خانواده: تفاوت میان نسخه‌ها

خانواده از نگاه [[اسلامی]] نهادی است که بر مبنای پیوند [[شرعی]] مرد و [[زن]] شکل می‌گیرد، ساماندهی آن بر پایه [[محبت]] است و باید با در نظر گرفتن [[حقوق]] والدین و [[خویشاوندان]]، در جهت بقا، [[تربیت]] نسل [[بشر]] و تأمین نیازهای معنوی و مادی، ایجاد شود<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۷/۲۵۹.</ref>. [[ازدواج]] که آیاتی از [[قرآن کریم]]، آن را امری [[تکوینی]] می‌داند<ref>سوره شوری، آیه ۱۱؛ سوره فاطر، آیه ۱۱؛ سوره روم، آیه ۲۱.</ref>، پیمانی است محکم<ref>سوره نساء، آیه ۲۱.</ref>، بلکه محکم‌ترین قراردادی است که از [[دوستی]] شدید و [[محبت]] متقابل بین [[زن]] و شوهر ناشی می‌شود<ref>سوره روم، آیه ۲۱.</ref> و برای این [[قرارداد]]، شرایط ویژه‌ای نیز ذکر شده است<ref>نجفی، جواهر الکلام، ۲۹/ ۵–۸.</ref>. تأکید [[قرآن]] بر [[تشکیل خانواده]] از طریق [[ازدواج]]، با [[هدف]] ادامه نسل<ref>شوری، ۱۱.</ref> و تأمین نیازهای [[عاطفی]] و غریزی<ref>سوره روم، آیه ۲۱.</ref> است. قرآن زن و شوهر را پوشاننده نواقص و [[عیوب]] و مَحرم [[اسرار]] هم می‌داند<ref>سوره بقره، آیه ۱۸۷.</ref> و [[مردم]] را به [[تشکیل خانواده]] بر اساس [[ایمان]] [[دعوت]] می‌کند<ref>سوره بقره، آیه ۲۲۱.</ref>. [[روایات اسلامی]] نیز [[تولید]] و [[تربیت]] نسل [[مؤمن]] را از ارزشمندترین کارها معرفی می‌کنند<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴.</ref>؛ همچنان‌که شوهرداری را هم‌ردیف [[جهاد]] [[مجاهدان]]<ref>کلینی، الکافی، ۵/۹.</ref> و تلاش مرد برای تأمین هزینه زندگی را همسان جهاد و [[قتال]] با دشمنان دین<ref>کلینی، الکافی، ۵/۸۸.</ref> بر می‌شمرند در [[روایات]]، کانون خانواده محبوب‌ترین کانون نزد [[خداوند]] است<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۴؛ مجلسی، بحار الانوار، ۱۰۰/۲۲۲.</ref> و [[ازدواج]]، [[سنت]] [[رسول‌الله]]{{صل}}<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۱۵.</ref> و مایه احراز نصف [[دین]]<ref>مجلسی، بحار الانوار، ۱۰۳/۲۰۲.</ref> معرفی شده‌ است؛ بنابراین روایات، خانواده سهم بسزایی در تربیت فرزندان در پیش، هنگام و پس از تولد دارد<ref>کلینی، الکافی، ۶/۱۷–۵۱؛ صدوق، من لایحضره الفقیه، ۳/۴۸۱؛ طبرسی، مکارم الاخلاق، ۲۲۲.</ref>.<ref>[[احمد فکور افشاگر|فکور افشاگر، احمد]]، [[خانواده - فکور افشاگر (مقاله)| مقاله «خانواده»]]، [[دانشنامه امام خمینی ج۵ (کتاب)|دانشنامه امام خمینی ج۵]]، ص۹۴-۱۰۲.</ref>

