آخر الزمان در قرآن: تفاوت میان نسخه‌ها

آخر به بخش پایانی هر مجموعه گفته<ref>الکلّیات، ج ۱، ص ۸۳.</ref>، و زمان در لغت بر وقت کم یا زیاد اطلاق می‌شود<ref> لسان‌العرب، ج ۶، ص ۸۶، «زمن».</ref>. و مقصود از آن در اینجا روزگار و [[عمر]] [[جهان]] است. "[[آخرالزمان]]" ترکیبی اضافی و به معنای بخش پایانی [[حیات]] [[دنیا]] است<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۴.</ref>.

[[بشر]] به مقتضای [[حبّ]] ذات و [[طبیعت]] جست و جو گر خود، همواره به سرانجام [[دنیا]] می‌اندیشیده است<ref>تاریخ ابن‌خلدون، ج ۱، ص ۳۰۳.</ref>. همه [[ادیان الهی]] و بیش‌تر مکاتب بشری، درباره [[پایان تاریخ]]، اظهار نظر کرده‌اند<ref>نجات بخشی در ادیان، ص ۱۳ و ۱۴؛ علی و پایان تاریخ، ص۱۵ ۲۵.</ref>. در همه پیش‌گویی‌های مربوط به [[آخرالزمان]]، خبرهای وحشتناک و نگران‌کننده‌ای وجود دارد<ref>هزاره‌گرایی، ص ۲۵.</ref>؛ ولی اغلب بر این امر اتّفاق نظر است که پایان کار [[بشر]]، روشن و سعادت‌آمیز است<ref>نجات‌بخشی در ادیان، ص ۱۳ و ۱۴.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۵و</ref>

#{{متن قرآن|وَتَبَارَكَ الَّذِي لَهُ مُلْكُ السَّمَاوَاتِ وَالأَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا وَعِندَهُ عِلْمُ السَّاعَةِ وَإِلَيْهِ تُرْجَعُونَ }}<ref> و بزرگوار است آنکه فرمانفرمایی آسمان‌ها و زمین و آنچه میان آنهاست او راست و دانش رستخیز، تنها نزد اوست و به سوی او بازگردانده می‌شوید؛ سوره زخرف، آیه ۸۵.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ۱۱۴-۱۲۴.</ref>

نظریّه [[پایان تاریخ]] "فوکویاما" [[پیروزی]] نهایی [[نظام]] غربی و [[حاکمیّت]] [[ابدی]] آن بر سرتاسر [[جهان]] را [[پیش‌بینی]] کرده است<ref>«پایان تاریخ و آخرین انسان‌ها» مجله اطلاعات سیاسی و اقتصادی، ص ۲۲.</ref> و نظریّه "برخورد تمدّن‌ها" از "هانتنگتون" [[جنگ]] جهانی تمدّن‌ها و [[نظم]] جهانی‌نوی براساس مرزهای تمدّنی را در پایان این دوره از [[جهان]]، [[پیش‌بینی]] می‌کند<ref>برخورد تمدّن‌ها و بازسازی نظم جهانی، ص ۴۸۵ و ۵۱۶.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص 115.</ref>

