اشعری‌ها]] قم به صورت شهری [[علمی]] و معتبر درآمد. برخی از تاریخ‌پژوهان جانبداری قمیان از جنبش [[مطرف‌ بن‌ مغیره]] علیه بنی‌مروان در سال ۷۷ق را نشانه حضور [[شیعه]] در قم پیش از آمدن [[اشعریان]] شمرده‌اند.<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۸۶.</ref> از [[خاندان بزرگ اشعری]]،<ref>نحوی، زکریابن‌آدم، ۱/۹–۲۴.</ref> [[خاندان]] [[ابن‌بابویه]] [[قمی]]،<ref>مامقانی، تنقیح المقال، ۱/۳۳۸.</ref> خاندان [[برقی]]،<ref>امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ۲/۱۸۱.</ref> خاندان [[ابراهیم‌ بن‌ هاشم]]<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ۱/۱۷۷–۱۹۲.</ref> و خاندان [[عبدالعزیز بن‌ مهتدی]]<ref>حر عاملی، ۱۰/۴۷۲؛ خویی، معجم رجال الحدیث، ۱۷/۱۸.</ref> صدها عالم و [[راوی حدیث]] در [[قم]] حضور داشته و به فعالیت‌های [[علمی]] و [[تبلیغ]] [[تشیع]] و [[خدمت به مردم]] مشغول بوده‌اند.<ref>نحوی، علی‌بن‌ابراهیم، ۱/۱۲ و ۴۸.</ref> [[احمد بن‌ محمد بن‌ عیسی قمی]]، [[زکریا بن‌ آدم]] و [[شاگردان]] او چون [[احمد بن‌ ابی‌نصر بزنطی]]، [[احمد بن‌ اسحاق اشعری]] و [[محمد بن‌ سهل اشعری]]،<ref>امین، سیدمحسن، اعیان الشیعه، ۷/۶۳.</ref> [[احمد بن‌ محمد بن‌ خالد برقی]]<ref>خویی، معجم رجال الحدیث، ۲/۲۳۴.</ref> ابراهیم‌ بن‌ هاشم و [[علی‌ بن‌ ابراهیم]]<ref>نجاشی، رجال النجاشی، ۱۶ و ۲۶۰.</ref> نمونه‌ای از آن [[عالمان]] و روایان‌اند. وجود بیش از ۳۰ تن از [[راویان قمی]] در آغاز سده دوم، نشان‌دهنده [[تکوین]] [[حوزه علمیه]] و جنب و [[جوش]] علمی در قم است.<ref>مهاجر، رجال الاشعریین من المحدثین و اصحاب الائمه، ۱۹۲–۱۹۵.</ref>[[سفر]] [[محدثان]] دیگر نقاط به قم برای فراگیری [[معارف اهل بیت]]{{ع}}، از مساعدبودن فضای علمی قم در قرن‌های نخستین [[هجری]] حکایت دارد.<ref>جباری، مکتب حدیثی قم، ۱۰۱–۱۰۲.</ref>

[[امنیت]] قم برای [[خاندان پیامبر]]{{صل}} و نیز زمینه گسترش تشیع در این منطقه موجب شد که امامزادگان از [[قرن سوم]] [[قمری]]، به این [[شهر]] کوچ کنند و با استقبال [[اهالی قم]] مواجه شوند. با [[رحلت]] یا [[شهادت]] [[فرزندان پیامبر]]{{صل}} [[مردم قم]] مزارشان را [[محترم]] می‌داشتند که تعداد ۳۴۴ نفر از امامزادگان در قم [[شناسایی]] شده‌ است.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگی‌های شهر قم، ۱۶۳؛ ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۱۳؛ فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۰۶–۱۰۷.</ref>