بی‌شک خانواده، اصلی‌ترین نهاد اجتماعی، بنیادی‌ترین عنصر [[جامعه]] و بستر ایجاد و [[رشد]] بسیاری از [[ارزش‌ها]] است؛ چنان‌که عموم اندیشمندان، خانواده را جزیی از [[نظام]] کلی جامعه و در رابطه تنگاتنگ با آن می‌دانند و [[سیر]] تطور و [[تکامل]] آن را در [[جهان]] پی می‌گیرند<ref>ساروخانی، مقدمه‌ای بر جامعه‌شناسی خانواده، ۱۴۶–۱۵۹.</ref>. [[ادیان الهی]] نیز همواره بر [[قداست]] و [[حرمت]] [[نهاد خانواده]] تأکید کرده‌اند و [[احکام]] و مقرراتی برای تنظیم روابط خانواده دارند. در [[اسلام]]، حفظ خانواده و تحکیم ارکان آن برپایه اصول اخلاقی و ارزشی، جایگاه خاص خود را دارد و بخشی از [[آیات]] و [[روایات اسلامی]] با [[هدف]] حفظ خانواده، به تنظیم و تعدیل روابط اعضای خانواده، [[حقوق]] و [[وظایف]] [[فرزندان]] و [[همسران]]، تلاش برای ایجاد [[زندگی]] مشترک و پرهیز از فروپاشی آن اختصاص یافته است<ref>نوری، عوامل تحکیم و ثبات خانواده، ۱۴۷–۱۴۸.</ref>؛ چنان‌که [[ایمان]] و فضیلت‌گراییِ اعضای خانواده<ref>سوره نساء، آیه ۱؛ سوره بقره، آیه ۲۲۱.</ref>، وجود روحیه [[صبر]] و [[پایداری]] و متانت در فراز و فرودهای [[زندگی]]<ref>سوره شوری، آیه ۴۳؛ سوره بلد، آیه ۱۷.</ref>، همچنین وجود [[عشق]] و [[محبت]]<ref>حر عاملی، وسائل الشیعة، ۲۰/۲۳–۲۴.</ref>، آشنایی کامل اعضای خانواده با [[حقوق]] و [[وظایف]] خود<ref>مکارم شیرازی، تفسیر نمونه، ۲/۱۸۸–۱۹۱.</ref>، تفاهم و [[همکاری]] میان اعضای خانواده<ref>امینی، همسرداری، ۲۰۳–۲۰۴.</ref>، برخورداری از روحیه گذشت و [[بزرگواری]] و تقویت آن<ref>امینی، همسرداری، ۱۱۱ و ۱۱۳.</ref> و پرهیز از آفت [[حسد]]<ref>آمدی، تصنیف غرر الحکم، ۳۰۰–۳۰۱.</ref>، مهم‌ترین سفارش‌های منابع اسلامی برای تحکیم بنیان خانواده است.

# '''[[عاطفه]] و [[همراهی]]:''' ارضای نیازهای [[عاطفی]] [[همسران]] و [[فرزندان]] یکی دیگر از کارکردهای خانواده به شمار می‌رود. از جنبه نخست، [[قرآن]] [[آرامش روانی]] برآمده از [[ازدواج]] و مهر و [[مودت]] میان [[زن]] و شوهر را از [[نشانه‌های الهی]] به شمار می‌آورد: {{متن قرآن|وَمِنْ آيَاتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوَاجًا لِتَسْكُنُوا إِلَيْهَا وَجَعَلَ بَيْنَكُمْ مَوَدَّةً وَرَحْمَةً إِنَّ فِي ذَلِكَ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَتَفَكَّرُونَ}}<ref>«و از نشانه‌های او این است که از خودتان همسرانی برایتان آفرید تا کنار آنان آرامش یابید و میان شما دلبستگی پایدار و مهر پدید آورد؛ بی‌گمان در این، نشانه‌هایی است برای گروهی که می‌اندیشند» سوره روم، آیه ۲۱.</ref>. پیوند [[زناشویی]] بر خلاف دیگر [[روابط اجتماعی]] دربردارنده عاملی [[وحدت]] بخش و انسجام دهنده است که تداوم رابطه را با وجود تضادها و [[اختلاف]] منافع و علقه‌های [[زن]] و شوهر ضمانت می‌کند<ref>اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۹۱ ـ ۹۳.</ref>.