از ظاهر برخی [[آیات]]، چون {{متن قرآن|وَالسَّابِقُونَ السَّابِقُونَ أُوْلَئِكَ الْمُقَرَّبُونَ فِي جَنَّاتِ النَّعِيمِ ثُلَّةٌ مِّنَ الأَوَّلِينَ وَقَلِيلٌ مِّنَ الآخِرِينَ}}<ref>«و (سوم) پیشتازان پیشتاز آنانند که نزدیکان (به خداوند) اند دسته‌ای بسیار از پیشینیانند و اندکی از پسینیان» سوره واقعه، آیه ۱۰-۱۴.</ref> و نیز بعضی [[روایات]]<ref>صحیح بخاری، ج ۴، ص ۲۲۸ و ۲۲۹.</ref> برمی آید که پیشینیان از [[مردم]] [[آخرالزمان]]، [[فضیلت]] و مرتبه بالاتری داشته‌اند<ref>بیضاوی، ج ۵، ص ۲۸۴؛ من وحی القرآن، ج ۲۱، ص ۳۲۹.</ref>؛ امّا [[اهل]] [[تفسیر]]، [[سبقت]] گرفتگان را [[پیامبران]] و اصحابشان دانسته و [[سبقت]] را فضیلتی برای [[اقوام]] گذشته نشمرده‌اند؛ زیرا طبیعی است که [[اصحاب پیامبر]] {{صل}}، نسبت به تمام [[پیامبران]] دیگر و اصحابشان بسیار کم‌تر باشند <ref>نهج البیان، ج ۵، ص ۱۳۵؛ نمونه، ج ۲۳، ص ۲۰۷.</ref>؛ البته روایاتی نیز حاکی از [[نسخ]] [[آیه]] مزبور [[نقل]] شده<ref>الدرّالمنثور، ج ۸، ص ۸.</ref> که درست به نظر نمی‌رسد <ref>الکشاف، ج ۴، ص ۴۵۹.</ref>؛ و به [[دلیل]] سطح بالای [[معرفت]] [[مردم]] [[آخرالزمان]] [[معجزات]] حسّی [[اقوام]] گذشته، جای خود را در [[اسلام]] به [[معجزه]] [[عقلی]] و [[علمی]] ([[قرآن]]) داده <ref>الاتقان، ج ۲، ص ۲۵۲.</ref> و [[وحی قرآنی]]، با سخن از قرائت و [[علم]] و قلم، آغاز می‌شود: {{متن قرآن| اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ الَّذِي خَلَقَ خَلَقَ الإِنسَانَ مِنْ عَلَقٍ اقْرَأْ وَرَبُّكَ الأَكْرَمُ الَّذِي عَلَّمَ بِالْقَلَمِ عَلَّمَ الإِنسَانَ مَا لَمْ يَعْلَمْ}} <ref> بخوان به نام پروردگار خویش که آفرید. آدمی را از خونپاره‌ای فروبسته آفرید. بخوان و (بدان که) پروردگار تو گرامی‌ترین است. همان که با قلم آموزش داد. به انسان آنچه نمی‌دانست آموخت؛ سوره علق، آیه: ۱-۵.</ref> و [[قرآن]]، از دوره ماقبل [[اسلام]]، به عنوان [[عصر جاهلیت]] در مقابل عصر [[علم]] و [[خرد]] یاد می‌کند: {{متن قرآن|الْجَاهِلِيَّةِ الْأُولَ}}<ref>«دوره جاهلیت نخستین\1 سوره احزاب، آیه ۳۳.</ref><ref>خاتمیت، ص ۳۶ ـ ۳۹.</ref> از این رو، طبق [[روایات]]، [[سوره]] [[توحید]] و شش [[آیه]] آغازین [[حدید]]، برای اقوامی در [[آخرالزمان]] نازل شده که در کاوش‌های [[دینی]]، از [[اقوام]] پیشین ژرف‌اندیش‌تر و دقیق‌ترند<ref> الکافی، ج ۱، ص ۹۱.