[[فاطمه معصومه]]{{س}} فرزند [[امام‌ موسی‌ بن‌ جعفر]]{{ع}}، در سال ۲۰۱ق به قصد [[دیدار]] برادرش [[امام رضا]]{{ع}} به [[ایران]] آمد و در نزدیکی [[ساوه]] [[بیمار]] شد که قمیان وی را به قم آوردند. ایشان پس از هفده [[روز]] اقامت در این شهر از [[دنیا]] رفت و در قم [[دفن]] شد.<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۱۶۵.</ref> از امام رضا{{ع}} و دیگر [[امامان]]{{ع}} دربارهٔ [[ثواب]] [[زیارت]] آن حضرت روایاتی نقل شده‌است.<ref>مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۴۸/۳۱۷ و ۵۷/۲۲۸.</ref> پس از حضور آن بانو در قم بسیاری از [[بنی‌هاشم]] و [[نوادگان]] [[پیامبر]]{{صل}} با [[احساس امنیت]] و [[پذیرش مردم]] به قم کوچ کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، ۲۱۵.</ref> [[مرقد]] ایشان در [[حیات اجتماعی]]، [[اقتصادی]] و [[علمی]] این [[شهر]] تحول‌آفرین بود و طی [[تاریخ]]، مدرسه‌های [[علوم دینی]] و مراکز نشر اندیشه‌های [[شیعی]] در این شهر شکل گرفت.<ref>فقیهی، تاریخ مذهبی قم، ۱۰۴–۱۰۵.</ref> [[منابع تاریخی]] و [[روایی]] از [[ارتباط]] [[مالی]] و [[فرهنگی]] [[مردم قم]] با [[امامان]]{{ع}} خبر داده‌اند و مردم قم را جزء نخستین کسانی معرفی کرده‌اند که [[خمس]] و هدایای بسیاری را برای امامان{{ع}} می‌فرستادند.<ref>کلینی، الکافی، ۱/۵۱۷؛ مجلسی، بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار{{ع}}، ۵۰/۱۸۵.</ref>

مردم قم به دلیل گرایش‌های شیعی، از آغاز در برابر خواسته‌های [[نامشروع]] [[کارگزاران]] دولت‌های [[اموی]] و [[عباسی]] [[مقاومت]] می‌کردند.<ref>قمی، تاریخ قم، ۳۰–۳۱، ۱۶۳–۱۶۴؛ فیض، گنجینه آثار قم۱/۱۵۹.</ref> در طول [[دولت]] [[بنی‌عباس]] این شهر [[شاهد]] مخالفت‌های گسترده [[مردم]] علیه [[والیان]] آن بوده‌است.<ref>بلاذری، فتوح البلدان، ۳۰۷؛ قمی، تاریخ قم، ۱۰۲؛ ابن‌اثیر، الکامل فی التاریخ، ۶/۳۹۹.</ref> در [[زمان]] دولت [[آل بویه]]، [[قم]] از جهت علمی و فرهنگی [[پیشرفت]] کرد<ref>فقیهی، آل بویه و اوضاع زمان، ۴۵۰.</ref> و قمیان نیز به پیشرفت دولت آل بویه کمک می‌کردند.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگی‌های شهر قم، ۱۶۴.</ref> با [[تسلط]] [[غزنویان]]، به دلیل [[گرایش]] آنان به [[مذهب تسنن]] [[افراطی]]، به قم به‌شدت بی‌توجهی شد؛<ref>قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۳.</ref> اما در عصر [[سلجوقیان]] به جهت وجود [[دانشوران]] [[قمی]] در [[تشکیلات اداری]] این سلسله، این شهر از نظر فرهنگی و عمرانی پیشرفت کرد<ref>قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۴.</ref> و در آن [[مدرسه‌ها]] و مسجدهای بسیاری ساخته شد؛<ref>قزوینی رازی، النقض، ۱۹۴–۱۹۵.</ref> چنان‌که در دو جای آن [[نماز جمعه]] اقامه می‌شد.<ref>قزوینی رازی، النقض، ۳۹۵.</ref> در [[حمله]] مغولان در سال ۶۲۱ق، [[شهر قم]] به دست افراد [[متعصب]] و مخالف [[شیعه]] در [[سپاه]] چنگیزخان [[مغول]] ویران و [[نماینده]] سادات‌شهر به نام سید سربخش به [[شهادت]] رسید.<ref>آقابابایی و قریشی، آثار تاریخی و فرهنگی استان قم، ۵–۷.</ref> در دوره تیموریان در [[قرن نهم]] این شهر چند سال به [[دارالخلافه]] تبدیل شد.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگی‌های شهر قم، ۱۶۵.</ref>