## [[نظارت]] بر رفتار فرزندان: کنترل صحیح رفتار در خانواده، افزون بر جنبه عام آن که شامل همه ساکنان [[خانه]] می‌شود<ref>سوره تحریم، آیه ۶.</ref>، به شکل خاص در امور جنسی کودکان بدان توجه شده است: والدین باید کودکان را از دیدن [[رفتار]] جنسی باز دارند تا از انحرافات جنسی در [[امان]] بمانند.

## کمک به [[فرزندان]] برای [[تشکیل خانواده]]: تشکیل خانواده، گامی مهم در جهت فعلیت بخشیدن به قابلیت‌های آن در کاهش انحرافات اجتماعی است. در این جهت، قرآن با لحاظ نیازهای روحی و جسمی [[دختران]] و پسران مجرد به اولیای آنان دستور می‌دهد زمینه [[ازدواج]] آنها را با کمک مالی و تهیه دیگر وسایل مورد نیاز<ref>روح البیان، ج ۶، ص۱۴۶؛ تفسیر مراغی، ج ۱۸، ص۱۰۳؛ المنیر، ج ۱۸، ص۲۳۰.</ref> و به شکل کلی، هرگونه اقدام برای انجام دادن آن<ref>نمونه، ج ۱۴، ص۴۵۷.</ref> فراهم آورند.

## ضرورت تربیت [[دینی]] و [[اخلاقی]] [[فرزندان]]: فرزندان در فرایند [[آموزش]] دینی و اخلاقی، عامل نیرومند کنترل و [[خویشتنداری]] در برابر آسیب‌های اجتماعی را در خود نهادینه می‌سازند<ref> اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۱۰۳.</ref>.

# '''حمایت و [[مراقبت]]:''' [[انسان]] بر خلاف بسیاری از حیوانات، در آغاز [[زندگی]] و نیز زمانی پس از آن، نیازمند مراقبت دیگران است. افزون بر این، در بستر زندگی با [[مشکلات]] و بیماری‌های گوناگون روبه‌رو و در سالمندی نیز از انجام دادن کارهای خویش [[ناتوان]] است و به حمایت نیاز دارد. [[قرآن]] در رابطه‌ای [[استوار]] بر پاداش‌های دو سویه، اولاً در مواردی بر مراقبت و حمایت پدر و مادر از [[فرزندان]] تأکید می‌کند<ref>سوره بقره، آیه ۲۳۳.</ref> و ثانیا از [[فرزندان]] می‌خواهد به والدین خویش [[نیکی]] کنند<ref>سوره اسراء، آیه ۲۳.</ref> که شامل [[مراقبت]] از ایشان در دوره [[پیری]] نیز می‌شود. نتیجه چنین ساختاری، افزایش انگیزه‌های فردی برای پرورش [[فرزندان]]<ref>نک: اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۸۲ - ۸۳.</ref> و استحکام روابط خانوادگی است<ref>اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۲۰۷.</ref>.