</ref>. در [[روایات]] متعدد دیگر نیز دوره [[آخرالزمان]] و [[مردم]] آن، به رغم وقوع [[فتنه‌ها]] و آشوب‌های بسیار، [[بهترین]] زمان و [[بهترین]] [[مردم]] شناسانده شده‌اند<ref>بحارالأنوار، ج ۵۲، ص ۱۲۴ و ۱۲۵؛ کتاب الغیبه، نعمانی، ص۲۰۶.</ref>؛ بنابراین، میان دیدگاه خوشبینانه [[اسلام]] درباره [[پایان تاریخ]] و ظهور آفت‌های [[اجتماعی]] بسیار در آن دوره، هیچ گونه تنافی وجود ندارد. برخی از [[پیامبران]] نیز به [[دلیل]] [[فضیلت]] [[مردم]] [[آخرالزمان]]، از [[خداوند]] خواسته‌اند که نام و راهشان در میان آنان جاوید بماند {{متن قرآن|وَاجْعَلْ لِي لِسَانَ صِدْقٍ فِي الْآخِرِينَ}}<ref>«و برای من در میان آیندگان، نامی نیکو بر جای بگذار» سوره شعراء، آیه ۸۴.</ref><ref>البرهان، ج ۴، ص ۱۷۴.</ref>. [[قرآن]]، [[امت پیامبر]] را معتدل‌ترین و در نتیجه [[کامل‌ترین]]: {{متن قرآن|وَكَذَلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا }}<ref>«و بدین گونه شما را امّتی میانه کرده‌ایم\1 سوره بقره، آیه ۱۴۳.</ref><ref>خاتمیت، ص ۱۹.</ref> و [[بهترین]] [[امّت]]: {{متن قرآن|خَيْرَ أُمَّةٍ أُخْرِجَتْ لِلنَّاسِ }}<ref>«شما بهترین گروهی بوده‌اید که (به عنوان سرمشق) برای مردم پدیدار شده‌اید» سوره آل عمران، آیه ۱۱۰.</ref> معرفی می‌کند<ref>نمونه، ج ۲۳، ص ۲۰۸.</ref>؛ بر همین اساس، خوارق [[عادت]] در [[آخرالزمان]] به کمترین [[میزان]] رسیده [[خداوند]] از طریق [[سنت]]‌‌های طبیعی [[تاریخ]]، [[جوامع بشری]] را با آزمایش‌های مختلف به حدی از [[بلوغ]]، [[شعور]] و تجربه می‌رساند که زمینه [[حکومت جهانی صالحان]] مهیا شده.<ref> تاریخ الغیبه الکبری، ص ۲۴۲ ـ ۲۴۴.</ref> و بر اساس [[سنّت]] همیشگی خویش، [[مؤمنان]] را بر همه موانع چیره ساخته، به [[فتح]] و [[پیروزی]] پایدار می‌رساند: {{متن قرآن|إِنَّهُمْ لَهُمُ الْمَنصُورُونَ وَإِنَّ جُندَنَا لَهُمُ الْغَالِبُونَ}}<ref>«که آنان یاری شده‌اند و بی‌گمان تنها سپاه ماست که پیروز است» سوره صافات، آیه ۱۷۲-۱۷۳.</ref><ref> فی ظلال، ج ۵، ص ۳۰۰۲.</ref> از مجموعه مباحث گذشته می‌توان نتیجه گرفت که دوره [[اسلامی]]، همان دوره [[آخرالزمان]] است که تحقق کامل دیدگاه مثبت [[اسلام]] درباره [[پایان تاریخ]]، در عصر [[ظهور امام]] [[مهدی]] به وقوع خواهد پیوست<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۷ ـ ۱۱۹.</ref>.