در دوره [[صفویه]] [[قم]] [[پیشرفت]] قابل توجهی کرد و شاه‌عباس اول [[مردم]] را به [[زیارت]] امشهد و قم [[تشویق]] می‌کرد.<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۵۷۲.</ref> در این دوره قم فضای [[فرهنگی]] آرامی به دست آورد و بنای [[حرم مطهر]] [[فاطمه معصومه]]{{س}} بازسازی شد.<ref>امین، احمد، تذکره هفت اقلیم، ۲/۱۰۶۹.</ref> پس از [[سقوط]] صفویه به دست افغان‌ها در سال ۱۱۳۵ق،<ref>مصاحب، دایرةالمعارف فارسی، ۲/۱۵۷۲.</ref> قم رو به ویرانی نهاد و پس از آن به دست [[سپاه]] نادرشاه افشار بسیار صدمه دید.<ref>خاکرند، سیری برتاریخ و ویژگی‌های شهر قم، ۱۶۶.</ref> قم در دوره قاجاریه نیز مورد توجه بود و از دوره فتحعلی‌شاه قاجار به [[آبادانی]] مکان‌های زیارتی، [[مدرسه‌ها]]، [[مسجدها]] و ساختمان‌های عمومی توجه شد.<ref>سلطان‌زاده، مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران، ۱۶۷–۱۶۸.</ref> [[جمعیت]] قم در این دوره تا ۳۵ هزار نفر تخمین زده شده‌است.<ref>پرکاری و بیطرفان، قم در دوره ناصری، ۲۱۷.</ref> در دوران [[حکومت]] زند و قاجار [[تحول]] جمعیتی جدیدی در قم روی داد و طایفه‌های مختلفی ازجمله بیگدلی، زندیه، کلهر، سعدوند و خلج از سمت غرب [[ایران]] در قم ساکن شدند.<ref>مدرس طباطبایی، قم‌نامه، ۷۹–۸۴.</ref> این [[شهر]] در هنگام وقوع [[انقلاب مشروطه]] نیز پذیرای [[مهاجرت]] علمای [[عدالت‌خواه]] [[تهران]] بود.<ref>ناظم‌الاسلام کرمانی، تاریخ بیداری ایرانیان، ۳/۴۳۵ و ۴۳۸–۴۵۱.</ref> اهمیت [[سیاسی]] و جغرافیایی قم سبب شد این شهر مقارن [[جنگ]] جهانی اول، به اشغال روس‌ها در آید.<ref>مکی، مدرس قهرمان آزادی، ۱/۱۲۰.</ref>

[[عبدالکریم حائری یزدی]] که در حوزه [[اراک]] [[تدریس]] می‌کرد، به درخواست علمای قم در پایان سال ۱۳۰۰ و آستانه [[نوروز]] ۱۳۰۱ به [[شهر قم]] [[هجرت]] کرد و به این شهر و حوزه علمیه‌اش رونق بخشید. به [[همت]] او مدرسه‌های [[دینی]] [[احیا]] و کارهای خدماتی بسیاری برای شهر قم انجام شد. رونق [[حوزه علمیه قم]] و به دنبال آن انتقال [[مرجعیت]] [[شیعه]] به این شهر موجب شد که قم مرکز مهم مذهبی [[کشور]] گردد<ref>ناصرالشریعه، تاریخ قم، ۲۴۳؛ بصیرت‌منش، علما و رژیم رضاشاه، ۲۳۶–۲۳۷؛ شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۱۵–۱۶.</ref> و در [[گسترش اسلام]] و [[تشیع]] نقش مهمی ایفا کند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۵/۴۰۷–۴۰۸.</ref> از آنجاکه [[قم]] با برنامه‌های رضاشاه پهلوی مخالف بود، وی [[تصمیم]] گرفت قم و [[عالمان]] آن را از میان بردارد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۷.</ref> پس از [[رحلت]] مؤسس حوزه در سال ۱۳۱۵، [[سید حسین طباطبایی بروجردی]] ازجمله با پی‌گیری و تأکید [[امام خمینی]] در سال ۱۳۲۳ به قم رفت و [[مرجعیت]] و [[سرپرستی]] حوزه بر عهده او قرار گرفت.<ref>شریف رازی، آثار الحجة و دائرةالمعارف حوزه علمیه قم، ۱/۶۶ و ۲/۷.</ref>.<ref>[[غلامرضا گلی زواره|گلی زواره، غلامرضا]]، [[قم (مقاله)|مقاله «قم»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۲۲۴-۲۳۵.</ref>

امام خمینی که در حوزه اراک درس می‌خواند، پس از [[هجرت]] [[حائری]] [[یزدی]]، در تیر ۱۳۰۱ برای ادامه تحصیل از حوزه اراک به قم رفت<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۳۳.</ref> و از عالمانی چون [[سید علی یثربی]] و حائری یزدی بهره برد. ایشان به [[زیارت]] [[فاطمه معصومه]]{{س}} اهمیت می‌داد<ref>مختاری، سیمای فرزانگان، ۲۷۴؛ بدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۳۴.</ref> و گاه در [[مراسم]] و برنامه‌های [[عزاداری]] [[حرم]] شرکت می‌کرد.<ref>دوانی، مصاحبه، ۶/۵۷.</ref>