# '''کارکرد [[اقتصادی]]:''' خانواده بر اساس فرهنگ جامعه، الگویی ویژه از تقسیم کار را برای [[تأمین معیشت]] اعضای خانواده فراهم می‌کند. گرچه در سال‌های نخست، [[فرزندان]] چندان در این زمینه نقش ندارند، در سالیان پسین معمولاً آنان نیز به [[یاری]] دیگر اعضای خانواده می‌آیند. قرآن [[وظیفه]] تأمین معاش را به عهده مرد نهاده و او را واداشته است تا نفقه خانواده را در حد متعارف بپردازد<ref>سوره نساء، آیه ۳۴.</ref>.<ref>خانواده در قرآن، ص۱۰۸.</ref>؛ همچنین با آنکه مرد را به پرداخت مهریه [[زن]] واداشته<ref>سوره نساء، آیه ۴.</ref> [[استقلال]] [[مالی]] زن را هم به رسمیت شناخته است<ref>سوره نساء، آیه ۳۲.</ref> گرچه با [[اشتغال]] او در بیرون از [[منزل]] آشکارا [[مخالفت]] نکرده، خواسته است [[عفت]] را رعایت کند<ref>حوزه و دانشگاه، ش ۳۵، ص۲۸، «کارکردهای خانواده از منظر اسلام و فمینیسم».</ref> و از خودآرایی و آمیختن با نامحرمان بپرهیزد<ref>سوره احزاب، آیه ۳۲.</ref>؛ افزون بر این، انتقال [[اموال]] و کالاهای مادی از نسلی به نسل دیگر از طریق [[نظام]] [[ارث]] و در دایره [[خویشاوندی]]<ref>سوره نساء، آیه ۱۱.</ref>، [[وصیت]] بخشی از [[دارایی‌ها]] برای والدین<ref> سوره بقره، آیه ۱۸۰.</ref> و دیگر کمک‌های [[مالی]] به آنان ـ که عنوان عام [[نیکی به والدین]]<ref>سوره نساء، آیه ۳۶.</ref> آنها را شامل می‌شود ـ و [[یاری]] رسانی به [[خویشاوندان]] در کنار دستگیری از دیگر [[نیازمندان]]<ref>سوره بقره، آیه ۸۳.</ref> همگی از کارکردهای [[اقتصادی]] خانواده به شمار می‌روند که در [[قرآن]] یاد شده‌اند<ref>[[مهدی ملک‌محمدی|ملک‌محمدی، مهدی]]، [[خانواده (مقاله)|مقاله «خانواده»]]، [[دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱ (کتاب)|دائرة المعارف قرآن کریم ج۱۱]]، ص۵۷۸ ـ ۵۹۶.</ref>.

قرآن برپایه جایگاهی که برای خانواده پذیرفته است، با عواملی [[مخالفت]] می‌ورزد که از نقش این نهاد می‌کاهند؛ یا به [[ثبات]] و استحکام آن آسیب می‌رسانند و با وضع [[احکام]] و قواعدی، برای رفع [[مشکلات]] و تحکیم روابط خانوادگی می‌کوشد<ref>اسلام و جامعه‌شناسی خانواده، ص۶۴ - ۶۵؛ نک: حجة التفاسیر، ج ۱، ص۶۰ - ۶۱، «مقدمه».</ref> و با این [[هدف]]، صریحا برخی آسیب‌ها را یاد می‌کند و در مواردی نیز که تصریح ندارد، قواعدی می‌شناساند که به پیشگیری از مشکل یا رفع آن می‌انجامد.

# '''نشوز و خودداری از [[وظایف]] همسری:''' خودداری [[زن]] از وظایف همسری از آسیب‌های حوزه خانواده است که [[قرآن]] برای آن راهکاری سه مرحله‌ای دارد: نخست از مردان می‌خواهد [[همسران]] خود را [[پند]] دهند و در مرحله دوم از خوابیدن با آنها در یک بستر خودداری کنند و در مرحله پایانی تنبیه بدنی را به کار گیرند: {{متن قرآن|وَاللَّاتِي تَخَافُونَ نُشُوزَهُنَّ فَعِظُوهُنَّ وَاهْجُرُوهُنَّ فِي الْمَضَاجِعِ وَاضْرِبُوهُنَّ}}<ref>«آن زنان را که از نافرمانیشان بیم دارید (نخست) پندشان دهید و (اگر تأثیر نکرد) در خوابگاه‌ها از آنان دوری گزینید و (باز اگر تأثیر نکرد) بزنیدشان» سوره نساء، آیه ۳۴.</ref>. در واقع، این تاکتیک‌های سه گانه مقدمه [[آشتی]] همسران‌اند و نباید به گونه‌ای [[اعمال]] شوند که سبب گریز از یکدیگر گردند<ref>خانواده در قرآن، ص۱۱۳.</ref>، از این رو در ادامه تأکید می‌کند اگر [[اطاعت]] کردند، راهی برای [[سرزنش]] آنها مجویید: {{متن قرآن|فَإِنْ أَطَعْنَكُمْ فَلَا تَبْغُوا عَلَيْهِنَّ سَبِيلًا}}<ref>«اگر فرمانبردار شما شدند دیگر به زیان آنان راهی مجویید» سوره نساء، آیه ۳۴.</ref>.