در [[روایات]] نیز منظور از [[اشراط الساعة]] که در [[آیه]] {{متن قرآن|فَهَلْ يَنْظُرُونَ إِلَّا السَّاعَةَ أَنْ تَأْتِيَهُمْ بَغْتَةً فَقَدْ جَاءَ أَشْرَاطُهَا فَأَنَّى لَهُمْ إِذَا جَاءَتْهُمْ ذِكْرَاهُمْ}}<ref>«پس آیا جز چشم به راه رستخیزند که ناگهان بر آنان فرا می‌رسد؟ و به راستی نشانه‌های آن در رسیده است و چون به سراغشان بیاید یادکردشان، آنان را چگونه سود خواهد داشت؟» سوره محمد، آیه ۱۸.</ref> به آن اشاره شده، رواج بیش از حدّ [[کفر]]، [[فسق]] و [[ظلم]] دانسته و موارد متعدّدی از آن بر شمرده شده است<ref>قمی، ج ۲، ص ۲۷۹ ـ ۲۸۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۳۷.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۹.</ref>

بر اساس روایتی، [[آیه]] {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> به [[ترس]] و [[ناامنی]]، [[گرسنگی]] و [[قحطی]] و [[فقر]] و [[کشتار]] در [[آخرالزمان]] اشاره دارد <ref>نور الثقلین، ج ۱، ص ۱۴۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۹</ref>

[[دجّال]] که تجسّم [[کفر]]، [[فریب]] و [[گمراهی]] است، در [[آخرالزمان]] ظاهر شده، [[مردم]] را به [[پرستش]] خویش می‌خواند. برخی از [[مفسّران]]، [[تفسیر آیه]] {{متن قرآن|لَخَلْقُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ أَكْبَرُ مِنْ خَلْقِ النَّاسِ وَلَكِنَّ أَكْثَرَ النَّاسِ لَا يَعْلَمُونَ}}<ref>«به یقین آفرینش آسمان‌ها و زمین بزرگ‌تر از آفرینش مردم است اما بیشتر مردم نمی‌دانند» سوره غافر، آیه ۵۷.</ref> را به ظهور [[دجّال]] ناظر دانسته‌اند که دردید [[مردم]]، عظیم‌ترین موجود جلوه می‌کند <ref>تاریخ مابعدالظهور، ص۱۳۹ـ۱۴۲؛ علائم آخرالزمان، ص ۳۰۳ ـ ۳۱۶.</ref>؛ در حالی که [[خداوند]]، او را از بسیاری مخلوقات دیگر کوچک‌تر می‌شمارد<ref>کشف‌الأسرار، ج ۸، ص ۴۸۲ ـ ۴۸۴.</ref>. سرانجام این پدیده به دست [[عیسی]] {{ع}} محو و نابود خواهد شد<ref>کشف‌الأسرار، ج۲، ص۱۴۱ ـ ۱۴۳؛ الدرّالمنثور، ج۵، ص۶۷۴ و ۶۷۵.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۱۹ ـ ۱۲۰.</ref>

با استفاده از [[آیه]] {{متن قرآن|قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ انْظُرْ كَيْفَ نُصَرِّفُ الْآيَاتِ لَعَلَّهُمْ يَفْقَهُونَ}}<ref>«بگو: او تواناست که عذابی آسمانی یا زمینی بر شما برانگیزد یا شما را گروه گروه به جان هم اندازد و رنج برخی از شما را به برخی دیگر بچشاند؛ بنگر چگونه آیات را گونه گون می‌آوریم باشد که آنان دریابند» سوره انعام، آیه ۶۵.</ref> برخی از این عذاب‌ها بدین شرح گزارش شده‌اند: صدایی هراسناک و [[دود در آسمان]] و [[حاکمان ستمگر]] {{متن قرآن|قُلْ هُوَ الْقَادِرُ عَلَى أَنْ يَبْعَثَ عَلَيْكُمْ عَذَابًا مِنْ فَوْقِكُمْ }}، فرو رفتن برخی [[انسان‌ها]] در [[زمین]] {{متن قرآن| أَوْ مِنْ تَحْتِ أَرْجُلِكُمْ }}، [[اختلافات]] بسیار در [[دین]]، {{متن قرآن| أَوْ يَلْبِسَكُمْ شِيَعًا}} [[قتل]] و [[کشتار]] {{متن قرآن|وَيُذِيقَ بَعْضَكُمْ بَأْسَ بَعْضٍ}}. در این دوره زمانی<ref>قمی، ج ۱، ص ۲۳۲.</ref>، [[ترس]] و [[ناامنی]]، [[گرسنگی]] و [[قحطی]] و [[فقر]] و [[کشتار]] نیز بسیار رخ خواهد داد: {{متن قرآن|وَلَنَبْلُوَنَّكُمْ بِشَيْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَبَشِّرِ الصَّابِرِينَ}}<ref>«و بی‌گمان شما را با چیزی از بیم و گرسنگی و کاستی دارایی‌ها و کسان و فرآورده‌ها می‌آزماییم، و شکیبایان را نوید بخش!» سوره بقره، آیه ۱۵۵.</ref> <ref>نورالثقلین، ج ۱، ص ۱۴۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۰.</ref>