امام خمینی در ۲۷سالگی، پس از [[ازدواج]] با [[خدیجه ثقفی]] در خانه‌ای اجاره‌ای در خیابان [[ارم]] قم ساکن شد<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۴۳–۴۴.</ref> و در مدت اقامت در قم، در هفت [[خانه]] در محله‌های مختلف قم اجاره‌نشین بود.<ref>رجائی‌نژاد و حاضری، هفت‌ اقلیم گذری بر اماکن منتسب به امام خمینی از ولادت تا رحلت، ۸۲–۸۷؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۳۴۸–۳۴۹.</ref> آخرین خانه اجاره‌ای ایشان در محله یخچال‌قاضی قرار داشت که پس از چندی مالک آن شد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۲۵؛ طباطبایی، اقلیم خاطرات، ۲۵۳–۲۵۴.</ref> امام خمینی در قم درس می‌داد و در سال‌های طولانی [[شاگردان]] فراوان و برجسته‌ای [[تربیت]] کرد. ایشان در کنار تقویت بنیان‌های [[فکری]] و [[علمی]] شاگردان برای [[مبارزه]] با [[جریان‌های انحرافی]]،<ref>بُدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۸؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۵۵–۵۶.</ref> به [[تهذیب اخلاق]] طلاب نیز توجه می‌کرد و درس [[اخلاق]] ایشان بر همین اساس شکل گرفت.<ref>بُدلا، هفتاد سال خاطره از آیت‌الله سیدحسین بدلا، ۲۲۳–۲۲۴.</ref> ایشان پس از درگذشت [[حائری]] [[یزدی]]، با سرپرستان حوزه، [[سید محمد حجت]]، [[سید محمد تقی خوانساری]] و [[سید صدرالدین صدر]] [[همکاری]] می‌کرد و به آنان در [[مدیریت]] حوزه و برنامه‌های آن [[مشورت]] می‌داد<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۱۰۸.</ref> و چنان‌که خود یادآور شده، در [[هجرت]] [[بروجردی]] به [[قم]] نیز نقش‌آفرین بود و به ایشان نیز در امور مرتبط با حوزه و [[برنامه‌ریزی]] و [[امور سیاسی]] [[یاری]] می‌رساند.<ref> امام خمینی، صحیفه، ۱/۳۱.</ref>.<ref>[[غلامرضا گلی زواره|گلی زواره، غلامرضا]]، [[قم (مقاله)|مقاله «قم»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۲۲۴-۲۳۵.</ref>

دومین [[رویارویی]] امام خمینی با دولت پهلوی پس از طرح لوایح شش‌گانه موسوم به [[انقلاب]] سفید در ۱۹ دی ۱۳۴۱ بود.<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۱۷۲–۱۷۳.</ref> ایشان این برنامه را مقابله با [[اسلام]] و [[قرآن]] و خطری برای [[استقلال کشور]] برشمرد.<ref>امام خمینی، صحیفه امام، ۱/۱۳۶–۱۳۷.</ref> در سوم بهمن ۱۳۴۱ در آستانه ورود محمدرضا پهلوی به قم شمار زیادی از [[مردم قم]] به [[اعتراض]] به لوایح شش‌گانه و با [[شعار]] «اسلام [[پیروز]] است، [[استبداد]] محکوم است» تظاهرات کردند که به مقابله مأموران رژیم و زخمی‌ شدن گروهی از [[مردم]] منجر شد<ref>ذاکری، طلوع خورشید، ۱۷۷–۱۷۸</ref> و امام خمینی در اطلاعیه‌ای آن را محکوم کرد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۲.</ref> ایشان در جلسه‌ای با حضور [[فرماندار]] قم به جهت [[هتک حرمت]] مردم قم و [[جامعه]] [[روحانیت]] خواستار [[عزل]] اسدالله علم شد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۱۴۳.</ref>

محمد رضا پهلوی برای متقاعد کردن [[مراجع]] و علمای [[قم]] پیش از همه‌پرسی، با اطلاع پیشین به قم [[سفر]] کرد و [[فرماندار]] قم تلاش کرد تا [[علما]] را به استقبال وی ببرد؛ اما این حرکت با [[اقدام]] به‌موقع [[امام خمینی]] خنثی شد. ایشان با صدور اعلامیه‌ای خروج [[مردم]] از خانه‌هایشان را [[تحریم]] کرد.<ref>انصاری، حدیث بیداری، ۴۲.</ref> پهلوی در چهارم بهمن وارد [[شهر قم]] شد؛ اما بازارها و مغازه‌ها یکپارچه تعطیل بودند و به جز افراد محدودی که از پیش برای این کار آورده بودند، کسی در خیابان‌ها و معابر دیده نمی‌شد. وی پس از [[سخنرانی]] تند و خشمگینانه علیه [[روحانیت]]، بی‌هیچ دستاوردی به [[تهران]] بازگشت.<ref>روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۲۷۳–۲۷۴.</ref>

در عاشورای ۱۳۸۲ق/ ۱۳ خرداد ۱۳۴۲ش [[هیئت‌های عزاداری]] در قم همراه تصویر بزرگی از امام خمینی و [[شعار]] طرفداری از ایشان، به صورت [[منظم]] در خیابان‌های شهر قم به حرکت درآمدند که برای [[رژیم پهلوی]] هراس‌انگیز بود.<ref>منصوری، ۲۵ سال حاکمیت آمریکا بر ایران، ۱۰۹.</ref> در عصر همین [[روز]] امام خمینی سخنانی مهم و آگاهی‌بخش علیه رژیم پهلوی در [[مدرسه فیضیه]] گفت و برای نخستین بار، پهلوی مورد شدیدترین سرزنش‌ها قرار گرفت. این سخنرانی سبب شد در شب ۱۵ خرداد، مأموران [[امنیتی]]، ایشان را بازداشت کنند و به تهران انتقال دهند. در [[اعتراض]] به این [[رفتار]] [[رژیم]] با یکی از مهم‌ترین [[مراجع]] مذهبی [[شهر]]، [[قیام]] ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ در قم، تهران و چندین شهر دیگر رقم خورد که سرآغازی برای [[انقلاب اسلامی]] گردید. تظاهرات مردم در [[حمایت از امام]] خمینی با [[خشونت]] تمام [[سرکوب]] شد و در ۱۷ خرداد در قم حکومت‌ نظامی برقرار شد. [[مردم قم]] به مناسبت هفتم و چهلم شهدای این قیام مراسمی برگزار کردند. پس از [[حبس]] و [[حصر]] با [[آزادی]] امام خمینی در ۱۸ فروردین ۱۳۴۳ هزاران نفر از مردم قم با ایشان [[دیدار]] کردند و به این مناسبت جشن‌های باشکوهی در نقاط مختلف [[کشور]] برگزار شد.<ref>عاقلی، روزشمار تاریخ ایران از مشروطه تا انقلاب اسلامی، ۲/۱۷۴؛ روحانی، نهضت امام خمینی، ۱/۸۳۰–۸۳۳؛ مرادی‌نیا، منزل به منزل با خمینی، ۷۶–۷۷.</ref> ایشان [[ارتباط]] خود با [[مردم]] را بیشتر کرد و در برخی [[مجالس عزاداری]] و میلاد [[اهل بیت]]{{ع}}، در محله‌های [[قم]] شرکت می‌کرد. ایشان به [[دیدار]] هیئت‌های [[سوگواری]] در محله‌های قدیمی قم چون چهل‌اختران، کوچه [[حکیم]] و آذر ([[مسجد جامع]]) می‌رفت که با استقبالِ باشکوه مردم همراه بود.<ref>معادیخواه، مصاحبه، ۲/۲۸۲–۲۸۳؛ روحبخش، جلوه‌هایی از حضور مردم در نهضت امام خمینی، ۵۳/۸۳–۸۴.</ref>  

[[امام خمینی]] پس از تصویب لایحه مصونیت امریکایی‌ها در [[ایران]] ([[کاپیتولاسیون]]) در چهارم آبان ۱۳۴۳ علیه آن واکنش شدیدی نشان داد و [[ملت]] را به [[قیام]] فرا خواند. در سیزده آبان ۱۳۴۳، مأموران [[رژیم]]، ایشان را بازداشت و به [[ترکیه]] و سپس به [[عراق]] [[تبعید]] کردند.<ref>مدنی، تاریخ سیاسی معاصر ایران، ۲/۱۰۹–۱۱۶؛ امینی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران در دوره پهلوی، ۲۹۲ و ۲۹۷–۲۹۸.</ref> [[مردم قم]] به‌ویژه [[روحانیان]] پس از تبعید ایشان، [[مبارزه]] را ادامه دادند و با [[تشکیل مجلس]] [[دعا]] و [[نصب]] عکس ایشان بر در و دیوارهای قم، یاد ایشان را برای مردم و [[زائران]] تجدید می‌کردند.<ref>رحیمیان، در سایه آفتاب، ۲۵–۲۷.</ref> پس از درگذشت [[مرجع تقلید]] وقت، [[سید محسن حکیم]] در ۱۳۴۹، [[دوازده تن]] از مدرسان قم در اعلامیه‌ای، بر [[مرجعیت امام]] خمینی تأکید کردند و به دنبال آن [[رژیم پهلوی]] ۲۵ تن از روحانیان و مدرّسان [[حوزه علمیه قم]] را به مدت سه سال از [[شهر قم]] تبعید کرد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۲۶۵–۲۷۰.</ref>