[[آیه]] {{متن قرآن|يَا أَيُّهَا الَّذِينَ أُوتُوا الْكِتَابَ آمِنُوا بِمَا نَزَّلْنَا مُصَدِّقًا لِمَا مَعَكُمْ مِنْ قَبْلِ أَنْ نَطْمِسَ وُجُوهًا فَنَرُدَّهَا عَلَى أَدْبَارِهَا أَوْ نَلْعَنَهُمْ كَمَا لَعَنَّا أَصْحَابَ السَّبْتِ وَكَانَ أَمْرُ اللَّهِ مَفْعُولًا}}<ref>«ای اهل کتاب! به آنچه فرستاده‌ایم که کتاب آسمانی نزد شما را راست می‌شمارد ایمان بیاورید، پیش از آنکه چهره‌هایی را ناپدید سازیم و آنان را واپس گردانیم یا آنان را لعنت کنیم چنان که «اصحاب سبت» را لعنت کردیم و فرمان خداوند، انجام یافتنی است» سوره نساء، آیه ۴۷.</ref> نیز درباره بازماندگان [[لشکر سفیانی]] [[تأویل]] شده که صورت‌هایشان معکوس گشته، پشت سرشان قرار می‌گیرد<ref> البرهان، ج ۱، ص ۳۵۲ و ۳۵۴.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص ۱۲۰ ـ ۱۲۱.</ref>

بنابر [[روایات شیعه]]، [[جبرئیل]] نخستین کسی است که با امام‌زمان [[بیعت]] و با صدایی بلند به گونه‌ای که به گوش همه جهانیان برسد، این [[آیه]] را [[تلاوت]] می‌کند: {{متن قرآن|أَتَى أَمْرُ اللَّهِ فَلَا تَسْتَعْجِلُوهُ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ}}<ref>«فرمان (عذاب) خداوند در رسید، به شتاب آن را مخواهید، پاکا و فرا برترا که اوست از آنچه (با وی) شریک می‌دارند» سوره نحل، آیه ۱.</ref> <ref>عیّاشی، ج ۲، ص ۲۵۴.</ref> [[آیه]] {{متن قرآن|وَاسْتَمِعْ يَوْمَ يُنَادِ الْمُنَادِ مِن مَّكَانٍ قَرِيبٍ يَوْمَ يَسْمَعُونَ الصَّيْحَةَ بِالْحَقِّ ذَلِكَ يَوْمُ الْخُرُوجِ}}<ref>«و به روزی گوش فرا دار که بانگ برآورنده از جایگاهی نزدیک، بانگ برآورد روزی که بانگ آسمانی راستین را بشنوند، همان، روز رستخیز است» سوره ق، آیه ۴۱-۴۲.</ref> نیز درباره این حادثه، [[تأویل]] شده است<ref>نورالثقلین، ج ۵، ص ۱۱۸ و ۱۱۹.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص ۱۲۱.</ref>

[[آیه]] {{متن قرآن|أُولَئِكَ الَّذِينَ آتَيْنَاهُمُ الْكِتَابَ وَالْحُكْمَ وَالنُّبُوَّةَ فَإِنْ يَكْفُرْ بِهَا هَؤُلَاءِ فَقَدْ وَكَّلْنَا بِهَا قَوْمًا لَيْسُوا بِهَا بِكَافِرِينَ}}<ref>«آنان کسانی هستند که به آنها کتاب و داوری و پیامبری دادیم؛ اگر اینان به آن کفر ورزند، گروهی را بر آن گمارده‌ایم که بدان کفر نمی‌ورزند» سوره انعام، آیه ۸۹.</ref><ref>البرهان، ج ۲، ص ۴۴۸.</ref> نیز چنین است<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۱.</ref>.