در ۲۰ دی ۱۳۵۰ در [[اعتراض]] به سخنان یکی از عوامل دربار پهلوی علیه امام خمینی، حوزه علمیه قم تعطیل شد و [[علما]] نمازهای [[جماعت]] را برگزار نکردند. [[روز]] بعد نیز تظاهرات گسترده‌ای در شهر قم برپا شد که عوامل [[امنیتی]] و انتظامی آن را [[سرکوب]] کردند و عده‌ای مجروح و بازداشت شدند.<ref>قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۸.</ref> در ۱۵ خرداد ۱۳۵۴ نیز طلاب قم به مناسبت [[بزرگداشت]] شهدای قیام ۱۵ خرداد ۱۳۴۲ مراسمی در [[مدرسه فیضیه]] برپا کردند که به درازا کشید و [[رژیم پهلوی]] به مدرسه فیضیه [[یورش]] برد و طلاب را بازداشت و روانه [[زندان]] یا سربازخانه‌ها کرد و [[مدرسه]] تا [[پیروزی انقلاب اسلامی]] تعطیل شد.

به مناسبت درگذشت مشکوک [[سید مصطفی خمینی]] فرزند [[امام خمینی]] در اول آبان ۱۳۵۶ در [[نجف]]، مراسمی در [[مسجد اعظم]] [[قم]] و بازار این [[شهر]] برگزار شد. این مجلس نقطه عطفی در [[انقلاب اسلامی ایران]] به‌شمار می‌رود؛<ref>یزدی، خاطرات آیت‌الله محمد یزدی، ۳۵۴.</ref> چنان‌که در پی انتشار مقاله توهین‌آمیز دربارهٔ امام خمینی در روزنامه اطلاعات در ۱۷ دی ۱۳۵۶ [[مردم قم]] به [[رهبری]] [[روحانیان]] با تظاهراتی گسترده علیه [[رژیم]] در روزهای ۱۸ و ۱۹ دی واکنش نشان دادند که این تظاهرات به [[خاک]] و [[خون]] کشیده شد و نقطه عطف دیگری در [[تاریخ]] [[انقلاب اسلامی]] شد.<ref>صالح، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم از آغاز تا اکنون، ۱/۴۶۹–۴۷۶.</ref> فضلا و طلاب اعزامی از [[حوزه علمیه قم]] در پیشبرد [[انقلاب]] در سراسر [[ایران]] نقش‌آفرین بودند و پیام‌های انقلابی امام خمینی و رویدادهای قم را به [[شهرها]] و روستاهای [[کشور]] منتقل می‌کردند.<ref>مؤسسه تنظیم، سیر مبارزات امام خمینی در آینه اسناد به روایت ساواک، ۱/۳۷۰.</ref>.<ref>[[غلامرضا گلی زواره|گلی زواره، غلامرضا]]، [[قم (مقاله)|مقاله «قم»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۲۲۴-۲۳۵.</ref>

امام خمینی در دهم اسفند ۱۳۵۷ از مدرسه [[علوی]] [[تهران]] برای [[زندگی]] به قم رفت؛ ولی از آنجاکه کوچه‌های باریک [[خانه]] امام خمینی در محله یخچال‌قاضی ظرفیت هزاران دیدارکننده را نداشت در خانه [[محمد یزدی]] در جنوب شرقی پل [[حجتیه]] ساکن شد و خانه [[شهاب‌الدین اشراقی]] داماد ایشان، محل استقرار دفتر ایشان گردید. با [[نصب]] بلندگو روی پشت بام، امام خمینی برای [[دیدار]] با [[مردم]] بر روی بام می‌رفت و به ابراز [[احساسات]] آنان پاسخ می‌گفت. این خانه برای مدتی مرکز رهبری انقلاب و [[مدیریت]] کشور و تصمیم‌گیری‌های سرنوشت‌ساز بود.<ref>کهن‌نسب، آنجاکه بوی یار می‌دهد، ۳۷۸–۳۷۹.</ref> ایشان افزون بر عموم، با بسیاری از شخصیت‌های [[علمی]] و [[سیاسی]] داخلی و خارجی در همین [[خانه]] [[دیدار]] کرد.<ref> امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۸۱، ۲۹۴، ۳۱۷، ۳۳۶، ۳۴۹، ۴۴۶ و ۷/۱۱۷، ۱۴۰، ۱۸۵، ۲۵۳، ۳۸۷.</ref>