یکی از رخ‌دادهای [[آخرالزمان]]، [[فرود آمدن عیسی]] {{ع}} از [[آسمان]] است: {{متن قرآن|وَإِنَّهُ لَعِلْمٌ لِلسَّاعَةِ فَلَا تَمْتَرُنَّ بِهَا وَاتَّبِعُونِ هَذَا صِرَاطٌ مُسْتَقِيمٌ}}<ref>«و چنین است که او نشان آگاهی (به روز) رستخیز است از این روی هیچ‌گاه در آن (روز) تردید نورزید و از من پیروی کنید! این راهی است راست» سوره زخرف، آیه ۶۱.</ref>، {{متن قرآن|وَإِنْ مِنْ أَهْلِ الْكِتَابِ إِلَّا لَيُؤْمِنَنَّ بِهِ قَبْلَ مَوْتِهِ وَيَوْمَ الْقِيَامَةِ يَكُونُ عَلَيْهِمْ شَهِيدًا}}<ref>«و کسی از اهل کتاب نیست مگر آنکه پیش از مرگش به وی ایمان می‌آورد و در روز رستخیز بر آنان گواه است» سوره نساء، آیه ۱۵۹.</ref>. [[مفسّران]] با استفاده از این [[آیات]]، ظهور دوباره [[عیسی]] {{ع}} در [[آخرالزمان]] را [[پیش‌بینی]] کرده‌اند <ref>جامع‌البیان، مج ۳، ج ۳، ص ۳۹۴ ـ ۳۹۶؛ مج ۴، ج ۶، ص ۲۵ ـ ۳۰؛ مج۱۳، ج۲۵، ص۱۱۵ و ۱۱۶؛ کشف‌الأسرار، ج ۹، ص ۷۴ و ج ۲، ص ۱۴۳؛ ابن‌کثیر، ج ۱، ص ۵۸۹ و ۵۹۰.</ref> و در [[روایات]] نیز تصریح شده که وی در بیت‌المقدّس به [[نماز جماعت]] [[امام‌ زمان]] [[اقتدا]] و در جنگ‌های ایشان نیز شرکت خواهد کرد<ref>مجمع‌البیان، ج ۳، ص ۲۱۱؛ نورالثقلین، ج ۱، ص ۵۷۱؛ روح‌المعانی، ج ۱۴، ص ۱۴۷.</ref>. بر اساس این [[تفسیر]]، [[فرود آمدن عیسی]] {{ع}} از [[آسمان]]، یکی از نشانه‌های نزدیکی [[قیامت]] شمرده شده و از [[ایمان آوردن]] همه [[اهل کتاب]] به [[حضرت عیسی]] {{ع}} در [[آخرالزمان]] که یکی از [[فرماندهان]] امام‌زمان به شمار می‌رود، خبر داده شده است<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۱.</ref>.

در [[تفاسیر]]، مطالب بسیاری درباره این موجود شگفت بیان شده <ref>جامع‌البیان، مج۱۱، ج۲۰، ص۱۸ـ۲۰؛ کشف‌الأسرار، ج۷، ص۲۵۶ـ۲۵۸؛ قرطبی، ج ۱۳، ص ۱۵۶ ـ ۱۵۸.</ref> که تا حدّ بسیاری غیر واقعی و بی‌اساس به نظر می‌رسد <ref>المیزان، ج ۱۵، ص ۳۹۶.</ref> و در ظاهر برگرفته از منابع [[اسرائیلی]] است<ref>کتاب مقدّس، مکاشفه یوحنا ۱۳.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۲.</ref>