افزون بر تحولات و خدماتی که پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، از سوی [[حوزه علمیه قم]] صورت گرفته‌است [[مردم قم]] در تشکیل نهادهای انقلابی همچون [[سپاه]] [[پاسداران]] [[انقلاب اسلامی]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۴۰۵.</ref> و [[جهاد]] [[سازندگی]]<ref>امام خمینی، صحیفه، ۹/۲۱.</ref> نقش ارزنده‌ای داشتند؛ چنان‌که در [[جنگ]] تحمیلی [[عراق]] علیه [[ایران]] نقش بارزی در [[دفاع]] بر عهده داشتند و در مقابله با غائله کردستان پیشتاز بودند؛<ref>خامنه‌ای، نرم‌افزار حدیث ولایت، ۱۳۸۹، ۱۷۹–۱۸۰.</ref> ازجمله در جریان [[هجوم]] [[حزب]] کردستان به شهر پاوه در مرداد ۱۳۵۸ و [[پیام]] [[تاریخی]] امام خمینی دربارهٔ کمک به مدافعان آن، مردم قم[[بازار]] را تعطیل کردند و برای [[حمایت]] از این پیام، به صورت گروهی به حضور ایشان در [[اقامتگاه]] قم رسیدند و [[آمادگی]] خود را برای مقابله با ضد انقلاب اعلام کردند.<ref>جمهوری اسلامی، روزنامه، ۲۸/۵/۱۳۵۸، ۳.</ref> در طول جنگ تحمیلی نیز افزون بر اعزام پنجاه هزار تن به جبهه‌های [[نبرد]]، شش هزار [[شهید]]، ۱۲۷۰۰ جانباز و ۵۴۰ [[آزاده]] تقدیم انقلاب اسلامی کردند.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۸۰؛ قریشی، تاریخ سیاسی قم، ۵۹.</ref> [[لشکر]] [[علی‌ بن‌ ابی‌طالب]]{{ع}} سپاه پاسداران قم از نیروهای موفق در [[جبهه]] بود.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۷۹.</ref> این شهر در طول جنگ تحمیلی ۲۷ بار مورد هجوم حمله‌های هوایی و موشکی [[عراق]] قرار گرفت و بیش از سیصد تن از [[مردم]] [[شهر]] به [[شهادت]] رسیدند.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۸۳.</ref>.<ref>[[غلامرضا گلی زواره|گلی زواره، غلامرضا]]، [[قم (مقاله)|مقاله «قم»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۲۲۴-۲۳۵.</ref>

امام خمینی که از گذشته دور به قم و اهالی آن علاقه ویژه‌ای داشته و در سروده‌ای این [[دیار]] را [[بهشت]] برین، آبروی خلایق و [[پناهگاه]] مسلم و [[کافر]] نامیده،<ref>امام خمینی، دیوان امام، ۲۵۶–۲۵۷.</ref> قم را شهری نمونه و مردمش را الگویی برای دیگر مناطق<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۷؛ ۷/۵۳۹؛ ۱۰/۳۷۲ و ۱۱/۴۳۱.</ref> و آن را مرکز [[علم]] و عمل، فعالیت و تحرک [[اسلامی]]، کانون [[ایمان]]، [[تقوا]]، [[شهامت]] و شهادت دانسته و یادآور شده‌است از این شهر [[تقوا]]، [[دانش]] و [[قیام]] به نقاط دیگر صادر می‌شود.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۴۹؛ ۱۴/۴۰۲ و ۱۸/۷۳.</ref> ایشان قم را [[حرم]] [[اهل بیت]]{{ع}} خوانده و آن را پیشقدم در [[نهضت اسلامی]] شمرده و یادآور شده‌است همان‌گونه که علم از آن به دیگر نواحی انتشار می‌یابد، خیزش [[دینی]] هم از این دیار به دیگر نقاط سرایت کرده‌است،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۴۳۸–۴۳۹ و ۱۳/۱۶۵.</ref> نام این شهر در [[تاریخ]] [[مردم ایران]] به [[رشد]] [[سیاسی]] و [[جانفشانی]] ثبت شده‌است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۱۳۲.</ref> و [[جنبش]] ۱۵ خرداد از قم آغاز و باعث [[بیداری]] [[ملت]] در جاهای دیگر شد و موج [[عظیم]] [[بسیجیان]] راهیان [[کربلا]] هنگام [[دفاع مقدس]] از قم که شهر [[خون]] و قیام است آغاز گردید و در تمام [[کشور]] گسترده شد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۲/۳۹۶–۳۹۷ و ۱۹/۴۷۷.</ref>

امام خمینی در اسفند ۱۳۵۷ در سخنانی در [[مدرسه فیضیه]] به قمی‌ بودن خود [[افتخار]] کرد و یادآور شد در دوران [[تبعید]] همواره به یاد قم بوده‌است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۷۷.</ref> به [[باور]] ایشان فداکاری‌های مردم ایران در راه [[اسلام]] از قم مایه گرفته و این شهر مرکز همه [[برکات]] است<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۴۱۱.</ref> و [[زن]] و مرد قم در علم و عمل نمونه و [[سربازی]] [[فداکار]] برای [[اسلام]] و حامی [[مکتب]] قرآن‌اند و بر گردن همه [[حق]] دارند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۷/۳۴۲.</ref> ایشان با درودفرستادن بر [[بانوان]] [[قم]]، آنان را به جهت تشجیع مردان برای [[مبارزه]] با [[رژیم]]، در [[پیروزی]] پیشقدم دانست و در [[جهاد]]، با بانوان [[صدر اسلام]] همدوش خواند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۲۹۹–۳۰۰.</ref> به [[اعتقاد]] ایشان علت [[دشمنی]] عوامل [[رژیم پهلوی]] با [[مردم قم]] به جهت مخالفت‌های آنان با خلاف‌ها و [[منکرات]] [[حکومت]] و [[مخالفت]] [[علما]] با [[منافع]] [[نامشروع]] درباریان بوده‌ است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۰۷–۲۰۸.</ref> ایشان پیش از [[تبعید]] از [[ایران]] نیز با [[نقد]] عملکرد [[حاکمان]] گذشته دربارهٔ قم، یادآور شده‌است این [[شهر]] با همه جایگاهی که در پیشبرد [[تعلیمات دینی]] داشته<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۴.</ref> از جهت [[رفاه]] [[اجتماعی]] [[بی‌اعتنایی]] شده‌ است.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.</ref> ایشان که اساساً خود را [[اهل]] ایران و متعلق به همه [[مردم ایران]] و نه قم یا [[تهران]] یا جای دیگر می‌دانست،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۶/۷۶.</ref> در شهریور ۱۳۵۹ در [[حسینیه]] جماران در جمع دیدارکنندگان [[قمی]] با توجه به سال‌ها سکونت خود در قم و آغاز [[نهضت اسلامی]] از این شهر، یادآور شد ایشان هرجا باشد، قمی است و به آن [[افتخار]] می‌کند و از حاضران خواست [[سلام]] وی را به [[اهالی قم]] برسانند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۳/۱۶۵.</ref>

از سوی دیگر، [[امام خمینی]] از گذشته پی‌گیر وضع [[زندگی]] قشرهای نیازمند در قم بود و تلاش می‌کرد تا جایی که می‌تواند به آنان کمک کند. ایشان در زمستان ۱۳۴۲ به هنگام [[حصر]] در تهران، طی نامه‌ای از فرزند خود سید مصطفی خواست به [[توانگران]] قم یادآور شود به [[فقرا]] و [[سادات]] قم کمک کنند و خود نیز وجهی را برای این کار اختصاص داد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۶۰ و ۲/۵۱.</ref> در دوره تبعید در [[نجف]] نیز از [[ثروتمندان]] و افراد [[خیرخواه]] قم و تهران خواست به [[فکر]] [[مستمندان]] باشند.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲/۵۱.</ref> ایشان که از سال‌ها پیش از [[پیروزی انقلاب اسلامی]] دغدغه آب شرب نامطلوب [[قم]] را داشته‌ است،<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱/۲۷۰.</ref> پس از [[پیروزی]]، در مهر ۱۳۶۵ با [[ستایش]] از خدمات ارزنده [[اهالی قم]] برای [[اسلام]] و [[انقلاب]]، به [[حسن صانعی]] [[سرپرست]] بنیاد ۱۵ خرداد [[مأموریت]] داد [[سدی بزرگ]] برای رفع مشکل آب در قم احداث گردد.<ref>امام خمینی، صحیفه، ۲۰/۱۴۱، ۱۷۹ و ۲۱/۱۳۹–۱۴۰.</ref> در سال‌های بعد نیز اقدامات دیگری با تأکیدهای [[امام خمینی]] برای [[حل مشکلات]] قم در قلمرو مسائل رفاهی، [[خدمات اجتماعی]] و ارتباطی برداشته شد؛<ref>امام خمینی، صحیفه، ۱۰/۴۲۹.</ref> چنان‌که پس از [[پیروزی انقلاب اسلامی]]، علاوه بر گسترش [[حوزه‌های علمیه]]، ده‌ها مؤسسه [[فرهنگی]]، ترویجی و تحقیقاتی در قم به وجود آمد.<ref>یوسفی و دیگران، استان‌شناسی قم، ۳۷، ۱۱۶، ۱۱۸–۱۱۹، ۱۲۱، ۱۲۳ و ۱۲۶.</ref>.<ref>[[غلامرضا گلی زواره|گلی زواره، غلامرضا]]، [[قم (مقاله)|مقاله «قم»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۸ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی]]، ج۸، ص۲۲۴-۲۳۵.</ref>