برخی دیگر نیز آنان را نمادی از یک تمدّن [[مادّی]] مخرّب شمرده‌اند که سدّ معنویِ ساخته شده به دست [[پیامبران]] را منهدم و [[حیات]] طبیعی و [[معنوی]] را بر کره [[زمین]] [[تهدید]] خواهد کرد<ref>تاریخ ما بعد الظهور، ص ۱۵۱؛ علائم آخرالزمان، ص ۲۰۰ ـ ۲۰۲؛ الفرقان، ج ۱۵ و ۱۶، ص ۲۱۳ ـ ۲۲۳.</ref>؛ در هر حال، بیش‌تر [[مفسّران]] با استناد به [[آیه]] {{متن قرآن|وَتَرَكْنَا بَعْضَهُمْ يَوْمَئِذٍ يَمُوجُ فِي بَعْضٍ وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَجَمَعْنَاهُمْ جَمْعًا}}<ref>«و در آن روز آنان را وا می‌نهیم که در یکدیگر موج زنند و در صور دمیده می‌شود آنگاه آنان را یکجا گرد می‌آوریم» سوره کهف، آیه ۹۹.</ref> که بنابر قول مشهور، به [[هجوم]] آنان اشاره داشته و بی‌درنگ از [[قیامت]] [[سخن]] به میان آورده، آن را از نشانه‌های متّصل به [[قیامت]] شمرده‌اند و سخن از بازگشت برخی [[اقوام]] گذشته را هنگام [[خروج یأجوج و مأجوج]] مربوط به [[قیامت]] دانسته‌اند: {{متن قرآن|وَحَرَامٌ عَلَى قَرْيَةٍ أَهْلَكْنَاهَا أَنَّهُمْ لا يَرْجِعُونَ حَتَّى إِذَا فُتِحَتْ يَأْجُوجُ وَمَأْجُوجُ وَهُم مِّن كُلِّ حَدَبٍ يَنسِلُونَ}}<ref>«و بر (مردم) شهری که ما نابودشان کرده‌ایم حرام (و محال) است که (در رستخیز) بازنگردند؛ (آنان بی‌گمان باز می‌گردند) تا آنگاه که (راه بر) یأجوج و مأجوج گشوده گردد و آنان از هر پشته‌واره‌ای بشتابند» سوره انبیاء، آیه ۹۵-۹۶.</ref> <ref>مجمع‌البیان، ج ۷، ص ۱۰۲؛ کشف‌الأسرار، ج ۶، ص ۳۰۶ و ۳۰۷؛ المیزان، ج ۱۴، ص ۳۲۶.</ref> برخی دیگر، این حادثه را به استناد [[روایات]] بسیار، به [[دوران ظهور]] مربوط دانسته<ref>الفرقان، ج ۱۶ و ۱۷، ص ۳۶۲ ـ ۳۶۵.</ref> و اشاره به بازگشت برخی [[اقوام]] را به مسأله "[[رجعت]]" [[ارتباط]] داده‌اند<ref>تاریخ ما بعدالظهور، ص ۱۵۰؛ الفرقان، ج ۱۶ و ۱۷، ص ۳۶۲ ۳۶۵.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۲</ref>

'''و منّت [[الهی]] بر [[مستضعفان]] [[تاریخ]]:''' {{متن قرآن|وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ}}<ref>«و برآنیم که بر آنان که در زمین ناتوان شمرده شده‌اند منّت گذاریم و آنان را پیشوا گردانیم و آنان را وارثان (روی زمین) کنیم» سوره قصص، آیه ۵.</ref><ref>نورالثقلین، ج ۴، ص ۱۰۷.</ref> همگی به [[رجعت]]، [[تفسیر]] و [[تأویل]] شده‌اند؛ با این حال در [[تفسیر آیات]] پیشین، آرای دیگری نیز گفته شده است<ref>تاریخ ما بعدالظهور، ص ۶۳۲ ـ ۶۳۹، ۶۴۷.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۲ ـ ۱۲۳.</ref>

افزون بر این، تحقّق کامل [[آیات]] {{متن قرآن| وَلَهُ أَسْلَمَ مَنْ فِي السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ }}<ref>\1با آنکه آنان که در آسمان‌ها و زمینند\1 سوره آل عمران، آیه ۸۳.</ref> و {{متن قرآن|يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا }}<ref>«خداوند زمین را پس از سترون شدن آن بارور می‌کند» سوره حدید، آیه ۱۷.</ref> و {{متن قرآن| الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِنْ دِينِكُمْ فَلَا تَخْشَوْهُمْ وَاخْشَوْنِ }}<ref>«امروز کافران از دین شما نومید شدند پس، از ایشان مهراسید و از من بهراسید!\1 سوره مائده، آیه ۳.</ref> و {{متن قرآن|فِي بِضْعِ سِنِينَ لِلَّهِ الأَمْرُ مِن قَبْلُ وَمِن بَعْدُ وَيَوْمَئِذٍ يَفْرَحُ الْمُؤْمِنُونَ بِنَصْرِ اللَّهِ يَنصُرُ مَن يَشَاء وَهُوَ الْعَزِيزُ الرَّحِيمُ}}<ref>«در چند سال؛ کار گذشته و آینده با خداوند است و در آن روز مؤمنان شاد می‌شوند به یاری خداوند که هر کس را بخواهد یاری می‌رساند و او پیروزمند بخشاینده است» سوره روم، آیه ۴-۵.</ref> نیز در این دوره زمانی دانسته شده است<ref>عیّاشی، ج ۱، ص ۱۸۳ و ۲۹۲؛ نورالثقلین، ج ۵، ص ۲۴۲ و ۲۴۳؛ البرهان، ج ۴، ص ۳۳۶.</ref>. در آن هنگام، همه نعمت‌های [[آسمان]] و [[زمین]] بر آنها نازل و از [[آسایش]] و [[سعادت]] کامل بهره‌مند خواهند شد: {{متن قرآن|وَلَوْ أَنَّ أَهْلَ الْقُرَى آمَنُوا وَاتَّقَوْا لَفَتَحْنَا عَلَيْهِمْ بَرَكَاتٍ مِنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ وَلَكِنْ كَذَّبُوا فَأَخَذْنَاهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ}}<ref>«و اگر مردم آن شهرها ایمان می‌آوردند و پرهیزگاری می‌ورزیدند بر آنان از آسمان و زمین برکت‌هایی می‌گشودیم اما (پیام ما را) دروغ شمردند بنابراین برای آنچه می‌کردند آنان را فرو گرفتیم» سوره اعراف، آیه ۹۶.</ref> <ref>نورالثقلین، ج ۲، ص ۵۲.</ref> چون این [[مردم]] در سایه [[حکومت حضرت مهدی]] به بالاترین حدّ [[رشد]] و [[بلوغ]] می‌رسند، بدین ترتیب، [[خلافت]] [[انسان]] بر [[زمین]] به [[کامل‌ترین]] حدّ خود خواهد رسید؛ در عین حال، [[وجود مقدّس]] [[امام]] [[معصوم]] ([[امام مهدی]] یا [[امامان]] دیگر هنگام [[رجعت]]) تا [[قیامت]] در [[دنیا]] حضور داشته، [[جامعه انسانی]] هیچ‌گاه از حضورشان [[بی‌نیاز]] نمی‌شود<ref>الایقاظ من‌الهجعه، ص ۳۹۲ ـ ۴۰۵؛ علی‌وپایان تاریخ، ص ۸۲ ۹۲.</ref>.<ref>[[علی معموری|معموری، علی]]، [[آخر الزمان - معموری (مقاله)|مقاله «آخر الزمان»]]، [[دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱ (کتاب)|دائرةالمعارف قرآن کریم ج۱]]، ص۱۲۳ ـ ۱۲۴.</ref>